کەلار
کەلار | |
|---|---|
| بە عەرەبی: کلار بە ئینگلیزی: Kelar | |
  | |
 شاری کەلار | |
| پۆتانەکان: 34°37′41″N 45°19′07″E / 34.62805°N 45.31852°Eپۆتانەکان: 34°37′41″N 45°19′07″E / 34.62805°N 45.31852°E | |
| وڵات |  عێراق |
| ھەرێمی فێدراڵ |  ھەرێمی کوردستان[١] |
| پارێزگا | پارێزگای سلێمانی، ئیدارەی گەرمیان |
| قەزا | کەلار |
| ڕووبەر | |
| • سەرجەم | ١٦.٥ کیلۆمەتری چوارگۆشە (٦٫٤ میلی چوارگۆشە) |
| بەرزایی | ٢١٦ مەتر (٧٠٩ پێ) |
| ژمارەی دانیشتووان (٢٠٢٥) | |
| • سەرجەم | ٢٢٠،٠٠٠ |
| سەرناوی دانیشتوو | کەلاری |
| زمان و ئایین | |
| • زمان | کوردی(سۆرانی، کەلھوڕی، گەرمیانی) |
| • ئایین | ئیسلام (سوننە و شیعە) و کاکەیی |
| • ب پ م(٢٠١٧) | ٠٬٧٥٨[٢] بەرز · ٢٦مین |
| ناوچەی کاتی | UTC+٣:٣٠ (ناوچەی کاتی) |
| • ھاوین (DST) | UTC+٤:٣٠ (ھاوین) |
| تەلەفۆن | ٠٠٩٦٤ |
کەلار شارێکە لە ئیدارەی گەرمیان، پارێزگای سلێمانی، ھەرێمی کوردستان، پێنجەم گەورەترین شاری ھەرێمە لەدوای زاخۆ، لەسەر کەناری ڕووباری سیروان ھەڵکەوتووە. ژمارەی دانیشتووانی ٢٢٠ ھەزار کەسە (٢٠٢٥) بەپێی ئاماری نافەرمی. تا سەرەتای حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو گوزارشت بوو لە دێیەک بەناوی کەلاری کۆن کە ئێستا یەکێکە لەگەڕەکانی شارەکە، ھەرچەندە لەسەرەتای سییەکانی سەدەی ناوەندی ناحیەی قەڵای شێروانە بووە. شاری کەلار، کە ناوەندی قەزای کەلارەو ئێستا بە ناوەندی ئیدارەی گەرمیان (پارێزگای نافەرمی گەرمیان) دەناسرێت، لە ماوەیەکی کورتدا گەشەکردنێکی زۆری بەخۆیەوە دیوە، بەتایبەت لەماوەی ساڵانی ١٩٧٧ ھەتا ١٩٨٧ کە بەرزترین ڕێژەی گەشەکردنی ساڵانەی دانیشتووانی تۆمارکردووە.
مێژوو
[دەستکاری]مێژووی کۆن
[دەستکاری]ئێمە دەتوانین مێژووی دروستبوونی شاری کەلار ببەستینەوە بە گوندی کەلارەوە کە تاوەکو ئێستا یەکێکە لە گەڕەکانی باکووری ڕۆژاوای شارەکە، چونکە ھەر ئەو گوندە بوو بە بناغەی دامەزراندنی ئەو شارەی کە ئێستا ھەیە و ناوەکەشی ھەر بەناوی ئەو گوندەوە نراوە. شوێنەوارە مێژوویییەکانی شاری کەلار و دەوروبەری، گەواھی ئەوە دەدەن کە ئەم ناوچەیە لە دێڕزەمانەوە ئاوەدانی و ژیان تێیدا ھەبووە. دیارترین شوێنەوار کە تاوەکو ئێستا وەک خۆی مابێتەوە گردی قەڵای شێروانەیە، کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ساسانییەکان و پێش ھاتنی ئیسلام بۆ ناوچەکە. نموویەکی تری ئاوەدانی ئەم ناوچەیە، جۆگە گاورییەکەیە، کە پڕۆژەیەکی ئاودێری سەرداپۆشراوە ئاوی لە ڕووباری سیروانەوە ھەڵگرتووە بۆ زەوییە کشتوکاڵییەکانی دەشتی شێروانە (کەلار) تا ئێستا ئاسەوارەکەی بەدیدەکرێت. ئەوەی تایبەت بێت بەدەشتی کەلار، چەند ھۆکارێک یارمەتیدەربووە، کەئەم ناوچەیە لانکەی ئاسەواری مێژووی کۆن بێت و ھەرلەدێڕ زمانەوە ئاوەدانی و ژیان تێیدا بێت، گرنگترین ئەو ھۆکارانە پێگە جوگرافییەکەیەتی لەنێوان ھەردوو شاری مێژووی کۆندا کە ئەوانیش کفری و خانەقینن.
