عەربەت
عەربەت
شاری سێ دەروازە | |
|---|---|
شارۆچکە | |
  عەربەت شوێنی عەربەت لە عێراق و هەرێمی کوردستان | |
| پۆتانەکان: 35°25′45″N 45°34′50″E / 35.42929°N 45.58043°Eپۆتانەکان: 35°25′45″N 45°34′50″E / 35.42929°N 45.58043°E | |
| وڵات |  عێراق |
| هەرێم |  ھەرێمی کوردستان |
| پارێزگا | پارێزگای سلێمانی |
| قەزا | قەزای سلێمانی |
| ناحیە | ناحیەی تانجەرۆ |
| دامەزراندن | ١٩٢٥ |
| دەسەڵات | |
| • بەڕێوەبەری ناحیە | دابان عارف |
| ژمارەی دانیشتووان (٢٠٢١) | |
| • سەرجەم | ٣٠٠٠٠ |
| ناوچەی کاتی | UTC+٣ (UTC+٣) |
| کۆدی تەلەفۆن | +٩٦٤ |
| وێبگە | پەڕەی فەرمی فەیسبووک |
عەربەت کە ناسراوە بە ناحیەی تانجەرۆ، دەکەوێتە قەزای سلێمانی، پارێزگای سلێمانی، باشووری کوردستان،[١] عەربەت کەناسراوە بە ناحییەی تانجەرۆ یان (شاری سێ دەروازە) لە ساڵی ١٩٢٥ لە لایەن بەڕێوبەران و دەسەڵاتدارانی سەردەمی شا فەیسەڵی یەکەم (١) ی عێڕاق کراوە بە ناحییە. ئەم شارۆچکەیە ناوەندی ناحیەی تانجەرۆیە.
جوگرافیا
[دەستکاری]ناحیەی عەربەت ٧١ گوند لەخۆ دەگرێت و هاوسنوورە لەگەڵ ئەم ناحیانەدا: لە باکوورەوە لەگەڵ ناحیەی سرۆچک و ناحیەی سیتەک، لە باشوورەوە لەگەڵ ناحیەی زەڕایەن و ناحیەی ناوەندی قەزای قەرەداغ، لە ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ ناحیەی سەید سادق، لە ڕۆژاواوە لەگەڵ ناحیەی بەکرەجۆ.
هەروەها عەربەت لە ناوچەیەکی شاخاوی هەڵکەوتووە و دەوروبەری بە زنجیرە چیاکانی زاگرۆس دەورە دراوە. ئاووهەوای ناوچەکە بە گشتی مامناوەندییە، بە هاوینی گەرم (٣٠-٤٥° سەدی) و زستانی سارد و بارانی (٠-١٠° سەدی). ڕێژەی بارانبارینی ساڵانە لە نێوان ٥٠٠-٧٠٠ ملم دایە.[٢] بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافییەوە، خاکی ناوچەکە بەپیتە و بۆ کشتوکاڵ گونجاوە.
گوندەکان
[دەستکاری]عەربەت لە ٧١ گوند پێکھاتووە:[٣]
- عەربەت(ناوەند)
- باخچە، تانجەرۆ
- بادەرە
- باریکە، عەربەت
- بەردەکەڕ، تانجەرۆ
- بێستان سووری بچووک
- بێستان سووری گەورە
- پوشێن
- چەقلاوا
- چەناخچیان
- چوارتاق
- حارس ئاوا
- حەمەی بارام
- خاک و خۆڵ، تانجەرۆ
- خرابە
- خەراجیان
- داربەڕولە، تانجەرۆ
- دارەڕەش
- دەربەندفەقەرە
- دەمرکان
- دێی ئەلی
- دێی بارام
- دێی ڕەمەزان
- ڕازیانە، تانجەرۆ
- زڕگوێز
- زڕگوێزەڵە
- زێڕینجۆی خواروو
- زێڕینجۆی سەروو
- ژاڵەی خواروو
- ژاڵەی سەروو
- سەدوبیست، تانجەرۆ
- سەماوات
- سولەکان
- شەمە
- شێخ عەوڵا
- شێخ عومەر
- شێخ وەیساوا
- عارفاوا
- فەرەجاوا
- قازاو
- قڕگە
- قسرتی خواروو
- قسرتی سەروو
- قەرەتۆغان
- قەڕاڵی
- کارێز، تانجەرۆ
- کاژاوی حەمەساڵەح
- کانی شاسوار
- کانی ھەنجیر، تانجەرۆ
- کانی وەیس
- کەماڵانی خواروو
- کەماڵانی سەروو
- کۆزەڕەقە
- کۆڵەبی
- کۆمەڵگای باریکە
- کۆمەڵگای تانجەرۆ
- گامێشەوان
- گەدان
- گەڵباخ
