بۆ ناوەڕۆک بازبدە

عەربەت

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
عەربەت
شاری سێ دەروازە
شارۆچکە
عەربەت is located in عێراق
عەربەت
عەربەت
شوێنی عەربەت لە عێراق و هەرێمی کوردستان
پۆتانەکان: 35°25′45″N 45°34′50″E / 35.42929°N 45.58043°E / 35.42929; 45.58043پۆتانەکان: 35°25′45″N 45°34′50″E / 35.42929°N 45.58043°E / 35.42929; 45.58043
وڵات عێراق
هەرێم ھەرێمی کوردستان
پارێزگاپارێزگای سلێمانی
قەزاقەزای سلێمانی
ناحیەناحیەی تانجەرۆ
دامەزراندن١٩٢٥
دەسەڵات
 • بەڕێوەبەری ناحیەدابان عارف
ژمارەی دانیشتووان
 (٢٠٢١)
 • سەرجەم٣٠٠٠٠
ناوچەی کاتیUTC+٣ (UTC+٣)
کۆدی تەلەفۆن+٩٦٤
وێبگەپەڕەی فەرمی فەیسبووک

عەربەت کە ناسراوە بە ناحیەی تانجەرۆ، دەکەوێتە قەزای سلێمانی، پارێزگای سلێمانی، باشووری کوردستان،[١] عەربەت کەناسراوە بە ناحییەی تانجەرۆ یان (شاری سێ دەروازە) لە ساڵی ١٩٢٥ لە لایەن بەڕێوبەران و دەسەڵاتدارانی سەردەمی شا فەیسەڵی یەکەم (١) ی عێڕاق کراوە بە ناحییە. ئەم شارۆچکەیە ناوەندی ناحیەی تانجەرۆیە.

جوگرافیا

[دەستکاری]

ناحیەی عەربەت ٧١ گوند لەخۆ دەگرێت و هاوسنوورە لەگەڵ ئەم ناحیانەدا: لە باکوورەوە لەگەڵ ناحیەی سرۆچک و ناحیەی سیتەک، لە باشوورەوە لەگەڵ ناحیەی زەڕایەن و ناحیەی ناوەندی قەزای قەرەداغ، لە ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ ناحیەی سەید سادق، لە ڕۆژاواوە لەگەڵ ناحیەی بەکرەجۆ.

وێنەی نەخشەی سەتەلایتیی ناحیەی عەربەت لە ٢ی کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠٢٥، سەرچاوە سەتەلایتی سێنتنێل-ئێڵ-٢:[[١]]

هەروەها عەربەت لە ناوچەیەکی شاخاوی هەڵکەوتووە و دەوروبەری بە زنجیرە چیاکانی زاگرۆس دەورە دراوە. ئاووهەوای ناوچەکە بە گشتی مامناوەندییە، بە هاوینی گەرم (٣٠-٤٥° سەدی) و زستانی سارد و بارانی (٠-١٠° سەدی). ڕێژەی بارانبارینی ساڵانە لە نێوان ٥٠٠-٧٠٠ ملم دایە.[٢] بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافییەوە، خاکی ناوچەکە بەپیتە و بۆ کشتوکاڵ گونجاوە.

گوندەکان

[دەستکاری]

عەربەت لە ٧١ گوند پێکھاتووە:[٣]

مێژوو

[دەستکاری]

مێژووی شارۆچکەی عەربەت دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٢٥، کاتێک بوو بە ناحیە. بەپێی سەرچاوە مێژووییەکان، ئەم ناوچەیە لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا دانیشتوانێکی کەمی هەبووە و بەهۆی ڕوباری تانجەرۆوە ناسراوەتەوە، بەڵام لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا بەهۆی کۆچکردنی خەڵکی گوندەکانی دەوروبەر بۆ ئەم ناوچەیە، ژمارەی دانیشتوانەکەی زیادی کردووەکە بۆتە هۆی زیادکردنی باری ئابوری ناوچەکە[٤]. [٥]

لە ساڵانی ١٩٧٠-کاندا، بەهۆی سیاسەتی بەعەرەبکردن و ڕاگواستنی گوندەکان، ژمارەیەکی زۆر لە دانیشتوانی گوندەکانی دەوروبەر ناچار کران ڕوو لە عەربەت بکەن و نیشتەجێ بن. لە دوای ڕاپەڕینی ١٩٩١ و دامەزراندنی حکومەتی هەرێمی کوردستان، عەربەت گەشەیەکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی و بوو بە یەکێک لە گرنگترین شارۆچکەکانی دەوروبەری سلێمانی.