ناوی کەلار
[دەستکاری]سەبارەت بەناوی کەلار، بە ڕاستی و بە وردی ڕوون نییە لە چییەوە ھاتووە، ئەو ڕانەیانەش کە دەخرێنەڕوو، مەزەندەو بۆچوونن، لەم بارەیەوە مامۆستا جەماڵ بابان چەند بۆچوونێکی خستووەتەڕوو، لەوانە کەلار لە "کەلا ڕێ" و ھاتبێت واتە گوندێکی دوورە دەست، چونکە ئەو ڕێگاوبانەی ئێستا ھەیە لە کۆندا نەبووە. لەلایەکی ترەوە دەڵێ لەوانەیە "کەڵ یار" ەوە ھاتبێ، واتە وڵات یان نیشتیمانی ئاسک، چونکە تاوەکو ئێستا ئاسکێکی زۆر لەناوچەکە دەژین. ھەروەھا بابان ڕایەکی دیکەدێنێت و دەڵێت "لەوانەیە وشەی کەلار لە بنەڕەتدا لە "کەڵات یان قەڵات" ەوە گۆڕابێت بۆ کەلار یان لەوانەیە لە "کەلاوە" و ھاتبێت، چونکە پێش ئاوەدانکردنەوەی کەلاوە بووە، یاخود دەکرێ لە کەلەڕەقەوە ھاتبێت و ادغام کرابێت بۆ ئەوەی کەلار دروستبێت. ڕایەکی دیکە ھەیە دەڵێت کەوا ئەو بنەماڵەیییەی کە کەلار یان ئاوەدانکردووەتەوە، لە عەشیرەتی زەڕایەنی و لە ڕۆژھەڵاتی کوردستانەوە کۆچیان کردووە بۆ گەرمیان، بەتایبەت لەناوچەکانی دەروربەری کرماشان و تاوەکو ئێستا بەشێوەزاری کەڵوڕی ئاخاوتن دەکەن و سەدان ساڵە تێکەڵی خێڵەکانی گەرمیان بوون. ئەم بنەماڵەیە لەزێدی ڕەسەنیدا، نیشتەجێی گوندی "کەلار دەشت بوون" یان لێوەی نزیک بوون، بۆیە ئەم ناوەیان بەسەر ئەم گوندەدا دابڕیوە. ئەم ڕایەی دواییان لە ڕاستیەوە نزیکە، چونکە ھەمووان لەسەر ئەوەکۆکن، کە ئەو بنەماڵەییەی کەلاری ئاوەدانکردۆتەوە. کەواتە ھەر ئەوانیش ناوێکی لێدەنێن، گوندێکیش ھەیە بەناوی "کەلار" ەوە لە دەوروبەری کرماشان، کە زێدی پێشووی ئەو بنەماڵەیە بووە.[٣][٤][٥]
کەلار لە لادێوە بۆ شار
