قەزای خانەقین

قەزای خانەقین
قەزای خانەقین
قەزا
	نەخشەی قەزاکانی پارێزگای سلێمانی و پارێزگای دیالە
	قەزای خانەقین
	پۆتانەکان: 34°21′41″N 45°17′23″E / 34.3615°N 45.28965°Eپۆتانەکان: 34°21′41″N 45°17′23″E / 34.3615°N 45.28965°E
وڵات	کوردستان; عێراق
ھەرێم	ھەرێمی کوردستان
پارێزگا	پارێزگای سلێمانی و پارێزگای دیالە
مەڵبەند	خانەقین
ڕووبەر
• سەرجەم	٣٥١٢ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٬٣٥٦ میلی چوارگۆشە)
بەرزترین بەرزایی	١٤٨ مەتر (٤٨٦ پێ)
ژمارەی دانیشتووان (٢٠١١)
• سەرجەم	٣٥٠٠٠٠
سەرناوی دانیشتوو	خانەقینی
زمان و ئایین
• زمان	کوردی(سۆرانی، کوردیی کەڵھوڕی و گۆرانی)، عەرەبی و تورکمانی
• ئایین	ئیسلام(سوننە و شیعە) و یارسان
• ب پ م(٢٠١٧)	٠٬٧٥٨; بەرز · ٢٦مین
ناوچەی کاتی	UTC+٣:٣٠ (ناوچەی کاتی)
• ھاوین (DST)	UTC+٤:٣٠ (ھاوین)
تەلەفۆن	٠٠٩٦٤

قەزای خانەقین (بە عەرەبی: قضاء خانقین، بە ئینگلیزی: Khanaqin District) یەکێکە لە قەزاکانی پارێزگای گەرمیان و بەشێک لە پارێزگای دیالە لە ھەرێمی کوردستان وە بەشێکیشی لە عێراقە. ناوەندەکەی شارۆچکەی خانەقینە.^[٢] قەزاکە چوار ناحیەی ھەیە بە ناوەکانی قۆرەتوو و مەیدان و گوڵاڵە(جەلەولا) و سەعدیە. زۆرینەی خەڵکی ئەم شارە بە زمانی کوردی ئێرانیی قسە دەکەن و خەڵکی شارەکەش بە زمانی کوردی خواروو دەدوێن. زۆرینەی ئاخێوەری کوردە و کەمینەی تورکمان و عەرەبن. پێشتر سەر بە پارێزگای کەرکووک بوو. بەڵام کاتێک ناوچەکان جێناکۆک بوون جیاکراوە و خرایە سەر سولەیمانی بەڵام کەلار داوای پارێزگای کرد ئەو کاتەش ئەو خرایە سەر ئیدارەی گەرمیان. ^[٣]

بە فەرمی بەشێکە لە پارێزگای دیالە، بەڵام لە ژێر کۆنترۆڵی دیفاکتۆی(پەیوەندیدارە) حکوومەتی ھەرێمی کوردستانە.^[٤] لە ئێستادا دوو قەزای خانەقین لە عێراق ھەیە. یەکێکیان لە پارێزگای دیالە ھەیە و یەکێکی تریان لە پارێزگای سلێمانی. جاران یەک قەزای خانەقینی یەکگرتوو ھەبوو. بەڵام لە ماوەی ڕابردوودا زۆربەی قەزاکە بە خانەقینی ناوەندییەوە کەوتۆتە ژێر کۆنترۆڵی عێراقوە. حکومەتی فیدراڵی عێراق ناکۆکی لەسەر ئەمە دەکات و بانگەشەی ئەوە دەکات کە تەواوی قەزاکە بە فەرمی بەشێکە لە پارێزگای دیالە. بەڵام حکومەتی کوردی قەزای نوێ و سەربەخۆی دروستکردووە، لەو ناوچانەی لەژێر دەسەڵاتیدایە، کە بە قەزای خانەقین ناودەبرێت. بەم شێوەیە دوو قەزای ھاوتەریب، یەکێکیان لەژێر دەسەڵاتی دیالە و یەکێکی تریان لەژێر دەسەڵاتی سلێمانیدا بوونیان ھەیە، کە کۆنترۆڵ و ئیدیعای سەریەککەوتوویان لەسەرە. ناحیەکانی قەزای خانەقین کە لە ژێر دەسەڵاتی حکوومەتی ھەرێمی کوردستاندایە و سەر بە پارێزگای سلێمانیە بریتین لەمانە(ناحیەی قۆرەتوو، و ناحیەی مەیدان)، ھەروەھا ئەو ناحیانەی سەر بە قەزای خانەقینن و لە ژێر دەسەڵاتی حکومەتی عێراقین و سەر بە پارێزگای دیالەن بریتین لەمانە(ناحیەی خانەقین(ناوەند)، ناحیەی گوڵاڵە و ناحیەی سەعدیە)^[٥]