لەی ٨ی ئازاری ١٩٩١ ڕاپەڕین لە چەمچەماڵ و ھەڵەبجە و عەربەت و ئۆردووگاکانی (زەڕایەن و سمود و نەسر و باریکە و پیرەمەگروون و ئەلڵایی) دەستی پێ کرد.[٦]

ناوی "عەربەت" لە زمانی کوردیدا واتای "شوێنی بنەماڵە" یان "جێگای حەوانەوە" دەگەیەنێت.[٧] هەندێک سەرچاوەی مێژوویی ئاماژە بەوە دەکەن کە ناوەکە لە وشەی "عەڕابە" یان "عەڕابانە"وە هاتووە کە ئامێرێکی گواستنەوە بووە لە کۆندا.[٨]

دانیشتوان

[دەستکاری]

زۆربەی دانیشتوانی عەربەت بە شێوەزاری سۆرانی قسە دەکەن کە بەشێکە لە زمانی کوردی. زۆربەی دانیشتوانەکەی موسڵمانن. بەپێی دوایین سەرژمێری (٢٠٢١)، ژمارەی دانیشتوانی عەربەت نزیکەی ٣٠,٠٠٠ کەسە.[٩]


کارگێڕی

[دەستکاری]

شارۆچکەی عەربەت لە ڕووی کارگێڕییەوە دەکەوێتە ناحیەی عەربەت کە ناسراوە بە ناحیەی تانجەرۆ کە سەر بە قەزای سلێمانی، پارێزگای سلێمانییە. ناحیەکە پێکهاتووە لە شارۆچکەی عەربەت وەک ناوەند و ٧١ گوندی دەوروبەر. بەڕێوەبەری ناحیەکە "دابان عارف"ە کە لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە دامەزراوە.[١٠]

ئابووری

[دەستکاری]

ئابووری شارۆچکەی عەربەت پشت دەبەستێت بە چەند بوارێکی سەرەکی:

- **کشتوکاڵ**: بەهۆی خاکی بەپیت و ئاووهەوای گونجاوەوە، کشتوکاڵ یەکێکە لە سەرچاوە سەرەکییەکانی داهاتی دانیشتوانی ناوچەکە. بەرهەمە سەرەکییەکان بریتین لە گەنم، جۆ، سەوزە و میوە. ڕووبەری زەوی کشتوکاڵی لە ناوچەکەدا نزیکەی ٣,٠٠٠ هێکتارە.[١١]

- **بازرگانی**: بەهۆی نزیکی لە شاری سلێمانییەوە، بازرگانی و کڕین و فرۆشتن چالاکییەکی گرنگی ئابووری ناوچەکەیە. بازاڕی ناوەندی عەربەت نزیکەی ٢٠٠ دوکان و شوێنی بازرگانی لەخۆ دەگرێت.

- **پیشەسازی بچووک**: لە ساڵانی دواییدا، چەندین کارگەی بچووک لە ناوچەکەدا دامەزراون کە بوونەتە سەرچاوەی کار بۆ دانیشتوانی ناوچەکە. ناوچەی پیشەسازی عەربەت لە ساڵی ٢٠١٢ دامەزراوە و نزیکەی ٥٠ کارگەی تێدایە.[١٢]

کەلتوور و شوێنەوارە گرنگەکان

[دەستکاری]

چەند شوێنەوارێکی مێژوویی و گەشتیاری لە ناوچەکەدا هەن کە گرنگترینیان:

  • **مزگەوتی گەورەی عەربەت**: دروستکراو لە ساڵی ١٩٤٥ و نۆژەنکراوەتەوە لە ٢٠٠٥.[١٣]
  • **تەپەی عەربەت**: شوێنەوارێکی مێژووییە کە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئاشووری (~١٠٠٠ پ.ز.) و لێکۆڵینەوەی ئارکیۆلۆجی تێدا کراوە.[١٤]
  • **گولی عەربەت**: کانیاوێکی سروشتییە کە بە ماددەی گۆگرد دەوڵەمەندە و خەڵکی لە شوێنانی دیکەوە سەردانی دەکەن بۆ چارەسەری نەخۆشی سوودی لێوەردەگرن و پێیان وایە خاسیەتی دەرمانی پزیشکیی هەیە.[١٥]