[دەستکاری]لەکاتی ڕاگەیاندنی بەیاننامەی یازدەی ئازارو ڕێکنەوتنی حکوومەتی ناوەندی عێراق و شۆڕشی کورد بەسەرکردایەتی مەلا مستەفا بارزانی لەسەر سنووری ناوچەی ئۆتۆنۆمی، سەرۆکایەتی کۆماری ئەوکاتی عێراق، بەخێرای چەند بڕیارێکی دەکرد بۆ دابڕینی شارۆچکە کوردنشینەکان لە پارێزگای کەرکووک، لەو پێناوەشدا کەلار بە مەرسومی کۆماری ژماری ١٣٧ لە ٢٨ی شوباتی ١٩٧٠ کرا بە قەزاو سەر بە پارێزگای کەرکووک بوو، بەشێکی زۆری کوردە ڕاگوێزراوەکانی پارێزگای کەرکووک و شاری خانەقین لەشارەکە نیشتەجێ بوون. لەدوای ھەرەسی شۆڕشی کورد لە ساڵی ١٩٧٥ و زیادبوونی ژمارەی دانیشتووانی کەلار، جارێکی تر ڕژێمی بەعس بە مەرسومی کۆماری ژمارە ٦٠٨ لە ٦ی تشرینی دووەمی ١٩٧٥ لەڕووی ئیدارییەوە خستییە سەر پارێزگای سلێمانی، لەکۆتایی حەفتاکاندا ژمارەی دانیشتووانی شارەکە نزیکەی ١٠٠٠٠ کەس بووە، لە کۆتایی ھەشتاکاندا بەھۆی شاڵاوەکانی ئەنفال و وێرانکردنی گوندەکانی کوردستان و ڕاگوێزرانی دانیشتووانەکەی ژمارەی دانیشتووانی کەلار زیادبوو بۆ ٢٠ تا ٢٥ ھەزار کەس. ئێستا ژمارەی دانیشتووانی کەلار بەزیاتر لە ١٧٦ ھەزار کەس دەخەمڵێنرێت و بەیەکێک لە قەزا گەورەکانی ھەرێمی کوردستان و عێراق دادەنرێت، ناوەندی ئیدارەی گەرمیانە، واتە ئەو قەزا دابڕاوانەی لە لەدوای ھەرەسی شۆڕش لە کەرکووک دابڕان، وەک کەلار، کفری و چەمچەماڵ. کە پێکەوە ژمارەی دانیشتووانیان زیاترە لە ٦٠٠ ھەزار کەس. نزیکەی ٩٨٪ دانیشتووانی کەلار کوردن، زۆرینەی ئەوانەش موسڵمانی سوننی مەزھەبن، بەشێکیشیان شیعە مەزھەب، بەشێک لەدانیشووانەکەی لەسەر ئایینی کاکەیین.
جوگرافیا
[دەستکاری]دەکەوێتە نێوان بازنەی پانی ٣٥–٣٤ بۆ ٣٨–٣٤ باکوور، ٢١–٤٥ بۆ ١٥–٤٥ پلەی خۆرھەڵات و ٣٠٠ تا ٣٥٥ مەتر لە ئاستی ڕووی زەریاوە بەرزە. ناوچەیەکی بیابانییە و زستانی سارد و وشکەو ھاوینی گەرمە، لەھاویندا ھەندێک ڕۆژ پلەی گەرمای دەگاتە سەرو ٥٠ پلەی سەدییەوە.
شاری کەلار بەدووری ١٤٠ کم دەکەوێتە باشووری شاری سلێمانیەوە، بەدووری ٩٠ باشووری ڕۆژھەڵاتی شاری کەرکووکەوە، ١٨٠ کم دوورە لەباکووری شاری بەغداد پایتەختی عێراق. ٣٥ کم لە سنووری ڕۆژھەڵاتی کوردستان دوورە و لەو دیوە لەگەڵ قەسری شیرین ھاوسنوورە.
