سەردەشت
سەردەشت
سردشت | |
---|---|
ناسناو(ەکان): | |
پۆتانەکان: 36°09′24″N 45°28′35″E / 36.1568°N 45.4764°Eپۆتانەکان: 36°09′24″N 45°28′35″E / 36.1568°N 45.4764°E | |
وڵات | ئێران |
ھەرێم | ڕۆژھەڵاتی کوردستان |
پارێزگا | ورمێ |
شارستان | سەردەشت |
ناوچە | ناوەندی |
ھاوناو | شاری لەدایکبوونی زەردەشت یان شوێنک کە لەسەر دەشت ھەڵکەتووە |
کورسی | ١ کورسی لە پەرلەمان بە ھاوبەشی لەگەڵ پیرانشار[ئ] |
دەسەڵات | |
• جۆر | شارەوان–ئەنجومەن |
• سەرۆکی شارەوانی | محەممەدڕەزا سەعیدزادە[٦] |
• ئەندامانی ئەنجومەنی شار | لە ٢٧ی نیسانی ٢٠٢٤ەوە بەبێ ئەندام[٧] |
ڕووبەر | |
• سەرجەم | ٧٫٣ کیلۆمەتری چوارگۆشە (٢٫٨ میلی چوارگۆشە) |
بەرزایی | ١٤٨٠ مەتر (٤٬٨٦٠ پێ) |
ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٦) | |
• سەرجەم | ٤٦،٤١٢ کەس[٥] (+١٠٫٠٧٪) |
• مەزندە (٢٠٢١) | دەوروبەری ٥٠،٠٠٠ کەس[٨][ا] |
• چڕی | ٦٤٠٠ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٧٬٠٠٠ کەس لە میلی چوارگۆشە) |
سەرناوی دانیشتوو | سەردەشتی |
زمان و ئایین | |
• زمان | کوردی (سۆرانی) |
• ئایین | ئیسلام (سوننە) |
ناوچەی کاتی | +٣:٣٠ (کاتی ئێران) |
کۆدی پۆستەی ١ | ٥٩٨٩١[٩] |
کۆدی پۆستەی ٢ | ٥٩٦١١[١٠] |
کۆدی تەلەفۆن | ٠٤٤ |
پلاکی ئۆتۆمۆبیل | ٢٧ م |
پۆلێنکردنی ئاووھەوا | Dsa (کیشوەریی شێدار و ھاوینی وشک) |
وێبگە | فەرمانداریی سەردەشت |
سەردەشت شارێکە لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان و ئێران کە لە باشووری ڕۆژاوای پارێزگای ورمێ ھەڵکەوتووە. ئەو شارە ناوەندی شارستانی سەردەشتە و وەک یەکێک لە شارەکانی ناوچەی موکریان ھەژمار دەکرێت. سەردەشت لە نزیکی سنووری ئێران و عێراقدا ھەڵکەوتووە و لەگەڵ ھەرێمی کوردستان ھاوسنوورە.[١١] ژمارەی دانیشتووانی ئەو شارە لە ساڵی ٢٠١٦، بەرامبەر لەگەڵ ٤٦٬٤١٢ کەس لە ١٢٬٥٥١ خێزاندا بووە.[٥] شارەکە لە سەردەمی کۆماری کوردستان و ھەروەھا لە دوای شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران بۆ ماوەیەک لەژێر دەستەڵاتی کورداندا بووە.[١٢][١٣] سەردەشت بەپێی ژمارەی دانیشتووان، ١١ەمین شاری پارێزگای ورمێ، ٢٣ەمین شاری ڕۆژھەڵاتی کوردستان و ١٩٧ەمین شاری ئێرانە. خەڵکی سەردەشت کوردن و بە کوردیی ناوەندی و شێوەزاری موکریانی دەدوێن. ھەروەھا زۆربەی خەڵکی شارەکە پەیڕەوی ئایینی ئیسلام و مەزھەبی سوننەی شافعین.[١٤]
سەردەشت لە تەنیشتی کێوی گردەسوور، لەسەر زنجیرەچیاکانی زاگرۆس و لە نزیکی سەرچاوەیەکی ئاوی ھەڵکەوتووە. بەشێکی زۆری ئاوی خواردنەوە و ئاوی جووتیاریی شار لەو سەرچاوەیە دابین دەبێت کە ئاوەکەی لە کێوی گردەسوور و کێوە سنوورییەکانەوە دێتە خوار.[١٥] سەردەشت خاوەنی ژینگە و سروشتێکی بەرچاوە کە بووەتە ھۆی ئەوەی کە نازناوی بەھەشتی کوردستانی پێبدرێت.[١][٢] ئەو شارە بە کەشوھەوایەکی تاڕادەیەک سارد و فێنک، لە درێژەی ساڵدا بەفر و بارانبارینێکی زۆر دەیگرێتەوە و زۆر جاران لە ڕیزی یەکەمی بارینی پارێزگادا جێ دەگرێت.[١٦] سەردەشت خاوەنی مێژووێکی کۆن و دێرینە کە کۆنترین ئاسەواری دۆزراو لەو شارە، مێژووکەی بۆ ٦ ھەزار ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە.[١٧][١٨][١٩]
ئەو شارە لە ساڵی ١٩٨٧ی زایینی لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە کیمیاباران کرا. شاری سەردەشت کەوتووەتە باشووری شارەکانی پیرانشار و مەھاباد و ھەروەھا دەکەوێتە ڕۆژاوای بانە و باشووری ڕۆژاوای بۆکان. ھەروەھا سەردەشت دەکەوێتە ڕۆژھەڵاتی قەڵادزێ و پارێزگای سلێمانی لە ھەرێمی کوردستان.[٢٠] شاری سەردەشت ١٢٠ کیلۆمەتر لە مەھاباد، ٢٢٥ کیلۆمەتر لە ورمێ، ٧٤٠ کیلۆمەتر لە تاران، ١٨٩ کیلۆمەتر لە ھەولێر و ٣٥ کیلۆمەتر لە قەڵادزێ دوورە.[٢١]
سەردەشت سەرەتا وەکوو ناوەندی ناوچەی سەردەشت بەشێک لە شارستانی مەھاباد بوو، بەڵام دواتر بەھۆی ھەندێک بواری سیاسی و سەربازییەوە لە ساڵی ١٩٤٣ و ھاوکات لەگەڵ جەنگی جیھانیی دووەم، چووە ناو سنوورەکانی شارستانی سنە لە پارێزگای کوردستان. لە ١٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٤٦دا، ناوچەی سەردەشت لە شارستانی سنە جیا کرایەوە و خۆی بووە شارستانێکی سەربەخۆ کە ناوەندەکەی ھەتا ئێستا شاری سەردەشتە.[٢٢]
وشەڕەتناسی
[دەستکاری]لەلایەن ھەندێک سەرچاوە دەگوترێت کە سەردەشت شوێنی لەدایکبوونی زەردەشتە و لەو ناوەوە وەرگیراوە و دوای ھێرشی عەرەبە موسڵمانەکان لە زەردەشتەوە بۆ سەردەشت گۆڕاوە.[٢٣][٢٤] ھەندێکی دیکەش پێیان وایە ناوی سەردەشت لە دوو بەشی «سەر» و «دەشت» وەرگیرابێت، کە بە مانای دەشتێکە ھەتا زێی بچووک درێژەی ھەیە.[٢٥][٢٤]
مێژوو
[دەستکاری]سەردەمی دێرین
[دەستکاری]سەردەشت لە سەردەمی پێش ئیسلامدا، لە باکووری ڕۆژاوای شوێنی ئێستای ھەڵکەوتبوو و نزیک بە سەرچاوەیەکی گەورە بوو. ناوێکی تری ئەم شارە نێزەڕۆ بوو کە خاوەنی پێنج بورج بوو. سەردەشت ناوچەیەکی مێژوویییە کە کۆمەڵێک شوێنی دێرینی پێش ئیسلام، ئێستاش لە ناوچەکە بوونیان ھەیە. لە نزیکی سەردەشت قەڵایەکی لێیە کە مێژووەکەی بۆ سەردەمی ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی دەگەڕێتەوە.[٢٦] بەپێی ئاسەوارە دۆزراوەکان، سەردەشت و ناوچەکانی دەوروبەری لەژێر حوکمڕانیی مانناکاندا بوون.[٢٧]
لە نزیک چەند گوندی سەر بە سەردەشت، چەندین ئاسەواری مێژوویی دۆزراونەوە کە کۆنترینیان ئاسەواری دەستھاتوو لە پێنج ناوچەی پشکنینکراو لە تەپۆڵکەی باغی سەر بە سەردەشت بووە کە مێژووەکەی بۆ ٦ ھەزار ساڵی پێش زایین دەگەڕێتەوە.[١٧][١٨][١٩]
ھێرشی عوسمانییەکان
[دەستکاری]لە ساڵی ١٩٠٦ ھێزەکانی عوسمانی سەردەشتیان داگیرکرد و دواتر لە تشرینی دووەمی ١٩١٢، دوای داگیرکارییەکی شەش ساڵە لە شارەکە چوونە دەرەوە.[٢٨] خەڵکی سەردەشت ھەر وەک سەرجەم کوردەکان بەھۆی بیروڕای مەزھەبییەوە پەیوەندییەکی باشیان لەگەڵ عوسمانییەکان ھەبووە، بەڵام پێیان خۆش نەبووە شارەکەیان بچێتە ژێر خاکی دەوڵەتی عوسمانی. بۆیە ھەندێک لە خەڵکی ئەو شارە نامەیەکیان بۆ ئیمپراتۆرییەتیی عوسمانی نووسی کە دژایەتیی خۆیان بۆ چوونە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی دەردەبڕی.[١٦]
ھێرشی ڕووسەکان
[دەستکاری]لە دەستپێکی جەنگی جیھانیی یەکەم ئەگەرچی دەوڵەتی ئێران بێلایەنیی خۆی ڕاگەیاند، بەڵام بەھۆی لاوازیی سیستەمی حوکمڕانی و ھێزی دەوڵەتی دانی پێنەدرا. لە دوای ڕێککەوتننامەی سەنت پیتەرزبورگ، ھێزەکانی ئیمپراتۆریەتیی ڕووسیا و شانشینی یەکگرتوو وڵاتی ئێرانیان لە باکوور، باشوور و ڕۆژاواوە داگیر کرد.[٢٩]
ھێرشی ڕووسەکان ئازەربایجان و بەشێک لە کوردستانی گرتەوە کە یەکێک لەو شوێنانەی لەلایەن ڕووسەکانەوە داگیر کرا، سەردەشت بوو. ھێرش بۆ سەر ناوچەی سەردەشت لە دەوروبەری ساڵی ١٩١٦ ڕوویدا. ئەگەرچی لە ناوچەکانی وەتماناوێ و نەڵاس ھەندێک بەرگری لە بەرامبەر ڕووسەکانەوە کرا، بەڵام سەرئەنجام ھێزە ڕووسەکان دەگەنە ناو شار و داگیری دەکەن. ژمارەیەک لە خەڵکی شار بە گومانی ئەوەی کە شەڕێکی نێوان ڕووسەکان و عوسمانییەکانە و ئەوان لە کوشتاری ڕووسەکان بەدوورن، شارەکەیان بەجێنەھێشت.[٣٠]