کەسایەتییە ناسراوەکان

[دەستکاری]

چەندین کەسایەتی ناسراوی کورد خەڵکی عەربەتن یان سەردەمێک لە عەربەت ژیاون، لەوانە:

  • **یاریزان و کاپتن کاروان محەمەد (١٩٨٤–)**: یاریزانی تیمی تۆپی پێی کوردستان و کاپتنی پێشووی تیمی یانەی سلێمانی.
  • **ئەکتەر و شانۆکار ماهیر حەسەن**: ئەکتەر و شانۆکاری ناسراوی کورد.
  • **ژنە سیاسەتەوانی کورد ڕێواس فایەق**: ژنە سیاسەتەوانێکی کورد و سەرۆکی خولی پێنجەمی هەرێمی کوردستان.

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ د. عەبدوڵڵا غەفوور. «پێڕستی گوندەکانی باشوور» (PDF) (بە کوردی).{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
  2. ^ د. سەلام ناوخۆش، "جوگرافیای هەرێمی کوردستان"، ٢٠١٥، لاپەڕە ١٤٢.
  3. ^ https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%DB%8E%DA%95%D8%B3%D8%AA%DB%8C_%DA%AF%D9%88%D9%86%D8%AF%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D9%BE%D8%A7%D8%B1%DB%8E%D8%B2%DA%AF%D8%A7%DB%8C_%D8%B3%D9%84%DB%8E%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C#%D8%B4%D8%A7%D8%B1%DB%95%D8%AF%DB%8E%DB%8C_%D8%B9%DB%95%D8%B1%D8%A8%DB%95%D8%AA
  4. ^ د. جەمال ڕەشید، "مێژووی شارەکانی کوردستان"، ٢٠١٠، لاپەڕە ٨٩-٩٥
  5. ^ «سالنامة ولایت موصل» (بە عەرەبی). لە ١٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
  6. ^ https://www.basnews.com/so/babat/419982
  7. ^ د. جەلیل کاکەوەیس، "فەرهەنگی ناوە کوردییەکان"، ٢٠١٢، لاپەڕە ١١٥.
  8. ^ د. فەرهاد پیرباڵ، "مێژووی ناوچەکانی سلێمانی"، بڵاوکراوەکانی ئەکادیمیای کوردی، ٢٠١٦، لاپەڕە ٧٨.
  9. ^ "سەرژمێری دانیشتوانی هەرێمی کوردستان ٢٠٢١"، دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، ٢٠٢٢.
  10. ^ "دابەشبوونی کارگێڕی هەرێمی کوردستان"، وەزارەتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ٢٠٢٣.
  11. ^ د. ئاکۆ محەمەد، "توێژینەوەیەک لەسەر کشتوکاڵی هەرێمی کوردستان"، گۆڤاری زانکۆی سلێمانی بۆ زانستە کشتوکاڵییەکان، بەرگی ٥، ژمارە ٢، ٢٠٢٠، لاپەڕە ٤٥-٦١.
  12. ^ "کردنەوەی ناوچەی پیشەسازی عەربەت"، ڕۆژنامەی کوردستانی نوێ، ٢٠١٢/٠٩/٠٥، لاپەڕە ٤.
  13. ^ محەمەد ڕەئووف، "مزگەوتەکانی ناوچەی سلێمانی"، بڵاوکراوەکانی بەڕێوەبەرایەتی ئەوقافی سلێمانی، ٢٠١٧، لاپەڕە ١٠٣-١٠٦.
  14. ^ د. کامەران کۆسرەت & د. کاروان ئازاد، "ڕاپۆرتی لێکۆڵینەوەی ئارکیۆلۆجی تەپەی عەربەت"، گۆڤاری شوێنەواری کوردستان، بەرگی ٣، ژمارە ١، ٢٠١٩، لاپەڕە ٢٢-٣٥.
  15. ^ سیروان عەبدولڕەحمان، "کانیاوە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان"، ڕۆژنامەی هاوڵاتی، ٢٠١٨/٠٧/١٢، لاپەڕە ٧.