قەزاکە بەشێکە لە ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق.^[٦] ڕووباری ئەڵوەند بەناو قەزای خانەقیندا تێدەپەڕێت پێش ئەوەی بچێتە ڕووباریسیروانەوە.

ژمارەی دانیشتوانی قەزاکە لە ساڵی ٢٠٠٣دا بە ١٧٥ ھەزار کەس مەزەندە کراوە.^[٧] ژمارەی دانیشتوانی ناوەندی قەزاکە لە ٢٠ ھەزار کەسەوە لە ساڵی ٢٠٠٣ بۆ زیاتر لە ١٦٠ ھەزار کەس لە ساڵی ٢٠١١-٢٠١٠ زیادی کردووە بەھۆی سەقامگیری دۆخی ئەمنی.^[٨]

ناو

ناوی قەزاکە لە ناوەندەکەیەوە هاتووە کە ئەویش شارۆچکەی خانەقینە: زۆر بۆچون ھەیە لەسەر ناوی خانەقین، لەوانە(خان نەقی) کە نەقی ناوی شوێنێک بووە کە خانی ھەبوون، خان بە واتای ئاغا. یان (خان قین) بەواتای جێگەی قین یاخود ڕق، چونکە گوایە پاشای ساسانەکان کە بەڕەگەز کوردن لە قیندا یاخود لە ڕقا (منزر بن نعمان) لەوێ زیندانی کردووە چونکە ئامادە نەبووە بە زاوا قبوڵی بکات. یانیش ئەڵێن کاتێک کە عەرەبە داگیرکەرەکان ھاتوون لە ئاوی ئەڵوەندا خنکاون بۆیە بە دەنگی بەرز وتوویانە "خنقینی" کە بە شوێنی خنکاندنەکە ناسراوە. بەڵام بە زمانی کوردیی کەڵھوڕی یان گۆرانی بە (خانە قی) ناودەبرێت.^[٩]

جوگرافیا

قەزای خانەقین ھاوسنوورە لەگەڵ ئەم قەزا و شارستانانە:

لە باکوورەوە لەگەڵ قەزای کەلار و قەزای دەربەندیخان.
لە باشوورەوە لەگەڵ قەزای بەلەدروز و قەزای میقدادیە.
لە ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ شارستانی سەرپێڵی زەھاو و شارستانی قەسری شیرین.
لە ڕۆژاواوە لەگەڵ قەزای کفری.^[١٠]

سەرچاوەکان

^ «Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab». hdi.globaldatalab.org (بە ئینگلیزی). لە ١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ھێنراوە.
^ د.عەبدوڵا غەفور. «گوندەکانی کوردستان لەسەرژمێری ساڵی ١٩٥٧دا» (PDF) (بە کوردی).{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
^ جەمیل ڕۆژبەیانی. «ووڵاتەکەت بناسە» (بە کوردی).{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
^ https://reliefweb.int/attachments/d033eb4d-bb95-33dd-aa20-db709f10c242/14956D076A0123C6C125760B0033C4AE-Full_Report.pdf
^ http://slemani.gov.krd/storeImages/map1.jpg
^ https://www.gksat.tv/details.aspx?jimare=104369 ٣٠ی ئازاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
^ https://www.britannica.com/place/Khanaqin
^ https://www.alsumaria.tv/mobile/news/55166/iraq-news
^ http://chawykurd.com/details.aspx?=hewal&jmare=5792&Jor=65&Jor2=4^{[بەستەری مردوو‍]}
^ https://www.openstreetmap.org/#map=9/34.3457/45.1923

[GlobalDataLab-1] «Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab». hdi.globaldatalab.org (بە ئینگلیزی). لە ١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ھێنراوە.