ڕووسەکان کە ئەو کات لە ناوچەدا بە «عەرووس» ناسرابوون، کاتی چوون بۆ شار ٥١ کەس لە خەڵکی ئاسایییان کوشت. یەکێک لەو کەسانە بە ناوی عەبدولکەریم قازی کە دادوەر بوو، لەلایەن ڕووسەکانەوە لەبەردەم ماڵەکەی بە شێوەیەکی نالەبار کوشترا. ئێستا گۆڕی عەبدولکەریم قازی تەنیا گۆڕە کە لەو کارەساتەوە ماوەتەوە و مەترسیی لەناوچوونی بەھۆی بیناسازی لەسەرە.[٣١]
ھێرشی پشدەرییەکان
[دەستکاری]لە سەرەتای حکومڕانی ڕەزا شا، کاتێک کە ھۆزەکان تووشی بەڕێوەچوونی یاسای توند لەلایەن حکوومەتەوە بوون، دژایەتییان کرد و لە بەڕێوەبردنی یاساکان کشانەوە. ھەندێک لە ھۆزەکان لەبەر ڕاوەستان لە بەرامبەر حکوومەتدا، داوای یارمەتییان لە پشدەرییەکان ویست. لە ساڵی ١٩١٩، ژمارەیەک لە مەنگوڕەکان بە یارمەتی و پاڵپشتیی پشدەرییەکان بە بیانووی خاوەن قەرزی لە ھەندێکان، ھاتنە شاری سەردەشت. لەو کاتدا ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی سەردەشت کوشتران، بریندار بوون و شارەکە بە تەواوی لە ئاگردا سووتا. فەرماندەی سەربازیی ئەو کاتی سەردەشت، عەلی ئەسغەرخانی پزیشکیان بوو کە نەیتوانی لە بەرامبەر پشدەرییەکاندا بەرگری بکات و ژمارەیەکی زۆر لە ھێزە سەربازییەکان کوشتران و ئەوانەی زیندووش مانەوە ناچار بە بەجێھێشتنی شارەکە بوون. لەو شەڕەدا لە ناوچەی مەرگی لە باشووری کوردستان ھەتا ناوچەی ئالانی سەردەشت بەشدارییان ھەبوو.
پشدەرییەکان نزیکی یەک مانگ سەردەشتیان لەژێر دەستدا بوو. دوای ماوەیەک ڕەزا شا زانی کە بە زۆرەملی ناتوانێت پشدەرییەکان بدۆڕێنێت، بۆیە ڕێگای دانوستانی ھەڵبژارد کە پشدەرییەکان قبووڵیان کرد و ڕەزا شاش جێنەراڵ سەرتیپ سەیف ئەفشاری بە نوێنەرایەتیی خۆی ناردە ناوچەکە. دوای چەند ڕۆژان وتووێژ، حکوومەتی ئێران لە بەرامبەر زەوی و گوندەکانی پشدەرییەکان لە ئێران، پارەیەکی زۆری لیرە دانێ و مافی بەکارھێنانییان لە کوێستانەکانی ئێران لە ھاویندا پێدرا.[١٢]
ڕاپەڕینی سمکۆ
[دەستکاری]دوای ئەوەی جەنگی جیھانیی یەکەم کۆتایی ھات، سمکۆ وەکوو سەرکردەیەکی سیاسی ناوی دەرکرد و لەپێناو دامەزراندنی ئیدارەیەکی کوردی لە ساڵی ١٩١٨ توانی ھێز و دەسەڵاتی خۆی لە ھەرێمی ڕۆژاوای دەریاچەی ورمێدا زیاتر بکات[٣٢] و شۆڕشێک دەست پێ بکات کە ھەتا ١٩٢٢ درێژەی ھەبوو.[٣٣] سمکۆ سوپایەکی بەھێزی کوردی ڕێکخست کە زۆر بەھێزتر لە ھێزەکانی حکوومەتی ئێران بوو. لەبەر ئەوەیکە حکوومەتی ناوەندی نەیتوانی چالاکییەکانی سمکۆ کۆنتڕۆڵ بکات، ئەو بە پەرەپێدانی ھەرێمەکانی ژێر کۆنتڕۆڵی خۆی درێژەی دا و ھەتا ساڵی ١٩٢٢ شارەکانی بانە و سەردەشت ھاتنە ژێر کۆنتڕۆڵی.[٣٤] ھەرەوەھا لە کانوونی دووەمی ١٩٢٩ و ھاوکات لەگەڵ گرتنی مەھاباد لەلایەن کوردە مەنگوڕەکانەوە، شۆڕشگێڕە کوردەکان لە سەردەشت توانیان گەمارۆ بخەنە سەر ھێزە ئێرانییەکان. لە مانگی ئازاری ھەمان ساڵ، ھێزێکی نوێی سوپای ئێران نێردرانە سەردەشت و بە کوشتنی ٩٠ کەس لە شۆڕشگێڕە کوردەکان کە ٥ کەس لە سەرکردەکانیان لەخۆدەگرێت، توانیان گەمارۆکە تێکبشکێنن و کوردەکان ناچار بە کشانەوە بکەن.[٣٥]
ڕاپەڕینی مەلا خەلیل
[دەستکاری]لە ساڵەکانی ١٩٢٨ بۆ ١٩٢٩، کەسێک بە ناوی مەلا خەلیل گۆڕەمەری لە دژی قەدەغە و گۆڕینی جلی کوردی لەلایەن حکوومەتی ڕەزا شاوە ڕاپەری. ئەو لە ساڵی ١٨٨٠ لەدایکبوو و دواتر بووبە یەکێک لە دژبەرانی حکوومەتی ڕەزا شا. لە کۆتایییەکانی ١٩٢٨ لە دژی سیاسەتەکانی ڕەزا شا ڕاپەری و فتوای دەرکرد. ڕەزاشای پەھلەوی دەیھەویست لە چوارچێوەی سیاسەتی یەکنەتەوەکردن و مۆدێرنسازی، سەرجەم جلوبەرگی نەتەوەکانی ئێران یەک بخات و جۆرە جلوبەرگێکی دیاریکرد و سەپاندی، بەڵام لە کوردستاندا دژایەتیی ئەم سیاسەتە کولتوورییە کرا و مەلا خەلیل کە زانایەکی ئایینیی ناوچەی موکریان و سەردەشت بوو، بە فتوایەک دژایەتیی ئەو سیاسەتەی ڕاگەیاند و بە حەرام و کوفری لە قەڵەمدا و بەرەنگاربوونی ئەو سیاسەتەی بە واجب ڕاگەیاند. ئەوەبوو لە ساڵی ١٩٢٨، ڕاپەڕینێکی لێکەوتەوە و چەندین ناوچەی کوردستان لە موکریان کەوتنە دەستی ڕاپەڕیوەکان کە سەرکردەکەی خودی مەلا خەلیل بوو.[٣٦]
تەواوی ھۆزەکانی مەنگوڕ و گەورکی مەھاباد و سەردەشت لەگەڵ مەلا خەلیل لە دژی یاسای کەشفی حیجاب و کڵاوی پەھلەوی یەکیان گرت. یەکەمین ھەنگاوی ئەوان لە دەستێکی ساڵی ١٩٢٩دا بوو کە تەلەگراف و تەلەفۆنی دەوڵەتییان لە نێوان مەھاباد و سەردەشتدا بچڕاند. دواتر لە دۆڵی «ئامێد» لە نێوان گوڵیار و دووسەید ھێرشیان کردە سەر ھێزەکانی حکوومەتی ناوەندی و شکستیان پێھێنان. دوایە مەلا خەلیل بە یارمەتیی ھێزەکانی سوارە و پیادەی مەنگوڕ و گەورک، ھێرشی کردە سەردەشت و ئەو شارەی گرتە ژێر دەست.[١٢]
کاتێک ڕەزا شا نەیتوانی لەگەڵ مەلا خەلیل ڕێککەوێت، ڕێککەوتنی لەگەڵ ھەندێک لە ئاغاکانی مەنگوڕ لە دژی ڕاپەڕینی مەلا خەلیل ھەڵبژارد. پاش ماوەیەک ڕاپەڕینەکە سەرکوت کرا و بنکەی ڕاپەڕیوەکان کە دەکەوێتە ناوچەی سەردەشت، کەوتە دەست سوپا و مەلا خەلیل و ھەندێک لە ھاوڕێکانی ناچار بەرەو باشووری کوردستان کشانەوە. دواتر مەلا خەلیل لە ساڵی ١٩٥٥ کۆچی دواییی کرد.[٣٧]
ڕاپەڕینی حەمە ڕەشید
[دەستکاری]کاتێک لە ئەیلوولی ١٩٤١دا سەربازانی ھاوپەیمانان ھاتنە ناو ئێرانەوە، سوپای ئێران بە خێرایی ھەڵوەشا و تەقەمەنیەکانیان لە کوردستان لەلایەن کوردەکانەوە دەستی بەسەردا گیرا. کوڕانی سەرۆک ھۆزە کوردەکان کە بۆ تاران دوورخرابوونەوە، ئەو دەرفەتەیان بەکارھێنا و خۆیان لە تاران بەرەو کوردستان ھەڵاتن. حەمە ڕەشید، سەرۆکێکی کوردی بانەیی، سەردەشت، بانە و مەریوانی کۆنتڕۆڵ کرد و دواجار لە پاییزی ساڵی ١٩٤٤ لەلایەن سوپای ئێرانەوە ناچار بە کشانەوە لە ناوچەکە کرا.[٣٨][٣٩][٤٠]
سەردەمی کۆماری کوردستان
[دەستکاری]ھۆزەکان و خەڵکی سەردەشت بەپێی ڕووداوەکانی پێشوو، لە پێش دامەزراندنی کۆماری کوردستان ئامادە بوون ھەتا دەست بە شۆڕش بکەن و بچنە ناو ھێزەکانی دژی دەوڵەتی ناوەندی. زۆربەی گەورەکانی گەل و سەرکردەکانی ھۆزەکان بێجگە لە چەند بوارێکی تایبەت، وەفاداریی خۆیان بۆ قازی محەممەد ڕاگەیاند. خەڵکی سەردەشتیش بوونە ھاوڕای کۆمار، کە ئەو سەردەمە لە سەردەشت بە «ساڵی دیموکرات» ناسراوە. ساڵی ١٩٤٦ی زایینی، ساڵی سەرھەڵدانی خەڵکی شار لە دژی حکوومەتی پەھلەوی بوو. بارزانییەکان لە باشووری کوردستان لە دوای سەرنەکەوتن، لە ڕێگای سەردەشتەوە دەھاتنە ناو ڕۆژھەڵاتی کوردستان و پەیوەندییان بە قازی محەممەدەوە دەکرد. حکوومەتی ئێران نامەیەکی بۆ سەرھەنگ پزیشکیان، فەرماندەی ئەو کاتی سەردەشت نووسی کە مەلا مستەفا بارزانی لە بیری یەکگرتن لەگەڵ کۆماری کوردستان دڵسارد بکاتەوە، بەڵام بە پێچەوانە مەلا مستەفا خۆی بە شاری مەھاباد و قازی محەممەد گەیاند.[٤١]
لە یەکەمین کۆنگرەی حیزبی دێموکراتی کوردستان لە مەھاباد لە ڕێکەوتی ٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٩٤٥، سەردەشت ھیچ نوێنەرێکی نەبوو و بەشی ھۆزەکان و خەڵکی سەردەشت، ٨٠٠ کەس لە سوپای ١٢٬٧٥٠ کەسی کۆماری کوردستاندا بوو.
