کۆیە

کۆیە
کۆیە
شارۆچکە
	بە عەرەبی: کوی سنجق; بە ئینگلیزی: Koye
	دیمەنی شارۆچکەی کۆیە لە ھاویندا
	شارۆچکەی کۆیە
	کۆیە جێگەی لە ھەرێمی کوردستاندا کۆیە جێگە لە عێراقدا کۆیە جێگە لە ئاسیادا
	پۆتانەکان: 36°04′58″N 44°37′43″E / 36.08289°N 44.62873°Eپۆتانەکان: 36°04′58″N 44°37′43″E / 36.08289°N 44.62873°E
وڵات	عێراق
ھەرێمی فێدراڵ	ھەرێمی کوردستان
پارێزگا	پارێزگای ھەولێر
قەزا	کۆیە
ڕووبەر
• سەرجەم	١٥ کیلۆمەتری چوارگۆشە (٦ میلی چوارگۆشە)
بەرزایی	٦٠٠ مەتر (٢٬٠٠٠ پێ)
ژمارەی دانیشتووان (٢٠١١)
• سەرجەم	٤٤٫٩٨٧
سەرناوی دانیشتوو	کۆیی
زمان و ئایین
• زمان	کوردی(سۆرانی) و سوریانی
• ئایین	ئیسلام(سوننە) و مەسیحی
• ب پ م(٢٠١٧)	٠٬٧٥٨; بەرز · ٢٦مین
ناوچەی کاتی	UTC+٣:٣٠ (ناوچەی کاتی)
• ھاوین (DST)	UTC+٤:٣٠ (ھاوین)
تەلەفۆن	٠٠٩٦٤

کۆیە یان کۆیسنجق شارێکی کوردستانە کە ناوەندی قەزای کۆیە سەر بە پارێزگای ھەولێرە. کۆیە دەکەوێتە ٧٩ کیلۆمەتری باشووری ڕۆژھەڵاتی شاری ھەولێر و ٧٥ کیلۆمەتر لە شاری کەرکووک دوورە و کەوتووەتە نێوان ھەر دوو چیای سەرکەشی باواجی و ھەیبەت سوڵتان و باشوری شارەکەش دەشتێکی گەورەیە و سەنتەری شارەکەش دەکەوێتە ناوچەیەکی نیمچە شاخاوی و ڕوبارێکیش بە لای ڕۆژھەڵاتی شارەکەدا تێ دەپەڕیت کە بە ڕووباری کۆیە دەناسرێ.^[٤]^[٥]^[٦]^[٧]^[٨]

ناو

ھەندێک پێیان وایە کە ناوی شارۆچکەکە لە "کۆی" (بە تورکی "گوند") و "سانجاق" (بە تورکی "ئاڵا") وەرگیراوە، بەم شێوەیە کۆی سەنجەق واتا "گوندی ئاڵا". دواتر کوردان کردوویانەتە کۆیە.^[٩] بەڵام وشەی کۆیە لە ڕێشەی «کێو» بە واتای چیا و شاخە و ناوێکی ڕەسەنی کوردییە.

مێژوو

بەپێی نەریتی ناوچەکە، شارۆچکەی کۆیە لە لایەن کوڕی سوڵتانێکی عوسمانیەوە دامەزراوە کە ئاڵاکەی چاندووە و گارنیۆنێکی لە شوێنی بازاڕێکی وەرزی دامەزراندووە دوای شکستپێھێنانی یاخیبوونێک لە بەغدا، کۆمەڵگەی کۆیە بۆ یەکەمجار لە کۆتایی سەدەی ١٨دا باسی لێوە دەکرێت، کە بەھۆیەوە کۆمەڵگاکە گۆڕستانی تایبەتی خۆی ھەبوو.^[١٠]

ژمارەی دانیشتوانی عێراق لە ساڵی ١٩٤٧دا ٨١٩٨ کەس بووە، کە ٧٧٤٦ موسڵمان و ٢٦٨ جولەکە و ١٨٤ مەسیحی بوون. ٨٠-١٠٠ جولەکە لە گوندی بێتواتە بۆ ماوەی چەند مانگێک لە ساڵی ١٩٥٠ پەنایان بردە ناو شارۆچکەکە، قەبارەی کۆمەڵگەی ناوچەکە زیاد کرد بۆ ٣٥٠-٤٠٠ کەس، بۆیە بۆ ئەوەی یاوەری جولەکەکانی کۆیە بکەن کاتێک لە ساڵی دواتردا کۆچیان کرد بۆ ئیسرائیل. ژمارەی دانیشتووانی شاری کۆیە لە ساڵی ١٩٦٥ گەیشتە ١٠ ھەزار و ٣٧٩ کەس.^[١١]^[١٢]