گەڕەکەکان
[دەستکاری]
|
|
|
ناحیەکان
[دەستکاری]- پێباز (باوەنوور)
- شێخ تەویل
- گردەگۆزینە
پەروەردە و خوێندن
[دەستکاری]١٤ی نیسانی ٢٠١٠ لە ڕۆژی کارەساتی ئەنفالدا بەرھەم ئەحمەد ساڵح سەرۆکی حکومەتی ھەرێمی کوردستان بەردی بناغەی زانکۆی گەرمیان-ی دانا، کە لەئێستا لە کۆلێژەکانی پەروەردە و پەروەردەی بنەڕەتی لەکەلار کۆلێژی ئاداب لە خانەقین پێکھاتووە. جگە لەوەش لە کەلار پەیمانگایەکی تەکنیکی و پەیمانگای زانستی کۆمپیوتەر ھەیە، پێشتریش پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی ھەبووە دواتر گۆڕدرا بۆ کۆلێژی پەروەردەی بنەڕەتی، پەیمانگای مامۆستایانی کەلار ساڵی ١٩٩٥ یەکەمین پەیمانگا بوو کە حکومەتی ھەرێمی کوردستان بیکاتەوە، تا ساڵی ٢٠٠٧ یازدە خولی خوێندکارانی دەرچواندووە.
وەرزش
[دەستکاری]لەشاری کەلار یانەی وەرزشی شێروانە ھەیە کە لەچەند بوارێکدا تیپی ھەیە، لەوانە تۆپی پێ، تۆپی دەست، بالە، باسکە، گۆڕەپان و مەیدان و کاراتی. یانەی وەرزشی شێروانە لە ساڵی ١٩٩٢ لەلایەن کۆمەڵێک وەرزشەوانی شاری کەلارەوە دامەزرێندا، بەھۆی ئەوەی پێش ڕاپەڕین حکوومەت مۆڵەتی دامەزراندنی یانەکەی نەدابوو بە وەرزشەوانانی شارەکە. تیپی تۆپی پێی یانەی شێروانە لەساڵانی نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوو، یەکێک بوو لەیان ھەرەبەھێزەکانی ھەرێمی کوردستان و دواتریش لەناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی یەکێتی نیشتمانی کوردستان، ھەرچەندە ھیچ ساڵێک یانەکە نەبوو بە پالەوانی خولی یانە نایابەکان، بەڵام ھەمیشە یانەیەکی ڕکابەری بەھێزبووەو ھەمیشە لەڕیزبەندی سەرەوەی خولەکاندا بووە. دوای ئەنجامدانی خولی سەرتاسەری یانەکانی ھەرێمی کوردستان، یانەی شێروانە بەھۆی کەمی و نەبوونی بوودجەوە دابەزی بۆ خولی پلە یەکەکان، پێشتریش زۆربەی یاریزانانەکانی ڕوویان لەیانەکانی شاری سلێمانی کردبوو، بەڵام دوای ساڵێک بە پلەی یەکەمی خولی یانە پلەیەکەکان سەرکەوتەوە بۆ خولی نایاب، کەچی دیسانەوە دابەزییەوە بۆ خولی پەلە یەکەکان. لەوەرزی ٢٠١٠–٢٠١١بووە پالەوانی خولی پلە یەکی کوردستان و جاریکی تر گھڕایەوە خولی نایابی کوردستان.
تیپی بالەی یانەکەو گۆڕەپان و مەیدان و کارتی یانەکە، لە ساڵانی نەوەدکان تا پێش ساڵی ٢٠٠٣ یەکێک بوون لە تیپە ڕکابەرە بەھێزەکان لەسەرجەم نازناوەکاندا؛ بەڵام بەھۆی ئاەڕنەدانەوەی حکوومەت لەیانەکە و کێشەی کارگێڕی یانەکەوە، زۆربەی یاریزانانی ئەو تیپانەش پەرتەوازە بوون، بەجۆرێک تپیی نایابی بالەی یانەی پێشمەرگەی سلێمانی کە توانی ببێتە یەکەمی عێراق لە کۆی شەش یایزانی سەرەکی پێنجیان خەڵکی کەلار بوون.