ھێزەکانی بنکەی سەربازیی سەردەشت بە توندی لە بەرامبەر ھێزەکانی سەر بە کۆماری کوردستان بەرگرییان کرد و تەسلیمی ئەوان نەبوون. ھێزەکانی کۆماری کوردستان گەمارۆی سەردەشتیان دا و ڕێگای پەیوەندیی ھێزەکانی حکوومەتی ئێرانیان لە نێوان بانە و سەردەشت پچڕاند و دواتر ئەو ناوچەیە چوو ژێر دەسەڵاتی کۆماری کوردستان. فەرماندەی ئەو شارە لە کۆماری کوردستاندا زێرۆبیگ ھەرکی بوو. سەردەشت ھەتا کاتی ڕووخانی کۆماری کوردستان لە ئاخرەکانی ساڵی ١٩٤٦، لەژێر دەسەڵاتی ئەو کۆمارەدا بوو کە دواتر ھێزەکانی ئێران شارەکەیان داگیر کردەوە.[١٢]
ڕاپەڕینی مەلا ئاوارە
[دەستکاری]مەلا ئاوارە، شاعیر، پێشمەرگە و خەباتکاری کورد لە کاتێکدا لەدایکبووی گوندی شەڵماش لە شارستانی سەردەشت بوو، بەڵام لە سەردەمی ڕاپەڕینی کوردانی باشووری کوردستان لە دژی عەبدولکەریم قاسم چووە شاری سلێمانی. دواتر لە ساڵی ١٩٦٤، لەگەڵ سمایل شەریفزادە و چەند کەسێکی تر گەڕانەوە ڕۆژھەڵاتی کوردستان و کۆمیتەی شۆڕشگێڕی حیزبی دێموکراتی کوردستانیان لە دژی حکوومەتی پەھلەوی دامەزراند. ئەوان لە ناوچەی موکریان، بەتایبەت گوندەکانی ناوچەی ئالان لە دەوروبەری سەردەشت، بانە و چەند شوێنێکی تر، لە دژی دەسەڵاتی پەھلەوی چالاکیی سیاسی و خەباتی چەکدارییان ئەنجام دەدا و سەرنجی خەڵکیان بۆ خۆیان ڕادەکێشا.[٤٢] ھێزەکانی مەلا ئاوارە بۆ ماوەی چەند ساڵان خەباتیان ئەنجام دا و زۆر جاران لەگەڵ ھێزەکانی حکوومەت تووشی پێکدادان و تێکھەڵچوونی چەکداری بوونەوە.[٤٣] دواتر لە ساڵی ١٩٦٨، ھێزەکانی حکوومەتی شای ئێران بە ڕاسپاردنی ساواک و بەکارھێنانی بەکرێگیراوانی ناوچەکە توانیان ھێزەکانی سمایل شەریفزادە لە دەوروبەری بانە تێکبشکێنن و دواتر گەمارۆیان خستە سەر ھێزەکانی مەلا ئاوارە لە دەوروبەری سەردەشت.[٤٤] سەرئەنجام مەلا ئاوارە لەگەڵ دوو پێشمەرگەی تر بۆ دادگایەکی سەحرایی لە بنکەی سەربازیی سەردەشت گوازرانەوە و دوای چەند مانگ ئەشکەنجەدان لە ڕۆژی ٢ی ئەیلوولی ١٩٦٨ لە سەردەشت تیرباران کران.[٤٥]
شۆڕشی ١٩٧٩
[دەستکاری]شۆڕشی ئیسلامیی ئێران[٤٦] یان شۆڕشی گەلانی ئێران[٤٧] بە یەکێک لە قۆناغە گرینگ و ڕووداوە مێژوویییە گەورەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوڕاست و جیھان دادەنرێت، کە بووە ھۆی گۆڕینی باری سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی و سیستەمی حکومڕانی لە مێژووی ھاوچەرخی ئەو وڵاتە.[٤٨] لە پاش سەرھەڵدانی شۆڕش و دروستبوونی ناڕەزایەتیی دژی محەممەدڕەزا شا، خەڵکی ناوچەکانی سەردەشت بە شێوەی جیاجیا بەشداریی ئەم شۆڕشەیان کرد.[٤٩] یەکێک لەو خۆپیشاندانە لە دژی ڕژێمی پەھلەوی، خۆپیشاندانی ١٤ی سەرماوەز (٥ی کانوونی یەکەمی ١٩٧٨) بوو کە دوو مامۆستا بە تۆمەتی ھاندانی خەڵک لە دژی حکوومەتی پەھلەوی دەستبەسەر کران و خەڵکیش لە ناڕەزایی بە دەستبەسەرکردنی ئەو دوو مامۆستایە ڕژانە ناو شەقامەکان و بە دروشمی «دەرکەی زیندان دەشکێنین، زیندانییەکان دەردێنین» خوازیاری ئازادکردنی ئەو دوو مامۆستایە بوون.[٥٠] تانکێک بەناو خۆپیشاندەران دەکەوێت و تەقە دەکات کە خەڵک سەرەتا وەدەزانن ئەم گوللانە مەشقی و پلاستیکین، بەڵام بە ڕژانی خوێنی ھەندێک لە خۆپیشاندەران دەزانن کە گوللەکان ڕاستین.[٥١] لەو خۆپیشاندانەدا ھەشت کەس بەھۆی تەقەی ڕاستەوخۆ گیانیان لەدەستدا.[٥٠][٥٢] ھەروەھا لە سەردەمی شۆڕشدا حکوومەتی پەھلەوی ژمارەیەکی زۆر لە ئاخووندە شیعەکانی بۆ کوردستان دوورخستەوە کە سەردەشتیشی دەگرتەوە. عەبدولڕەحیم ڕەبانی شیرازی، ھادی باریکبین و شوکروڵڵا تاھیری خوڕەمابادی لە ئاخووندە دوورخراوەکان بۆ سەردەشت بوون.[٥٣][٥٤]
سەرھەڵدانی ١٩٧٩
[دەستکاری]سەردەشت یەکێک بوو لەو ناوچانەی کە دژی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی خەباتی چەکدرایی تێدا ئەنجامدرا. دواتر شارەکە بۆ ماوەیەک لەژێر دەسەڵاتی کورداندا بوو و لەلایەن حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران و کۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتکێشانی کوردستانی ئێران بەڕێوەدەبردرا.[١٣] لەو سەردەمەدا لە سەردەشت و ناوچەکانی دەوروبەر، ١٠،٠٠٠ پێشمەرگە بوونیان ھەبوو.[٥٥] لە سەروبەندی شکستی دانوستانەکانی نێوان کورد و حکوومەتی ناوەندیی ئێران، شێخ عێزەدین حوسێنی وەکوو یەکێک لە ڕێبەرانی شۆڕش لە کوردستان بە مەبەستی ھاندانی خەڵک سەردانی ئەم شارەی کرد.[٥٦] ھێزەکانی چریکەکانی فیداییی گەل ھێزێکی دیکە بوون کە لە سەردەشت و دەوروبەری نیشتەجێ ببوون و لە دژی ھێزەکانی کۆماری ئیسلامی ئۆپەراسیۆنیان ئەنجام دەدا.[٥٧] ھەروەھا ھێزەکانی ڕێکخراوەی موجاھیدینی خەلقی ئێران لە سەردەشت بوونیان ھەبوو، ئەوان دوای ئەوەی لە شارە گەورەکانی ئێران شکستیان خوارد، ڕوویان لە سەردەشت و ناوچەکانی دیکەی کوردستان کرد و ھێزێکی تایبەت بە ناوچەکەیان بەناوی پێشمەرگەی موجاھیدی خەلق پێکھێنا.[٥٨]
دوای ئەوەی کە ڕووحوڵڵا خومەینی بەھۆی شەڕی پاوە لە ١٩ی ئابی ١٩٧٩، فەرمانی ناردنی ھێزی بۆ ئەو شارە دەرکرد، لە ئاکامدا شەڕێکی سێ مانگە لە سەرانسەری کوردستان ڕوویدا. بەھۆی ئەو شەڕە بەربڵاوە، زۆربەی حیزبە کوردییەکان بنکە و ھێزەکانیان بەرەو سەردەشت و ناوچە سنوورییەکانی گواستەوە. لە ٢٦ی ئابی ١٩٧٩، بنکەی سەربازیی سەردەشت بەبێ تەقەکردن لەلایەن حیزبی دێموکرات و کۆمەڵەوە دەستی بەسەردا گیرا.[٥٩] شێخ عێزەدین حوسێنیش یەکێک لەوانە بوو کە لەبەر ئاسایشی خۆی لە گوندە سنوورییەکانی دەوروبەری سەردەشت نیشتەجێ بوو. سێ مانگ دواتر خومەینی پەیامی ئاشتی و ئاگربەستی ڕاگەیاند و دانیشتنەکان لە نێوان لایەنە کوردییەکان و لایەنی حکوومەت لە سەردەشتەوە دەستی پێکردەوە.[٦٠]