شارۆچکە کە لە ١٠ی تشرینی دووەمی ١٩٩٤ بە ھۆی ھێرشە ئاسمانییەکانی ئێرانەوە کراوەتە ئامانجی بنکەی پارتی دیموکراتی کوردستان و لە ئەنجامدا ھاووڵاتییەکی سڤیل گیانی لە دەستدا و سێ چەکداری پارتی دیموکراتی کوردستانیش برینداربوون.^[١٣] ساڵی ١٩٩٩ ئاشوورییەکانی گوندی ھەرمۆتە لە نزیکەوە ناڕەزایەتییان دەربڕی بەرامبەر بە دروستکردنی مزگەوتێک لە گوندەکەیان لە کۆیە.^[١٤] زانکۆی کۆیە لە ساڵی ٢٠٠٣ دامەزراوە.^[١٥]

٣٥ خێزانی ئاشوری ئاوارەی مووسڵ لە مانگی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ لە بینایەکی کڵێسا گۆڕدراوی شارۆچکەکەدا نیشتەجێ بوون، و تا نیسانی ٢٠١٥ نیشتەجێ نەکرابوون.^[١٦] تا مانگی ئازاری ٢٠١٨، ٦٠ بنەماڵەی ئاشووری لە کۆیە نیشتەجێن. دانیشتوانی ئاشووری تاڕادەیەکی زۆر بە زمانی کوردی قسە دەکەن، بەڵام ھەندێکیان بەردەوامن لە قسەکردن بە زمانی سوریانی.^[١٧] ھێرشێکی مووشەکیی ئێران بۆ سەر بارەگای حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران لە شارۆچکەکە لە ٨ی ئەیلولی ٢٠١٨دا ١٤ کەس شەھید بوون.^[١٨]

پەروەردە

زانکۆکان

زانکۆی کۆیە لە ساڵی ٢٠٠٣ دامەزراوە و لە ساڵی ٢٠١٤ نزیکەی ٥ ھەزار خوێندکاری ھەبووە.

ناوداران

حاجی قادری کۆیی (١٨١٧-١٨٩٧)، شاعیری کورد
مەلای گەورە (١٨٧٦-١٩٤٣) زانای ئایینی
دڵدار (١٩١٨-١٩٤٨)، شاعیری کورد
مەسعوود محەممەد (١٩١٩-٢٠٠٢) بیرمەند
تایەر تۆفیق (١٩٢٢-١٩٨٧)، مۆسیقاژەنی کورد
مه لا لاميعى كۆيه ١٩٠١-١٩٨٩
جەلال تاڵەبانی (١٩٣٣-٢٠١٧) سیاسەتمەدار
فوئاد مەعسووم (لەدایکبووی ١٩٣٨)، سیاسەتمەداری کورد
ئاراس کۆیی (لەدایکبووی ١٩٧٢)، مۆسیقاژەنی کورد

سەرچاوەکان

^ «Kurdistan Regional Government». KRG. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٩ی ئابی ٢٠١٢ ھێنراوە.
^ [١], Rastlos.com. Retrieved 2014-01-04.
^ «Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab». hdi.globaldatalab.org (بە ئینگلیزی). لە ١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ھێنراوە.
^ د.عەبدوڵڵا غەفوور. «جوگرافیای کوردستان» (PDF) (بە کوردی). لە ٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
^ ناوەندی زانیارییە مرۆییە ھاوبەشەکان. «نەخشەی ھەرێمی کوردستان» (PDF) (بە کوردی). لە ٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
^ دەستەی ئاماری حکوومەتی ھەرێمی کوردستان. «یەکە کارگێڕیەکانی پارێزگاکانی ھەرێمی کوردستان، لەسەر ئاستی پارێزگا و قەزا و ناحیە و ژینگە گەڕەک/گوند» (PDF) (بە کوردی). لە ٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
^ IOM. «رووپێوی دیمۆگرافی لە ھەرێمی کوردستان 2017» (PDF) (بە ئینگلیزی). لە ٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
^ د.عەبدوڵڵا غەفوور. «پێکھاتەی نەتەوەیی دانیشتوان لە باشووری کوردستان» (PDF) (بە کوردی). لە ٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
^ Mutzafi, Hezy (2004). The Jewish Neo-Aramaic Dialect of Koy Sanjaq (Iraqi Kurdistan). Otto Harrassowitz Verlag.
^ «The University». Koya University. لە ٢٩ی نیسانی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
^ «Iran rockets Kurdish parties' headquarters in Kurdistan Region's Koya». Rudaw Media Network. 8 September 2018. لە 29 April 2020 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
^ «Churches in Koya don't meet needs of Kurdistan's Christians». Rudaw Media Network. 13 March 2018. لە 29 April 2020 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
^ https://www.nytimes.com/1994/11/10/world/iranian-jets-bomb-kurdish-base-in-iraq-killing-1-and-hurting-3.html
^ Lalik, Krzysztof (2018). "Ethnic and Religious Factors of Chaldo-Assyrian Identity in an Interface with the Kurds in Iraqi Kurdistan". In Joanna Bocheńska (ed.). Rediscovering Kurdistan’s Cultures and Identities: The Call of the Cricket. Springer
^ https://www.koyauniversity.org/node/1
^ https://www.wvi.org/syria-crisis/article/displaced-christian-families-koya-appeal-not-be-forgotten
^ https://www.rudaw.net/english/kurdistan/13032018?keyword=ISIS
^ https://www.rudaw.net/english/kurdistan/08092018