- گورگەچیا، تانجەرۆ
- گۆماو، تانجەرۆ
- ناوگردان، تانجەرۆ
- نەمەڵ
- نیسکەجۆ
- ھەنجیرە، عەربەت
- ھوانە
- وێلەکەی خواروو
- وێلەکەی سەروو
- وێڵەدەر
- یاسین تەپە
- یەخیماڵی
- یەکماڵە
مێژوو
[دەستکاری]مێژووی شارۆچکەی عەربەت دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٢٥، کاتێک بوو بە ناحیە. بەپێی سەرچاوە مێژووییەکان، ئەم ناوچەیە لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا دانیشتوانێکی کەمی هەبووە و بەهۆی ڕوباری تانجەرۆوە ناسراوەتەوە، بەڵام لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا بەهۆی کۆچکردنی خەڵکی گوندەکانی دەوروبەر بۆ ئەم ناوچەیە، ژمارەی دانیشتوانەکەی زیادی کردووەکە بۆتە هۆی زیادکردنی باری ئابوری ناوچەکە[٤]. [٥]
لە ساڵانی ١٩٧٠-کاندا، بەهۆی سیاسەتی بەعەرەبکردن و ڕاگواستنی گوندەکان، ژمارەیەکی زۆر لە دانیشتوانی گوندەکانی دەوروبەر ناچار کران ڕوو لە عەربەت بکەن و نیشتەجێ بن. لە دوای ڕاپەڕینی ١٩٩١ و دامەزراندنی حکومەتی هەرێمی کوردستان، عەربەت گەشەیەکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی و بوو بە یەکێک لە گرنگترین شارۆچکەکانی دەوروبەری سلێمانی.
لەی ٨ی ئازاری ١٩٩١ ڕاپەڕین لە چەمچەماڵ و ھەڵەبجە و عەربەت و ئۆردووگاکانی (زەڕایەن و سمود و نەسر و باریکە و پیرەمەگروون و ئەلڵایی) دەستی پێ کرد.[٦]
ناوی "عەربەت" لە زمانی کوردیدا واتای "شوێنی بنەماڵە" یان "جێگای حەوانەوە" دەگەیەنێت.[٧] هەندێک سەرچاوەی مێژوویی ئاماژە بەوە دەکەن کە ناوەکە لە وشەی "عەڕابە" یان "عەڕابانە"وە هاتووە کە ئامێرێکی گواستنەوە بووە لە کۆندا.[٨]
دانیشتوان
[دەستکاری]زۆربەی دانیشتوانی عەربەت بە شێوەزاری سۆرانی قسە دەکەن کە بەشێکە لە زمانی کوردی. زۆربەی دانیشتوانەکەی موسڵمانن. بەپێی دوایین سەرژمێری (٢٠٢١)، ژمارەی دانیشتوانی عەربەت نزیکەی ٣٠,٠٠٠ کەسە.[٩]
کارگێڕی
[دەستکاری]شارۆچکەی عەربەت لە ڕووی کارگێڕییەوە دەکەوێتە ناحیەی عەربەت کە ناسراوە بە ناحیەی تانجەرۆ کە سەر بە قەزای سلێمانی، پارێزگای سلێمانییە. ناحیەکە پێکهاتووە لە شارۆچکەی عەربەت وەک ناوەند و ٧١ گوندی دەوروبەر. بەڕێوەبەری ناحیەکە "دابان عارف"ە کە لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە دامەزراوە.[١٠]
ئابووری
[دەستکاری]ئابووری شارۆچکەی عەربەت پشت دەبەستێت بە چەند بوارێکی سەرەکی:
- **کشتوکاڵ**: بەهۆی خاکی بەپیت و ئاووهەوای گونجاوەوە، کشتوکاڵ یەکێکە لە سەرچاوە سەرەکییەکانی داهاتی دانیشتوانی ناوچەکە. بەرهەمە سەرەکییەکان بریتین لە گەنم، جۆ، سەوزە و میوە. ڕووبەری زەوی کشتوکاڵی لە ناوچەکەدا نزیکەی ٣,٠٠٠ هێکتارە.[١١]
- **بازرگانی**: بەهۆی نزیکی لە شاری سلێمانییەوە، بازرگانی و کڕین و فرۆشتن چالاکییەکی گرنگی ئابووری ناوچەکەیە. بازاڕی ناوەندی عەربەت نزیکەی ٢٠٠ دوکان و شوێنی بازرگانی لەخۆ دەگرێت.