[2] د.عەبدوڵا غەفور. «گوندەکانی کوردستان لەسەرژمێری ساڵی ١٩٥٧دا» (PDF) (بە کوردی).{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)

[3] جەمیل ڕۆژبەیانی. «ووڵاتەکەت بناسە» (بە کوردی).{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)

[4] ttps://reliefweb.int/attachments/d033eb4d-bb95-33dd-aa20-db709f10c242/14956D076A0123C6C125760B0033C4AE-Full_Report.pdf

[5] ttp://slemani.gov.krd/storeImages/map1.jpg

[6] ttps://www.gksat.tv/details.aspx?jimare=104369 ٣٠ی ئازاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[7] ttps://www.britannica.com/place/Khanaqin

[8] ttps://www.alsumaria.tv/mobile/news/55166/iraq-news

[9] ttp://chawykurd.com/details.aspx?=hewal&jmare=5792&Jor=65&Jor2=4^{[بەستەری مردوو‍]}

[10] ttps://www.openstreetmap.org/#map=9/34.3457/45.1923

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

ب و د گوندەکانی خانەقین
کوردستان > باشوور > پارێزگای سلێمانی
ناحیەی مەیدان	مەیدان(ناوەند) ئازادی ئاوبار باخەھەنارە باقوبەرە بانی بی بێلولە تازەدێ تۆڤگە جەبراوا چیاڕەزا حاجیلەری خواروو حاجیلەری سەروو حەسار، مەیدان خەرکنی خەلیفەئەحمەد خوڕخوڕەی خواروو خوڕخوڕەی سەروو دارئیمام دەربەندبێلولە دێسوتک زەلکە ژاڵەناو سەراو سەرتەک سۆڵاوە شاوازی شمشێرکوڵ عەلی پەکان قەرەچەم قەسڵان کانی بۆرەکە کانی ژاڵە کانی کرمانج کەمتەران کەوزەناڵی کونەقەل کوێرەک گەرمک گۆڕگنۆش میشیاو ناودێ ناوماچک ھۆرێن ھۆمەرمل
ناحیەی قۆرەتوو	قۆرەتوو(ناوەند) ئاوایی شێخ غەریب ئاوایی گەورە ئەلی خاڵە ئەلی میر ئیدارە باریکە بانزەمینی سەید محەمەد بانزەمینی سەیدکەریم بانزەمینی مەلا سڵێمان بانەبۆر بەردەعەلی خواروو بەردەعەلی سەروو پشت پەنگ پەروێزخان تازەدێی گۆڕەشەلە تازەشار تەنوورە تۆپ عەسکەر چەم چەقەڵ چوارکڵاوی خواروو چوارکڵاوی سەروو چوارکڵاوی کوێخا چیاسەوز حاجی خەلیل حەمید ئاوا حەوش کوڕو خدری گەورە خەیاڵ دارەخورمای سەیدغەریب دارەخورمای محمەدسالم دارەخورمای مەلاحەسەن دەورە دۆڵی بەگزاد ڕەزوار ساڵەح ئاغا سوبحان ئاوا سەرقزڵ سەنگەری خواروو سەنگەری سەروو سەنگەری ناوەڕاست سەوزبڵاخی بچووک سەوزبڵاخی گەورە سەی کەوەن سەید سیخی سەیدمستەفا سیاوڵەی ڕەشید سیاوڵەی شێخ نەجم سێ خڕان شێخ فەیزوڵا شێرەوەن عەلی ئاغا غەیدان قادرئاغا قەڵاتەپەی خواروو قەڵاتەپەی سەروو قەڵەمە کاکۆڵی کانی پەموو کانی زەرد کانی شیرینە کانی ماسی کەلای میرە گەرمک قەیسەر گەڕەپوولە گۆڕەشەلە مەجیدسالار مەحمودقەجەر مەرکەزحدود مەرکەزشێخ موساعوسمان ھەنجیرەی کاکەیی ھەنجیرەی کوێخاشامراد وەلی ئاغا
ناوەند: شارۆچکەی خانەقین، شارۆچکەکان: خانەقین و مەیدان و قۆرەتوو

ب و د ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق
پارێزگای دیالە	قەزای بەدرە قەزای بەلەدرووز قەزای خانەقین
پارێزگای سەلاحەددین	قەزای دووزخورماتوو
پارێزگای کەرکووک	قەزای حەویجە قەزای داقووق قەزای دووبز قەزای کەرکووک
پارێزگای نەینەوا	قەزای ئاکرێ قەزای بەعاج قەزای تەلەعفەر قەزای شنگال دەشتی نەینەوا
پارێزگای ھەولێر	قەزای مەخموور
پۆل