سەردەشت و دەوروبەری چەندین جاران شایەتی دانیشتنەکانی نێوان نێردراوانی دەوڵەتی ئێران و لایەنە کوردییەکان بوو، کە کوردەکان بەدوای چارەسەری ئاشتیخوازانەی پرسی کورد و بەدەستھێنانی بابەتی خۆبەڕێوەبەری بوون.[٦١] جاری یەکەم لە ڕۆژی ٧ی تشرینی یەکەمی ١٩٧٩، داریووش فرووھەر لەگەڵ چەند ئەفسەرێکی باڵا و نوێنەرێکی خومەینی ھاتنە سەردەشت و لە گوندی نشکۆڵان چاویان بە مام جەلال و چەند عەرەبێکی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی کەوت، کە مام جەلال پێش ئەم دیدارە لەگەڵ عەبدولڕەحمان قاسملوو، شێخ عێزەدین و ئەندامانی کۆمەڵە ڕاوێژی کردبوو. دواتر بۆ جاری دووەم لە ڕۆژانی ١٨ و ١٩ی تشرینی یەکەمدا، لە گوندی بنۆخەڵێفی سەر بە سەردەشت، مام جەلال کۆبوونەوەیەکی لە نێوان داریووش فرووھەر و شێخ عێزەدین ڕێک دەخات، لە کۆبوونەوەکەدا ھەردوو لایەن داواکارییەکانی خۆیان دەخەنە ڕوو کە گرنگترینیان بابەتی ئاگربەستە لە نێوان ھێزە کوردەکان و ھێزەکانی حکوومەتی ناوەندی. دوابەدوای کۆبوونەوەی بنۆخەڵێف، جموجۆڵێکی زۆر گەرموگوڕ دەستی پێکرد بۆ پێکھێنانی «دەستەی نوێنەرانی کورد» لە نێوان شێخ عێزەدین، حیزبی دێموکرات، کۆمەڵە و لقی کوردستانی چریکەکانی فیداییی گەل. جاری سێیەم لە ٩ی تشرینی دووەمی ١٩٧٩، بە دەستپێشخەری و ئامادەبوونی مام جەلال، کۆبوونەوەیەک لە گوندی بێورانی سەردەشت لە نێوان لایەنی کوردی بە سەرۆکایەتیی شێخ عێزەدین و لایەنی حکوومەتی ناوەندی بە سەرۆکایەتیی داریووش فرووھەر ڕێکخرا،[٦٢] کە داخوازییەکی ھەشت خاڵی لەلایەن لایەنی کوردییەوە پێشکەشی لایەنی ئێرانی کرا و تێیدا داوای بەدەستھێنانی خوبەڕێوەبەریی کوردستان کرابوو. ئاسایشی کۆبوونەوەی بێوران لەئەستۆی پێشمەرگەکانی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بوو و دەوترێت کە ئەوان لەو ڕۆژەدا فەرمانی مام جەلالیان پێبوو کە ڕووبەڕووی ھەڕەشەی و ھێرشی ئەرتەشی ئێران ببنەوە.[٥٦][٦٣]
دواتر شاری سەردەشت بۆ ماوەی ١٤ مانگان لەلایەن ھێزە کوردەکانەوە گەمارۆ درابوو و تەواوی ڕێگاکانی سەردەشت بۆ مەھاباد، پیرانشار و بانە کەوتبوونە ژێر دەستی چەکدارە کوردەکان.[٦٤]
ھێزەکانی عەلی سەیاد شیرازی لە ڕێگەی بانەوە ڕوویان کردە شاری سەردەشت تاوەکوو کۆنتڕۆڵی شارەکە بگرنە دەست. لە نزیکی سەردەشت ھێزەکانی کۆماری ئیسلامی زیانێکی بەرچاویان بەرکەوت و ژمارەیەکی زۆریان کوژران و بریندار بوون. بەوتەی لایەنی حکوومەتی ئێران، ھێزە ئێرانییەکان ٧٠ بۆ ٨٠ کوژراو و ١٠٠ بۆ ١٥٠ برینداریان لێکەوتەوە.[٦٥] ئەو پێکدادانانەی ھاوینی ١٩٨٠ لە ڕێگای بانە–سەردەشت، بە شەڕی دارساوێن ناسراوە. بەوتەی ئەبوولحەسەن بەنیسەدر، سەرۆک کۆماری ئەوکاتی ئێران لە وەڵامی پرسیارەکەی لەبارەی زیانەکانی سەردەشت و لەناوچوونی ٥٠٠ چەکداری سەر بە ئێران، سەیاد شیرازی وەڵام دەداتەوە کە ئەوان دەچنە بەھەشت و بۆ قەرەبووکردنەوەی سەرنەکەوتن خوازیاری بەکارھێنانی بۆمبی ناپاڵم دەکات کە لەگەڵ توڕەبوون و ڕەتکردنەوەی بەنیسەدر ڕووبەڕوو دەبێتەوە. ئەو ناکۆکی و کێشانە دەبێتە ھۆی ئەوەیکە دوو پلەی سەبازی لە سەیاد شیرازی بستێنرێتەوە و لە پۆستەکەی دووربخرێتەوە.[٦٦] بەڵام عەلی سەیاد شیرازی ھۆکارەکەی شتێکی دیکە زانیوە.[٦٧] فەرماندەیەکی ئەرتەش بەناوی محەممەدحەسەن سادقزادە، دوای کوژرانی حوسێن شەھرامفەر لە ڕێگای بانە–سەردەشت ئەرکی گرتنی ڕێگاکەی پێدەدرێت. سادقزادە لە بیرەوەرییەکانیدا دەڵێت سەرەتا عەلی سەیاد شیرازی ھەوڵی یەکەم بۆ ڕزگارکردنی ڕێگاکە دەدات کە لە پۆستەکەی دووردەخرێتەوە و سەرناکەوێت، بۆ جاری دووەم حوسێن شەھرامفەر دەستنیشان دەکرێت بۆ ڕزگارکردنی ڕێگاکە کە دوای گرتنی ٥ بۆ ٦ کیلۆمەتر و سازکردنی ٢ بۆ ٣ بنکەی بچووکی سەربازی لە نزیک بانە دەکوژێت.[٦٨] دواتر بۆ جاری سێیەم سادقزادە خۆی دەبێتە بەرپرسی گرتنی ڕێگای بانە–سەردەشت کە ڕووبەڕووی خۆڕاگریی قورسی پێشمەرگەکانی حیزبی دێموکرات دەبنەوە.[٦٩][٧٠] سادقزادە دەڵێت کە کەشوھەوای سەردەشت لە نیوەی ساڵدا بۆ ھاتوچۆی ھەلیکۆپتەر خراپ بووە و پێویستیش بووە تەواوی ناوچە سنوورییەکان بەھۆی شەڕی ئێران و عێراقەوە لەژێر کۆنترۆڵی حکوومەتی ئێراندا بن، بۆیە بۆ ھێزە ئێرانییەکان پێویست بوو ڕێگای چوونە ناو شاری سەردەشت کۆنترۆڵ بکەن.[٧١]
محەممەد برووجێردی، یەکێک لە دامەزرێنەران و فەرماندەیەکی سپای پاسداران لەدوای کوژرانی ناسر کازمی و محەممەدعەلی گەنجیزادە لە ڕێگای پیرانشار بۆ سەردەشت لە ئاخرەکانی ھاوینی ١٩٨٢دا،[٧٢][٧٣] بەرپرسیارێتیی کۆنتڕۆڵکردنی ناوچەکانی نێوان پیرانشار و سەردەشتی پێدرا.[٧٤][٧٥] مەحموود کاوە ڕۆڵێکی بەرچاوی لە گرتنی ڕێگاکەدا ھەبوو، ئەوەش دوای ئەوەی فەرماندەکانی سپای پاسداران لە ڕێگای پیرانشار–سەردەشت یەک لەدوای یەک دەکوژران.[٧٦] ھێزەکانی ئێران بەگشتی لە ئایاری ١٩٨٢ لە پیرانشارەوە بەرەو سەردەشت ئۆپەراسیۆنێکیان دەست پێکرد کە ھەتا تشرینی دووەمی ھەمان ساڵ بۆ ماوەی ٦ مانگان درێژەی ھەبوو و سەرئەنجام مەودای ١٠٠ کیلۆمەتری نێوان پیرانشار و سەردەشتیان گرتە دەست کە کوژراو و بریندارێکی زۆر لە ھەر دوو لایەن کەوتەوە.[٧٧][٧٨][٧٩] بەوتەی سەرچاوەیەکی حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران، زیانەکان و قوربانییەکان لە ھەر دوو لادا بەرچاو بوو و تەنیا لە ڕۆژێکدا لە ڕێگاکە زیاتر لە ٥٥ پێشمەرگە کوژراو و بریندار بوون.[٨٠] حەسەن ڕەستگار، بەرپرسی ئەوکاتی کۆمیتەی سەردەشتی سەر بە حیزبی دێموکرات، لە لێدوانێکدا ڕای گەیاند کە ڕێگای سەردەشت–پیرانشار بۆ ھێزە کوردەکان گرنگییەکی تایبەتی ھەبوو و زۆربەی یارمەتییەکانی حکوومەتی عێراق لەوێوە دەھاتن، بۆیە بۆ ڕاگرتنی ڕێگاکە یارمەتییان لە ھێزی پشتیوانیی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان وەرگرت.[٨١]