- **پیشەسازی بچووک**: لە ساڵانی دواییدا، چەندین کارگەی بچووک لە ناوچەکەدا دامەزراون کە بوونەتە سەرچاوەی کار بۆ دانیشتوانی ناوچەکە. ناوچەی پیشەسازی عەربەت لە ساڵی ٢٠١٢ دامەزراوە و نزیکەی ٥٠ کارگەی تێدایە.[١٢]
کەلتوور و شوێنەوارە گرنگەکان
[دەستکاری]چەند شوێنەوارێکی مێژوویی و گەشتیاری لە ناوچەکەدا هەن کە گرنگترینیان:
- **مزگەوتی گەورەی عەربەت**: دروستکراو لە ساڵی ١٩٤٥ و نۆژەنکراوەتەوە لە ٢٠٠٥.[١٣]
- **تەپەی عەربەت**: شوێنەوارێکی مێژووییە کە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئاشووری (~١٠٠٠ پ.ز.) و لێکۆڵینەوەی ئارکیۆلۆجی تێدا کراوە.[١٤]
- **گولی عەربەت**: کانیاوێکی سروشتییە کە بە ماددەی گۆگرد دەوڵەمەندە و خەڵکی لە شوێنانی دیکەوە سەردانی دەکەن بۆ چارەسەری نەخۆشی سوودی لێوەردەگرن و پێیان وایە خاسیەتی دەرمانی پزیشکیی هەیە.[١٥]
کەسایەتییە ناسراوەکان
[دەستکاری]چەندین کەسایەتی ناسراوی کورد خەڵکی عەربەتن یان سەردەمێک لە عەربەت ژیاون، لەوانە:
- **یاریزان و کاپتن کاروان محەمەد (١٩٨٤–)**: یاریزانی تیمی تۆپی پێی کوردستان و کاپتنی پێشووی تیمی یانەی سلێمانی.
- **ئەکتەر و شانۆکار ماهیر حەسەن**: ئەکتەر و شانۆکاری ناسراوی کورد.
- **ژنە سیاسەتەوانی کورد ڕێواس فایەق**: ژنە سیاسەتەوانێکی کورد و سەرۆکی خولی پێنجەمی هەرێمی کوردستان.
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ د. عەبدوڵڵا غەفوور. «پێڕستی گوندەکانی باشوور» (PDF) (بە کوردی).
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ د. سەلام ناوخۆش، "جوگرافیای هەرێمی کوردستان"، ٢٠١٥، لاپەڕە ١٤٢.
- ^ https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%DB%8E%DA%95%D8%B3%D8%AA%DB%8C_%DA%AF%D9%88%D9%86%D8%AF%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D9%BE%D8%A7%D8%B1%DB%8E%D8%B2%DA%AF%D8%A7%DB%8C_%D8%B3%D9%84%DB%8E%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C#%D8%B4%D8%A7%D8%B1%DB%95%D8%AF%DB%8E%DB%8C_%D8%B9%DB%95%D8%B1%D8%A8%DB%95%D8%AA
- ^ د. جەمال ڕەشید، "مێژووی شارەکانی کوردستان"، ٢٠١٠، لاپەڕە ٨٩-٩٥
- ^ «سالنامة ولایت موصل» (بە عەرەبی). لە ١٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر) - ^ https://www.basnews.com/so/babat/419982
- ^ د. جەلیل کاکەوەیس، "فەرهەنگی ناوە کوردییەکان"، ٢٠١٢، لاپەڕە ١١٥.
- ^ د. فەرهاد پیرباڵ، "مێژووی ناوچەکانی سلێمانی"، بڵاوکراوەکانی ئەکادیمیای کوردی، ٢٠١٦، لاپەڕە ٧٨.
- ^ "سەرژمێری دانیشتوانی هەرێمی کوردستان ٢٠٢١"، دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، ٢٠٢٢.
- ^ "دابەشبوونی کارگێڕی هەرێمی کوردستان"، وەزارەتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ٢٠٢٣.
- ^ د. ئاکۆ محەمەد، "توێژینەوەیەک لەسەر کشتوکاڵی هەرێمی کوردستان"، گۆڤاری زانکۆی سلێمانی بۆ زانستە کشتوکاڵییەکان، بەرگی ٥، ژمارە ٢، ٢٠٢٠، لاپەڕە ٤٥-٦١.
- ^ "کردنەوەی ناوچەی پیشەسازی عەربەت"، ڕۆژنامەی کوردستانی نوێ، ٢٠١٢/٠٩/٠٥، لاپەڕە ٤.
- ^ محەمەد ڕەئووف، "مزگەوتەکانی ناوچەی سلێمانی"، بڵاوکراوەکانی بەڕێوەبەرایەتی ئەوقافی سلێمانی، ٢٠١٧، لاپەڕە ١٠٣-١٠٦.
- ^ د. کامەران کۆسرەت & د. کاروان ئازاد، "ڕاپۆرتی لێکۆڵینەوەی ئارکیۆلۆجی تەپەی عەربەت"، گۆڤاری شوێنەواری کوردستان، بەرگی ٣، ژمارە ١، ٢٠١٩، لاپەڕە ٢٢-٣٥.
- ^ سیروان عەبدولڕەحمان، "کانیاوە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان"، ڕۆژنامەی هاوڵاتی، ٢٠١٨/٠٧/١٢، لاپەڕە ٧.