[1] «Kurdistan Regional Government». KRG. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٩ی ئابی ٢٠١٢ ھێنراوە.

[2] [١], Rastlos.com. Retrieved 2014-01-04.

[GlobalDataLab-3] «Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab». hdi.globaldatalab.org (بە ئینگلیزی). لە ١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ھێنراوە.

[4] د.عەبدوڵڵا غەفوور. «جوگرافیای کوردستان» (PDF) (بە کوردی). لە ٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)

[5] ناوەندی زانیارییە مرۆییە ھاوبەشەکان. «نەخشەی ھەرێمی کوردستان» (PDF) (بە کوردی). لە ٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)

[6] دەستەی ئاماری حکوومەتی ھەرێمی کوردستان. «یەکە کارگێڕیەکانی پارێزگاکانی ھەرێمی کوردستان، لەسەر ئاستی پارێزگا و قەزا و ناحیە و ژینگە گەڕەک/گوند» (PDF) (بە کوردی). لە ٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)

[7] IOM. «رووپێوی دیمۆگرافی لە ھەرێمی کوردستان 2017» (PDF) (بە ئینگلیزی). لە ٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)

[8] د.عەبدوڵڵا غەفوور. «پێکھاتەی نەتەوەیی دانیشتوان لە باشووری کوردستان» (PDF) (بە کوردی). لە ٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)

[9] Mutzafi, Hezy (2004). The Jewish Neo-Aramaic Dialect of Koy Sanjaq (Iraqi Kurdistan). Otto Harrassowitz Verlag.

[10] «The University». Koya University. لە ٢٩ی نیسانی ٢٠٢٠ ھێنراوە.

[11] «Iran rockets Kurdish parties' headquarters in Kurdistan Region's Koya». Rudaw Media Network. 8 September 2018. لە 29 April 2020 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)

[Rudaw-12] «Churches in Koya don't meet needs of Kurdistan's Christians». Rudaw Media Network. 13 March 2018. لە 29 April 2020 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)

[13] ttps://www.nytimes.com/1994/11/10/world/iranian-jets-bomb-kurdish-base-in-iraq-killing-1-and-hurting-3.html

[14] Lalik, Krzysztof (2018). "Ethnic and Religious Factors of Chaldo-Assyrian Identity in an Interface with the Kurds in Iraqi Kurdistan". In Joanna Bocheńska (ed.). Rediscovering Kurdistan’s Cultures and Identities: The Call of the Cricket. Springer

[15] ttps://www.koyauniversity.org/node/1

[16] ttps://www.wvi.org/syria-crisis/article/displaced-christian-families-koya-appeal-not-be-forgotten

[17] ttps://www.rudaw.net/english/kurdistan/13032018?keyword=ISIS

[18] ttps://www.rudaw.net/english/kurdistan/08092018

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]

[١٣]

[١٤]

[١٥]

[١٦]

[١٧]

[١٨]

ب و د پارێزگای ھەولێر
قەزاکان و شارەکان	قەزای چۆمان (چۆمان) قەزای سۆران (سۆران) قەزای مێرگەسۆر (مێرگەسۆر) قەزای ڕەواندز (ڕەواندز) قەزای شەقڵاوە (شەقڵاوە) قەزای خەبات (خەبات) قەزای ھەولێر (ھەولێر) قەزای دەشتی ھەولێر (دەشتی ھەولێر) قەزای کۆیە (کۆیە) قەزای مەخموور (مەخموور)
وتاری پەیوەندیدار	ناوەند: ھەولێر زمان: کوردی (ناوەندی، باکووری) ئایین: سوننەی شافعی مێژوو: ئەیالەتی شارەزوور · میرنشینی سۆران
بابەتی گەشتیاری	ئەشکەوتی شانەدەر تاڤگەی بێخاڵ تاڤگەی گەلی عەلی بەگ قەندیل قەڵای ھەولێر منارەی چۆلی