زیندانی دۆڵەتوو ھەڵکەوتوو لە باکووری شارستانی سەردەشت کە شوێنی بەندکرانی ھێزەکانی سەر بە کۆماری ئیسلامی بوو، لە ٦ی ئایاری ١٩٨١دا لەلایەن ھێزی ئاسمانیی عێراقی بەعسەوە بە دوو فڕۆکە بۆردوومان کرا. ئەو زیندانە کە شوێنی بەندکرانی زیاتر لە ٢٠٠ کەسی سەر بە حکوومەتی کۆماری ئیسلامی بوو، لەلایەن حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێرانەوە بەڕێوە دەبردرا. میدیاکانی سەر بە حکوومەتی ئێران ھەر لە سەرەتای بۆردوومانکردنی زیندانەکەوە بانگەشەی ئەوە دەکەن کە حیزبی دێموکرات ھاوکاریی ڕژێمی بەعسی کردووە و پێشتر ئاگاداری ھێرشەکە بووە.[٨٢] بەڵام حیزبی دێموکرات تەواوی بانگەشەکانی کۆماری ئیسلامی ھەر وەکوو ئەشکەنجەدانی زیندانییەکان و بەشداریی بۆردوومانکردنی زیندانەکەی ڕەت کردووەتەوە و لە کاتی ھێرشەکەدا سەرکۆنەی بۆردوومانەکەی کرد.[٨٣] لە ئاکامدا زیاتر لە ٤٠ زیندانی کوژران، زیاتر لە ٥٠ زیندانی بریندار بوون و ھەروەھا ٦ پێشمەرگەی حیزبی دێموکراتیش گیانیان لەدەستدا.[٨٤]
شەڕی ئێران و عێراق
[دەستکاری]سەردەشت یەکێک لەو شوێنانەی نێوان شەڕی ٨ ساڵەی ئێران و عێراق بوو کە شارەکە و دەوروبەری زیانێکی زۆری بەرکەوت و ھەتا ئێستاش شوێنەوارەکانی ماوەتەوە. ئێران ئۆپەراسیۆنەکانی نەسری ٤،[٨٥] فەتحی ٥،[٨٦] کەربەلای ١٠،[٨٧] بەیتولموقەدەسی ٢،[٨٨] بەیتولموقەدەسی ٣[٨٦] و بەیتولموقەدەسی ٦[٨٦] لە ناوچەکانی نێوان سەردەشت و بانە بە ئامانجی گرتنی بەشێک لە خاکی قەزای ماوەت لە پارێزگای سلێمانی ئەنجامدا، کە ھەتا ئاستێکی کاتی ھێزە ئێرانییەکان سەرکەوتن. ھێزە عێراقییەکان لە ھەوڵی گرتنی سەردەشت سەرکەوتوو نەبوون، بەڵام توانیان ھەتا کێوی سنووریی بوڵفەت لە کێلێ پێشڕەوی بکەن و لەوێوە بە بەکارھێنانی تۆپخانە چەندین جار ناوەندی شاریان بۆردوومان کرد. بە ئامانجی گرتنەوەی ناوچە سنووریەکانی سەردەشت، ھێزەکانی ئێران ئۆپەراسیۆنی نەسری ٥[٨٩] و نەسری ٧یان[٩٠][٩١] ئەنجامدا و توانیان ھەتا ڕادەیەک سەرکەون. ھەروەھا کیمیابارانی سەردەشت لە درێژەی ئەو شەڕەدا ڕوویدا کە زیانێکی زۆر بە سەردەشت و خەڵکی شارەکە کەوت.[٩٢]
مینە چێنراوەکانی سەردەمی شەڕ لە سنووری سەردەشت ساڵانە دەبنە ھۆی کوژران و برینداربوونی خەڵکی ئاسایی و ھەتا ئێستاش ئەو کێشەیە بەردەوامە.[٩٣]
کیمیابارانی ١٩٨٧
[دەستکاری]لە ٧ی پووشپەڕی ساڵی ١٣٦٦ی ھەتاوی بەرامبەر بە ٢٨ی حوزەیرانی ١٩٨٧ی زایینی، کاتژمێری ٤:٣٠ سەر لە ئێوارە ھێزە ئاسمانییەکانی ڕژێمی بەعس و فرۆکەوانەکانی ئەو سوپایە، بە گازی کیمیاوی شاری سەردەشت و گوندی ڕەشەھەرمێیان[٩٤] کیمیاباران کرد. بەپێی ئەو کارەساتە، سەرەتا ١٠ مەدەنی گیانیان لە دەستدا و ٦٥٠ کەسیش بریندار بوون.[٩٥] بەپێی ڕاپۆرە فەرمییەکان، لە ١٢٬٠٠٠ دانیشتوو، ٨٬٠٠٠ کەس تووشی مەترسی بوون. لە ٤٬٥٠٠ کەس کە پێویستیان بە ئاگادارییە پزیشکییەکان ھەبووە، ١٬٥٠٠ کەس بەستەری کران کە ٦٠٠ کەسیان بۆ تاران بردران. ٣٬٠٠٠ کەسی دیکە بە سەرپێیی درمان کران، کە زۆر یەکیان دواتر شاریان بەرەو گوندەکان بەجێھێشت و بە بەکارھێنانی دەرمانە خۆماڵییەکان ھەوڵی چاککردنەوەی خۆیان دا. سەرئەنجام دواتر ١٣٠ کەس گیانیان بەخت کرد.[٩٦][٩٧][٩٨] ئێستاش لەو شارەدا بەھۆی کیمیابارانەوە، ژمارەیەکی زۆر تووشی نەخۆشییە کیمیایییەکان بوون[٩٩] و کێشەی خزمەتگوزاریی پزیشکییان ھەیە.[١٠٠] لەناو ئەو ٤٬٥٠٠ نەخۆشەی کە پێویستیان بە ئاگادارییە پزیشکییەکان ھەبوو، ھەندێکیش لە ڕزگارکەران بوونیان ھەبوو.[١٠١]
دادگای گشتیی تاران لە نیسانی ٢٠٠٤دا، حکوومەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی بە پشتگیریکردن لە حکوومەتی سەددام حوسێن، بەرپرسی ئەو ھێرشە ناساند. لە ئەنجامی دادگاکەدا، حکوومەتی ویلایەتە یەکگرتووەکان بە پێدانی ٦٠٠ ملیۆن دۆلار بە قوربانییەکان سزا درا.[١٠٢] پاش ئەم ڕووداوە، ئێران شاری سەردەشتی بە «یەکەمین شاری بەرکەوتووی چەکی کیمیایی لە جیھان» ناساند.[١٠٣][١٠٤][١٠٥][١٠٦] ھەروەھا ھەندێک لایەنی تر ئەو کارەساتەیان وەکوو «کۆمەڵکوژی» ناساندووە.[١٠٧]
لەو جێیەوە کە سەردەشت ئامانجێکی سەربازی ھەژمار نەدەکرا، خەڵکی شارەکەش بۆ ھێرشەکە ئامادە نەبوون. خەڵکی شارەکە بە ژیان لە سنوور و بەرەی شەڕ، لەگەڵ بۆردوومانەکانی عێراق ڕاھاتبوون. بەو جۆرە خەڵک دواتر بە پزیشکەکانیان ڕادەگەیاند کە نەیاندەزانی ئەوە بۆردوومانێکی کیمیایییە. بەھۆی وەشانی با، تەنانەت نەخۆشخانە و ناوەندە دەرمانییەکانیش ئاڵوودە بوون و ئەو ژمارە کەمە لە پزیشکان و پەرستارانەی لەوێ کاریان دەکرد، ناچار بوون کە شارەکە بەجێبھێڵن. دوو حەمامی گشتی بۆ دەرمانی قوربانییەکان بەکاردەھێنران و یاریگایەکی بچووک کرایە ناوەندێکی پزیشکیی ١٥٠ تەختی. لە چەند سەعاتی یەکەمدا نزیکی ٣٠ کەس کە زۆربەیان منداڵانی کەمتەمەن و بەساڵاچووان بوون، بەھۆی کێشەکانی توندیی ھەناسەیی گیانیان بەخت کرد.