شوێنەوار
[دەستکاری]قەڵای شێروانە
[دەستکاری]قەڵای شێروانە قەڵایەکی کۆنی مێژوویییە، لەسەر تەپۆڵکەیەکی دەستکرد لەسەر ڕووباری سیروان لەشاری کەلار لەشێوەی چوار گۆشەدا بتیاتنراوە، لەباری مێژووی دروستکردنی قەڵاکەوە زانیاری وردو ساغکراوە نییە. ھەندێک دەڵێن لەلایەن ئەنەوشیروانی ساسانییەوە بنیاتنراوە، ھەندێکیش ڕایانوایە محەممەد پاشای جاف دروستی کردووە. لایەنگرانی ڕای یەکەم دەڵێن عەشیرەتی جاف کۆچەر بوون و محەممەد پاشای جاف لەقەڵادا نەژیاوە، دەڵێن بوونی تونێلکی ژێر زەوی بووە لە قەڵاکەوە بۆ سەر ڕووباری سیروان، دەلالەتە لەوەی کە بۆ حاڵەتی شەڕوو گەمارۆدان سوودی لێوەرگیراوەو ئاوی لێوە ھێنراوە بۆ ناو قەڵاکە، کەواتە قەڵاکە تەنھا ھەوارگەیەکی زستانە نەبووە. ڕایەکی دیکەش ھەیە دەڵێت تەپۆڵکە خۆڵەکە لەلایەن ئەنەوشیروانی ساسانییەوە بنیاتنراوەو کۆشکەکە لەلایەن حەمە پاشاوە دروست کراوە و کۆشکی زستانەی ئەو بووە.
جۆگەی گاور
[دەستکاری]سەرەڕای قەڵای شێروانە چەند شوێنەوارێکی ڕتی مێژووی لەکەلار دۆزراونەتەوە، لەوانە شوێنەوارێکی کۆن لەشارەدێی گردەگۆزینەی تەنیشت کەلار. ھەروەھا جۆگەی گاور. جۆگە گاورییەکە، کەپڕۆژەیەکی ئاودێری سەرداپۆشراوە ئاوی لە ڕووباری سیروانەوە ھەڵگرتووە بۆ زەوییە کشتوکاڵییەکانی دەشتی شێروانە کەلار تا ئێستا ئاسەوارەکەی بەدیدەکرێت. ئەوەی تایبەت بێت بەدەشتی کەلار.
مۆزەخانەی کەلار
[دەستکاری]مۆزەخانەی کەلار لەناوی قەڵای شێروانەدایە و سەر بەبەڕێوەبەرێتی شوێنەواری گەرمیانە، مۆزەخانەکە لەو پارچە کەلوپەل و شتومەکە کۆن و شێوێنەوارییانە پێکھاتووە کە خەڵکی ناوچەی گەرمیان لەکۆندا بەکاریان ھێناوە.
ناوداران
[دەستکاری]سیاسەت و ڕۆژنامەوانی
[دەستکاری]- شێروان شێرەوەندی پێشمەرگەی ھەردوو شۆرشی ئەیلوول و شۆڕشی نوێ، ئەندامی مەکتەبی سیاسی و سەرکردایەتی حزبی سۆسیالیست دیموکراتی کوردستان و بەرپرسی مەکتەبی عەسکەری ئەو حزبە. پاشان بووە بە ئەندامی سەرکردایەتی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و بەرپرسی مەکتەبی عەسکەری یەکێتی نیشتیمانی کوردستان، دوایین پلەی یاریدەدەری سکرتێری گشتی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (جەلال تاڵەبانی) بووە.