ھەتا ساڵی ٢٠٠٧، سەرجەم ١٣٠ کەس (١٠٩ خەڵکی مەدەنی، ٢١ چەکدار و ھتد) لە کیمیابارانی سەردەشت لە حوزەیرانی ١٩٨٧ گیانیان لە دەستدا. بیست کەس لە چەند سەعاتی یەکەم، دە کەس لە کاتی بردن بۆ شارەکانی دیکە و نزیکی ١٠٠ کەسی تر لە نەخۆشخانەکانی ئێران و ئەورووپا لە درێژەی مانگێک دواتر گیانیان بەخت کرد. لە نێوان ئەو خەڵکە مەدەنییەی کە گیانیان بەخت کرد، ٣٩ کەس تەمەنیان ژێر ١٨ ساڵ بوو، کە ١١ کەسیان ژێر ٥ ساڵ بوون. ھەروەھا سی و چوار ژن و کچ گیانیان لە دەستدا.[١٠٨][١٠٩]
خەردەل وەکوو ھۆکارێک لێکنادرێتەوە کە ببێتە ھۆی مردن، بەڵکوو ھۆکارێکی لاوازکردنە و تەنیا ٣٪ بۆ ٥٪ دەبێتە ھۆی مردن. زۆر یەک لەو ٩٥٪ی لە کیمیابارانی سەردەشت زیندوو مانەوە، لە درێژەی چەند ساڵی دواتر بە توندی تووشی کێشە و نەخۆشی جۆراوجۆر، وەکوو کێشەکانی توندی ھەناسەیی، ئازارەکانی چاو، کێشەکانی پێست و ھەروەھا ھەندێک کێشە لە سیستەمی بەرگریی لەشی خۆیان بوون.[١١٠][١١١] ئەو کێشانە ھەتا ئێستاش بۆ بەرکەوتووانی ھێرشە کیمیایییەکە بەردەوامە.[١١٢]
ھەتا ئاخرین جار ژمارەی بریندارانی تۆمارکراو تەنیا ١،٥٠٠ کەس بووە، لە کاتێکدا ١٣،٠٠٠ کەس پێیان وایە بەرکەوتووی کیمیابارانن.[١١٣] ھەروەھا ھەندێک ڕاپۆرت باس لە گەندەڵی لە تۆمارکردنی بریندارانی نوێ دەکەن.[١١٤] لە کاتێکدا کۆماری ئیسلامی ھەموو ساڵێک لە ساڵیادی کیمیابارانی سەردەشتدا ئەو کارەساتە سەرکۆنە دەکات[١١٥][١١٦][١١٧] و وڵاتانی ڕۆژاوا[١١٨][١١٩][١٢٠] و بەتایبەتی ئەڵمانیا[١٢١][١٢٢][١٢٣][١١٦] بە بەرپرسیاری ئەو ھێرشە دەزانێت،[١٢٤] بەڵام زۆر سەرچاوە ڕایانگەیاندووە کە حکوومەت پرۆپاگەندە دەکات و لە ئاکامدا ھیچ کردەوەیەکی پێویست بۆ بەرکەوتووانی کیمیابارانەکە ناکات.[١٢٥][١٢٦][١٢٧][١٢٨]
ھەروەھا چەندین فیلم لەبارەی کیمیابارانی سەردەشتدا ساز کراون کە ناسراوترینیان فیلمی دارگوێزە کە لە ساڵی ٢٠٢٠دا بڵاو کراوەتە و بەپێی چیرۆکی پیاوێک بەناوی مام قادر ساز کراوە کە بێجگە لەخۆی تەواوی خێزانەکەی بەھۆی کیمیابارانەوە دەکوژرێن.[١٢٩]
سەردەمی دوای شەڕ
[دەستکاری]سەردەشت لە سەدەی ٢١دا چەندین ڕووداو و نائارامی بەخۆیەوە بینیوە. ئەو شارە بووەتە شوێنێک بۆ تێکھەڵچوون و پێکدادان لە نێوان چەکدارە ئۆپۆزسیۆنە کوردەکان و چەکدارانی کۆماری ئیسلامیی ئێران، کە لەو چەندین ساڵانەدا چەندین تێکھەڵچوون لە سنووری سەردەشتدا ڕوویداوە.[١٣٠][١٣١][١٣٢][١٣٣][١٣٤] لە ساڵی ٢٠٠٦، لە نێوان چەکدارانی ئێران و پژاک لە سەردەشت تێکھەڵچوونێک ڕوویدا، کە بەوتەی میدیا ئێرانییەکان لە چەکدارانی پژاک لانیکەم ٣٠ کەس کوژران و ٤٠ کەسی دیکەش بریندار بوون. بەو ھۆیەوە پژاک ئاگربەستی یەکلایەنەی ڕاگەیاند کە لەلایەن سپای پاسدارانەوە ڕەت کرایەوە.[١٣٥] بەرزایییەکانی جاسووسان لە نزیکی سنووری سەردەشت بۆ ماوەیەکی زۆر لەژێر دەستی پژاکدا بوو، کە لە ٤ی ئەیلوولی ٢٠١١دا، ھێزەکانی سابیرین کە سەر بە ھێزی وشکانیی سپای پاسدارانن، ئۆپەراسیۆنێکیان بۆ گرتنەوەی دەست پێکرد کە بەھۆیەوە ١٣ چەکداریان لێ کوژران.[١٣٦]
لە سەردەشت ھەندێک کەس بەھۆی نەبوونی کاری گونجاو و ھەژاری، ڕوو لە کۆڵبەری دەکەن و ساڵانە سەدان کۆڵبەر لە سنوورەکانی سەردەشت گیانیان لەدەست دەدەن، بریندار دەبەن یان تووشی ڕووداوی نەخوازراو دەبن کە بریتین لە تەقەکردن لەلایەن ھێزەکانی ئێران، بەربوونەوە لە بەرزایییەکان، کەوتنە ژێر ڕنوو، ڕەقبوون لە سەرمادا و چەندین ڕووداوی تر.[١٣٧][١٣٨][١٣٩][١٤٠]
ھەروەھا یەکێک لە کێشەکانی دیکەی سەردەشت، بازرگانیی ماددە ھۆشبەرەکان بەتایبەتی شیشەیە کە بە ڕێژەیەکی بەرچاو بەرز بووەتەوە.[١٤١][١٤٢][١٤٣] ھەندێک لە ڕاپۆرتەکان، سپای پاسداران تۆمەتبار دەکەن کە لە بازرگانیی ماددە ھۆشبەکارندا ڕۆڵی ھەیە و لەو ڕێگایەوە پارە بەدەست دەھێنێت.[١٤٤] بەڵام میدیاکانی نزیک لە حکوومەتی ئێران، بەگشتی ھەر جۆرە بەشداریکردنی سپایان لەو بازرگانییەدا ڕەت کردووەتەوە و ھەمیشە ڕایانگەیاندووە کە ھێزەکانی کۆماری ئیسلامیی ئێران ڕووبەڕووی قاچاخی ماددە ھۆشبەرەکان دەبنەوە.[١٤٥] ئەو بازرگانییە لە سەردەشت و دەوروبەر بووەتە ھۆی ئەوەی ژمارەیەکی زۆر لە دانیشتووانی ئەو شارە بەتایبەتی لاوان، تووشی بەکارھێنانی جۆرە جیاوازەکانی ماددە ھۆشبەرەکان ببن.[١٤٦]
لە ٩ی ئایاری ٢٠١٥، خەڵکی سەردەشت لە دوای ڕووداوی ھۆتێلی تارای مەھاباد کە بوو ھۆی خۆکوژیی فەریناز خوسرەوانی، لە پاڵپشتیکردنی خەڵکی مەھاباد و ناڕەزایی لە بەرامبەر ئەو کارەساتەی ڕوویداوە خۆپیشاندانیان بەڕێوەبرد،[١٤٧] کە دواتر ھێزە ئەمنییەکان بڵاوەیان بە خۆپیشاندەران کرد و زیاتر لە ٣٠ کەسیان دەستبەسەر کرد.[١٤٨]
لە شەوی ٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧ لە دوای ڕاگەیاندنی ئەنجامە سەرەتایییەکانی ڕێفراندۆمی سەربەخۆییی باشووری کوردستان، سەردەشت یەکێک لەو شارانەی ڕۆژھەڵاتی کوردستان بوو کە خەڵکەکەی بە مەبەستی پشتگیریکردن و خۆشحاڵی دەڕبرینی خۆیان لە سەرکەوتنی ئەنجامەکان ھاتنە شەقامەکان و دواتر ھێزە ئەمنییەکان ھەندێک لە کەسانی بەشداریان دەستبەسەر کرد.[١٤٩] ھەروەھا لە ڕۆژی ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠١٧، دوو فڕۆکەی ئێرانی بە مەبەستی دژایەتیی ڕێفراندۆم و ترساندنی خەڵک، بەسەر ھێڵی سنووریی نێوان ڕۆژھەڵات و باشووری کوردستاندا فڕیبوون کە ئاسمانی سەردەشتیشی دەگرتەوە.[١٥٠]
لە ١٢ی ئەیلوولی ٢٠١٨، سەردەشت یەکێک لە شارەکانی بەشداری مانگرتنی گشتیی ڕۆژھەڵاتی کوردستان بوو کە دوکانداران و کاسبکارانی ئەو شارە شوێنی کاسبییەکان داخست.[ژێدەر پێویستە] ھەر وەک شارەکانی دیکە ھێزە ئەمنییەکان لە دوکاندارانی ئەو شارە بە شێوەی جۆراوجۆر ھەڕەشەیان کرد و ھەندێکیان دەستبەسەر کردن.[١٥١]
خۆپیشاندانەکانی ٢٠٢٢
[دەستکاری]لە ڕۆژی ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٢، کۆمەڵێک لە گەنجانی شاری سەردەشت لە ناڕەزاییی بەرامبەر بە کوشتنی ژینا ئەمینی و لە درێژەی خۆپیشاندانەکانی ٢٠٢٢ی ئێران ڕژانە سەر شەقامەکان و لەگەڵ ھێزە ئەمنییەکان لە شەقامە سەرەکییەکانی ئەو شارە تووشی پێکدادان و تێکھەڵچوون بوون.[١٥٢] لەو خۆپیشاندانەدا خەڵک بە بەرد ھێرشیان کردە سەر ھێزە دژەشۆڕشەکان و لە بەرامبەریشدا ھێزەکان بە بەکارھێنانی چەک، تەقەی ھەوایی، باتۆم و گازی فرمێسکڕێژ ھەوڵی بڵاوەپێکردنی خۆپیشاندەرانیان دا. ھەروەھا ھەندێک لە ھێزەکان لە سەربانە بەرزەکانی دەوروبەر تەقەیان لە خەڵک کرد.[١٥٣] لە ئەنجامدا ژمارەیەک لە خۆپیشاندەران و ھێزەکانی دژەشۆڕش بریندار بوون.[١٥٤] خۆپیشاندەرانی سەردەشتی دروشمی «ژن، ژیان، ئازادی»، «مردن بۆ دیکتاتۆر» و ھەندێک دروشمی دیکەیان بەکارھێنا.[١٥٥]
لە درێژەی خۆپیشاندانەکان و مانگرتنە سەرتاسەرییەکان، بەپێی باگھێشتەکان لەلایەن ناوەندی ھاوکاریی حیزبەکانی کوردستانی ئێران و ڕێکخراوەکانی دیکە، کاسبکاران و دوکاندارانی سەردەشت لە زۆربەی ڕۆژان دەستیان بە مانگرتن کرد،[١٥٦] لەوانەش بانگھێشتی ١٩ی ئەیلوول بەمەبەستی سەرکۆنەی کوشتنی ژینا ئەمینی[١٥٧] و ١ی تشرینی یەکەم بەمەبەستی دژایەتیکردنی ھێرشەکانی سپای پاسداران بۆ سەر حیزبە کوردییەکان.[١٥٨] ھەروەھا لە ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢، لە گوندی بێورانی خوارێ کاسبکارێک بەناوی ھێمن حەمزە لەلایەن ھێزەکانی حکوومەتەوە دەکوژرێت، بەھۆیەوە ڕۆژی دواتر بەرامبەر لەگەڵ ١٢ی تشرینی دووەم، بەشێک لە خەڵک خۆپیشاندانیان بەڕێوە برد و تەواوی ڕۆژەکە کاسبکاران و دوکارندارانی سەردەشت بە داخستنی دوکانەکانیان مانیان گرت.[١٥٩]
لە ڕۆژی ٦٥ەمی خۆپیشاندانەکان بەرامبەر بە ٢٠ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢، ژمارەیەک لە خۆپیشاندەران بەمەبەستی پاڵپشتیکردنی مەھاباد و دژایەتیی سەرکوتەکانی ئەو شارە، چەندین خۆپیشاندانی ناڕەزایەتییان لە کۆمەڵێک شەقام و کۆڵانی شار بەڕێوەبرد، ڕێگاکانیان داخست و لە مزگەوتەکان دروشمی شۆڕشگێڕییان بڵاوکردەوە.[١٦٠]
جوگرافیا
[دەستکاری]سەردەشت لە تەنیشت کێوی گردەسوور و لەسەر زنجیرەچیاکانی زاگرۆس ھەڵکەوتووە. کێوەکانی قەندیل لە باکووری ڕۆژاوای ئەم شارەن. سەردەشت لە باکوور لەگەڵ نەڵاس، میراوە و پیرانشار، لە باکووری ڕۆژھەڵات لەگەڵ مەھاباد، لە ڕۆژھەڵات لەگەڵ ڕەبەت و بۆکان، لە باشووری ڕۆژھەڵات لەگەڵ بانە و لە ڕۆژاوا لەگەڵ قەڵادزێ و پارێزگای سلێمانی ھاوسنوورە. ھەروەھا سەردەشت ١٠٠ کیلۆمەتر سنووری لەگەڵ ھەرێمی کوردستان ھەیە. ھەرێمی کوێستانی سەردەشت بە گەورەیی ١٦٦٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە دەبێت.
ھەندێک لە کێوە بەرزەکانی سەردەشت لەخوارەوە نووسراون:[١٦١]
- بوڵفەت
- ھەوینە ماڵ (لە باشووری گوندی قەڵاتەڕەشێ)
- زەردکە (لە ناوچەی ئالان)
- سەری گۆم (لە پشتەوەی شاری میراوە)
- تەرخان
- ئیبراھیم جەلال
- کێوی نستان
- لەندی شێخان
- داشان قەڵا
- کاسە بەردین
- حاجی ئیبراھیم
- بەردە سپیان
مەھاباد و پیرانشار | ||||
| ||||
بانە و مەریوان |
ھەرێم
[دەستکاری]سەردەشت بەپێی ھەرێمی جوگرافی، لە ھەرێمی سارد و کوێستانیدا ھەڵکەوتووە و بە بەرزایی ١٤٨٠ مەتر (٤٬٨٦٠ پێ)، ھەتا ڕادەیەک کەشوھەوایەکی ساردی لە درێژەی ساڵدا ھەیە.[١٦٢] سەردەشت یەکێک لە شارە پڕبارینەکانی پارێزگای ورمێیە و زۆر جاران زیاترین ئاستی بارینی لە ئاستی پارێزگا و تەنانەت لە وڵاتدا بەدەستھێناوە.[١٦٣][١٦٤][١٦٥] بارستەکانی ھەوا لەلای ڕۆژاوا و باکووری ڕۆژاواوە، ئەو شارە ھەر وەک ناوچەکانی تری پارێزگا دەگرێتەوە.[١٦] ھەرچەندە سەردەشت بەگشتی خاوەنی کەشوھەوایەکی فێنک و بارانی لە درێژەی ساڵدایە، بەڵام ھەندێک جاران بەتایبەت لە ھاویناندا کەشوھەوای گەرمی تێدا تۆمار کراوە.[١٦٦]
کەش و ھەوای سەردەشت لە مانگەکانی ساڵدا بەم شێوەیە:
زانیاریی کەشوھەوا بۆ «سەردەشت» | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
مانگی زایینی | ١ | ٢ | ٣ | ٤ | ٥ | ٦ | ٧ | ٨ | ٩ | ١٠ | ١١ | ١٢ | ساڵ |
بەرزترین پلەی تۆمارکراو | ١٦ (٦١) |
١٣٫٨ (٥٧) |
٢١٫١ (٧٠) |
٢٧٫٢ (٨١) |
٣٢٫٠ (٩٠) |
٣٥٫٢ (٩٥) |
٣٩٫٦ (١٠٣) |
٣٨٫٢ (١٠١) |
٣٤٫٤ (٩٤) |
٢٩٫٦ (٨٥) |
٢٠٫٠ (٦٨) |
١٨٫٠ (٦٤) |
٣٩٫٦ (١٠٣) |
نێونجی بەرزترین پلە | ١٫٢ (٣٤) |
٢٫٣ (٣٦) |
٧٫٦ (٤٦) |
١٤٫٨ (٥٩) |
٢٠٫٥ (٦٩) |
٢٧٫٠ (٨١) |
٣١٫٢ (٨٨) |
٣١٫٠ (٨٨) |
٢٦٫٦ (٨٠) |
١٩٫٤ (٦٧) |
١٠٫٤ (٥١) |
٤٫٨ (٤١) |
١٦٫٤٠ (٦٢) |
نێونجی کەمترین پلە | −٣٫٥ (٢٦) |
−٣٫١ (٢٦) |
١٫٣ (٣٤) |
٧٫١ (٤٥) |
١١٫٨ (٥٣) |
١٧٫٤ (٦٣) |
٢١٫٢ (٧٠) |
٢٠٫٨ (٦٩) |
١٧٫١ (٦٣) |
١١٫٥ (٥٣) |
٤٫٣ (٤٠) |
٠٫٥− | ٨٫٧٨ (٤٨) |
کەمترین پلەی تۆمارکراو | ٢٥− | ١٩٫٦− | ١٦٫٦− | ٢٫٤− | ١٫٨− | ٧٫٨ (٤٦) |
١٣٫٠ (٥٥) |
١١٫٤ (٥٣) |
٥٫٨ (٤٢) |
٢٫٦ (٣٧) |
٩٫٢− | ١٢٫٨− | ٢٫٦ (٣٧) |
نێونجی بارین میلیمەتر | ١٣٤٫٦ (٥٫٣) |
١٠٨٫٣ (٤٫٢٦) |
١٢٨٫٢ (٥٫٠٥) |
١٢٤٫٣ (٤٫٨٩) |
٥٠٫٧ (٢) |
٤٫٨ (٠٫١٩) |
١٫٨ (٠٫٠٧) |
١٫١ (٠٫٠٤) |
٢٫٨ (٠٫١١) |
٤١٫٤ (١٫٦٣) |
١١٨٫٥ (٤٫٦٧) |
١٤٩٫٥ (٥٫٨٩) |
٨٦٦ (٣٤٫١) |
نێونجی ژمارەی ڕۆژەکانی بارین (≥ ١.٠ میلیمەتر) | ١١٫٣ | ٩٫٩ | ١٠٫٨ | ١٠٫١ | ٥٫٩ | ١٫١ | ٠٫٥ | ٠٫٤ | ٠٫٧ | ٤٫٧ | ٧٫٨ | ١٠٫٢ | ٧٣٫٤ |
نێونجی شێی ڕێژەیی (٪) | ٧٣ | ٦٨ | ٦٢ | ٥٤ | ٤٤ | ٣١ | ٣١ | ٢٩ | ٢٩ | ٤٤ | ٥٩ | ٦٨ | ٤٩٫٣ |