- عەبدوڵای مەلا نووری سیاسی و ڕۆژنامەوان
- جەوھەر نامیق، سیاسەتمەدار
٭خەلیفە حەمەئەمین بەردخۆری شاتری، کەسایەتی کۆمەڵایەتی
- عەدنان عوسمان، سیاسی و ڕۆژنامەوان
- سەردار عەبدوڵڵا، سیاسی و ڕۆژنامەوان
- د.عەدالەت عەبدوڵڵا، ئەکادیمی و ڕۆژنامەوان
- ھەڵۆ محەممەد ڕاگەیاندکار
- دڵشاد گەرمیانی. ئەندامی پێشووی مەکتەبی سیاسی کۆمەڵی ئیسلامی
- شەھیدکاوە گەرمیانی، ڕۆژنامەوان
- دلێر گەرمیاسەرجەم موختارەکانی گەرمیاننی، ئەندامی مەکتەبی سیاسی کۆمەڵی ئیسلامی کوردستان
- کەلار لە لادێوە بۆ شار، دەرباز محەممەد، چاپی دووەم ٢٠١٠، سلێمانی.
موختارەکان
[دەستکاری]| ناو | ژمارەی مۆبایل | ژمارەی گەڕەک | ناوی گەڕەک | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| مستەفا محەممەد سەعید | ٠٧٧٠١٢١٠٧١٠ | ٤٠٦–٤٠٢ | جوتیاران + شارەوانی یەک | ||||
| قادر محەممەد ڕۆستەم | ٠٧٧١٩٤٧٥٢٧٨ | ٢٠٥ + ١٠٢ | شارەوانی ٢ + ئاوارەکان
ئەندازیاران + ڕزگاری | ||||
| جەبار مەحموود عەلی | ٠٧٧١٩٩٢٣٣٢٨ | ٢٠٦ | سیروان | ||||
| ڕەمەزان محەممەد موراد | ٠٧٧٠٥٠٢٨٨٣٩ | قاطع ٥ | - | ڕەحمان سەعید کاکە خاس | ٠٧٧١٩٩٢٣٢٧٨ | ٢٠٤ + ٢٠٢ | سەرکەوتن + شەھیدان |
| محەممەد محەمەد موراد | ٠٧٧١٩٩٢٥١١٦ | ٤٠٨ | کەلاری کۆن + کەلاری نوێ | ||||
| ئومێد باقی حەسەن | ٠٧٧١٩٩٢٣٨١١ | ٣٠٥ + ٣٠٧ | شێروانە + حەمرین | ||||
| ئاکۆ نەسرەدین حەمە خان | ٠٧٧٣٦٩٩٢٨٦ | ٣٠١ | فەرمانبەران | ||||
| عەدنان محەممەد عەلی | ٠٧٧٢٨٥٢٦٠٦٣ | ٣٠٢ | ڕاپەڕین | ||||
| سلێمان وەیس موراد | ٠٧٧٢١٠٤٤١٥٩ | ٣٠٤ + ٣٠٢ | بنگرد + شۆڕش | ||||
| کەریم حەسن محەممەد | ٠٧٧٠٣٥٦٠٦١٤ | ٣٠٣ + ٣٠١ | شەھیدان + مامۆستایان + خەبات | ||||
| تەحسین حیسامەدین | ٠٧٧١٩٧١١٢٠٤ | ٤٠٧ | پیشەسازی | ||||
| سەربەس مەحموود عەلی | ٠٧٧٢٢٢٥٩٣٦٤ | ٢١٢ | بەردەسور - نەورۆز - گوندی ئەڵمانی | ||||
| کەماڵ جیھان بەخش | ٠٧٧١٠١٣٠٣٣٢ | ٢١٠ + ٢٠٨ | ئازادی - گۆران |
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ↑ «Kurdistan Regional Government». KRG. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٩ی ئابی ٢٠١٢ ھێنراوە.
- ↑ «Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab». hdi.globaldatalab.org (بە ئینگلیزی). لە ١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ھێنراوە.
- ↑ http://wikimapia.org/
- ↑ http://www.krso.net/ ٣ی شوباتی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ↑ جەمیل ڕۆژبەیانی. «ووڵاتەکەت بناسە» (بە کوردی).
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
بەستەرە دەرەکییەکان
[دەستکاری]
| پارێزگای دھۆک |
|  | |||
|---|---|---|---|---|---|
| پارێزگای سلێمانی |
| ||||
| پارێزگای ھەولێر |
| ||||
| پارێزگای ھەڵەبجە | |||||