نێونجی مانگانەی سەعاتەکانی ھەتاوی بوون | ١٣٣٫٠ | ١٣٨٫٤ | ١٨٤٫٠ | ٢١٩٫٢ | ٢٨٨٫٣ | ٣٥٢٫٨ | ٣٦٧٫٧ | ٣٥٧٫٥ | ٣١٢٫٠ | ٢٤٨٫٠ | ١٨٠٫٧ | ١٢٩٫٨ | ٢٬٩١١٫٤ |
سەرچاوە: ئاماری وێستگەکانی سینۆپتیک |
دانیشتووان
[دەستکاری]ژاک دێ مۆرگان، شوێنەوارناس و زەویناسی فەڕەنسی لە ساڵی ١٩٠٧ لە گەشتێکدا بۆ شاری سەردەشت، ئەو شارەی بە دانیشتووانی ١٬٥٠٠ کەسی ناساندووە. لە یەکەمین سەرژمێری لە ساڵی ١٩٥٦، ژمارەی دانیشتووانی ئەو شارە ٢٬٦٤٥ کەس بووە و لە ساڵی ١٩٧٦دا، ژمارەی دانیشتووانی گەیشتە ١٠٬٢٠٧ کەس کە لەچاو جاری پێشدا ٨٩٫٥ لە سەد زیادی کردبوو. بەپێی سەرژمێریی کۆماری ئیسلامیی ئێران لە ساڵی ٢٠١١دا، بە چوونە سەری ٨١٫١ لە سەدی ژمارەی دانیشتووانی گەیشتە ٤٢٬١٦٧ کەس لە ١٠٬٤٩١ خێزاندا.[١٦٧]
بەپێی سەرژمێرییەکانی ناوەندی ئاماری ئێران، ژمارەی دانیشتووانی سەردەشت بەپێی ساڵ بەم شێوەیە بووە:
ئاماری دانیشتووانساڵ (زایینی) |
ژمارەی دانیشتووانی شار | ژمارەی خێزانەکانی شار | ژمارەی دانیشتووانی شارستان | ژمارەی خێزانەکانی شارستان |
---|---|---|---|---|
١٩٥٦ | ٢،٦٤٥ (٧٦٫٣٣٪)[ب] |
– | – | – |
١٩٦٦ | ٥،٧٥٩ (١١٧٫٧٣٪) |
– | ٣٩،١٧٧ | – |
١٩٧٦ | ١٠،٢٠٧ (٧٧٫٢٤٪) |
– | ٥٤،٤٣٨ | – |
١٩٨٦ | ١٧،٨٧٧ (٧٥٫١٤٪) |
٣،١٩٠ | ٧٥،٠٨٦ | ١٢،٢٥٠ |
١٩٩٦ | ٣٠،٩٠٤ (٧٢٫٨٧٪) |
– | – | – |
٢٠٠٦ | ٣٧،١١٥ (٢٠٫١٠٪) |
٨،٢٢٤ | ١٠٤،١٤٦ | ٢٠،٤١٤ |
٢٠١١ | ٤٢،١٦٧ (١٣٫٦١٪) |
١٠،٤٩١ | ١١١،٥٩٠ | ٢٦،٥٦١ |
٢٠١٦ | ٤٦،٤١٢ (١٠٫٠٧٪) |
١٢،٥٥١ | ١١٨،٨٤٩ | ٣١،٠٤٩ |
بەپێی ئاماری کۆماری ئیسلامیی ئێران لە ساڵی ٢٠٠٦دا، شاری سەردەشت ٣٧٬١١٥ کەس دانیشتووی ھەبووە، بەڵام بە سەرجەم شارۆچکە و گوندەکانەوە دەگەیشتە ١٠٤٬١٤٦ کەس.[١٦٨] لە نوێترین سەرژمێری لە ساڵی ٢٠١٦دا، ژمارەی دانیشتووانی شاری سەردەشت بەرامبەر لەگەڵ ٤٦٬٤١٢ کەس لە ١٢٬٥٥١ خێزاندا بووە.[٥]
پیاوان | تەمەن | ژنان |
---|---|---|
٩٦٩ | ١٬١٨٦ | |
٥٦٤ | ٥٧٠ | |
٦٨٩ | ٧٤٢ | |
٩٧٥ | ٩٤٩ | |
١٬٤٣٣ | ١٬٢٨٨ | |
١٬٣٥٤ | ١٬٣١٩ | |
٢٬٠٧٢ | ١٬٩٦٨ | |
٢٬٤٢٥ | ٢٬٢٥١ | |
٢٬٧٠٧ | ٢٬٧٠٠ | |
٢٬٠٨٠ | ٢٬١٥٦ | |
١٬٦٩١ | ١٬٧١٤ | |
١٬٨٦٠ | ١٬٧٤٩ | |
٢٬١٥٢ | ٢٬٠١٢ | |
٢٬٥٤٦ | ٢٬٢٩١ |
مرۆڤناسی
[دەستکاری]زمان
[دەستکاری]دانیشتووانی شاری سەردەشت ھەموویان لە خەڵکی کورد پێکدێن،[١٧٠] کە بە زمانی کوردی و شێوەزاری سۆرانی و زاری موکریانی دەدوێن.[١٧١][١٧٢] ھەڵبەت خەڵکی سەردەشت بە شێوەزارێکی ھەندێک جیاوازی موکریانی دەدوێن، کە نزیکایەتی لەگەڵ سۆرانیی ھەولێری و سۆرانیی بابانی لە باشووری کوردستاندا ھەیە. ھەروەھا ناوچەکانی ڕانیە و قەڵادزێش بەپێی زمان و فەرھەنگ لە سەردەشت و موکریان نزیکن.[١٧٣]
ئایین
[دەستکاری]خەڵکی ئەم شارە موسڵمانن و لە ئیسلامی سوننە و مەزھەبی شافعی پەیڕەوی دەکەن. ھەر چەند ھەندێک پێیان وایە سەردەشت شوێنی لەدایکبوونی زەردەشتە، بەڵام لە ئێستادا ھیچ کەسی ئەو شارە لە ئایینی زەردەشتی پەیڕەوی ناکات.[٢٤]
ھەروەھا لە مێژوودا کەمینەیەک لە پەیڕەوانی جوویەتی لە سەردەشت ژیانیان بەسەر دەبرد،[١٧٤] کە دواتر بوونە موسڵمان و یان لە دوای دامەزراندنی ئیسرائیل کۆچیان کردە ئەو وڵاتە. لە بەھاری ١٩٤٩، کۆمەڵێک لە جوولەکەکانی سەردەشت بەرەو ئیسرائیل کۆچیان کرد.[ژێدەر پێویستە]
ھۆزەکان
[دەستکاری]زۆربەی ھۆزەکانی ناوچەی سەردەشت لە ھۆزە موکرییەکان پێکدێن، کە بریتین لە: میراودەلی، گەورک، مەنگوڕ، بەریاجی، مڵکاری، مامش، بیگزادە و باپیرئاقایی.
بەربڵاویی ھۆزەکانی سەردەشت بەم جۆرەیە:[١٧٣]
- ھۆزی گەورک: شاری ڕەبەت، دەوروبەری پاراستان، سیسێر، ھەنداوێ، مەکڵاوێ، بریسوێ و دەوروبەری ڕێگای مەھاباد و بۆکان.
- ھۆزی مەنگوڕ: ناوچەی میراوە، ئاڵوەتان، دۆڵەتوو، دارمەکەون، ئاڵاوان، سۆستان، گەرۆر، نێزێ و دەشتی وەزنێ.
- ھۆزی بەریاجی و مڵکاری: سەردەشت، نەڵاس، بێوران، قەڵاتەڕەشێ، بێزیلە، بێشاسب، مەلاشێخ و مەزرا.
- ھۆزی میراودەلی: ئالان، بێژوێ و بێتووش.
- ھۆزی بیگزادە و باپیرئاقایی: سەردەشت، ئالان و شەڵماش.
ئابوور
[دەستکاری]بازرگانی و سنوورەکان
[دەستکاری]سەردەشت سێ دەروازەی چالاکی سنووریی قاسمەڕەش، کێلێ و بێژوێی لە ناوچەی ئالاندا ھەیە. ھەروەھا سەردەشت لە ڕێگای سنووری کێلێوە لەگەڵ ھەرێمی کوردستان پەیوەندی ھەیە کە بڕیار وایە ببێتە سنووری نێونەتەوەیی. سەردەشت بە ڕێگای ئاسفاڵتەوە ١٤ کیلۆمەتر و بە ڕێگای ئاسمانییەوە ٨ کیلۆمەتر لە ھێڵی سنووریی کێلێوە دوورە. بە کردنەوەی سنووری نێونەتەوەییی کێلێ، سەردەشت دەبێتە دەروازەی پەیوەندیی ئێران لە باکووری ڕۆژاوا و بە ھەرێمی کوردستان، تورکیا، سووریا و ھەرێمی دەریای ناوینەوە دەبەسترێتەوە.[١٧٣] لە ئەیلوولی ٢٠٢١، سەرۆکی دەروازەی سنووریی کێلێ ئاماژەی بەوە کرد کە لە سەرەتای بەھارەوە ھەناردەکردنی شتومەکەکان لەو سنوورەوە گەیشتووەتە ٧٥ ملیۆن دۆلار و لە چاو ساڵی پێشوو ٢٠٪ بەرز بووەتەوە.[١٧٥] بەڕێوەبەری گومرگی سەردەشت لە تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣دا ڕایگەیاند کە لە شەش مانگی بەھار و ھاوینی ئەو ساڵەدا، دەوروبەری ٢٧٤ ھەزار تۆن کەلوپەل بە بەھای زیاتر لە ٩٤ ملیۆن دۆلار لە ڕێگای دەروازەی سنووریی کێلێ ھەناردە کراوە، کە لە ڕووی نرخەوە بەراورد بە ساڵی ڕابردوو ٨٠٪ی زیاد کردووە.[١٧٦] لە چوار مانگی ئەو ساڵەدا، بە بەھای ٥٤ ملیۆن دۆلار کەلوپەل ھەناردەی ھەرێمی کوردستان کراوە و لە مانگی ئازار ھەتا مانگی ئابی ٢٠٢٣، تەنیا بەھای ٨٧٦ ھەزار دۆلار کەلوپەل لە سنووری کێلێوە ھاوردە کراوە.[١٧٧] ئامارەکانی ھەناردەکردن لە سنووری کێلێ لە کۆتاییی ساڵی ١٤٠٢ی ھەتاوی (لە ئازاری ٢٠٢٣ەوە ھەتا ئازاری ٢٠٢٤) گەیشتە ٤٦١ ھەزار تۆن کەلوپەل بە بەھای ٢٢٨ ملیۆن دۆلار کە لەچاو ساڵی پێشوو ٦٥٪ زیاتر بوو.[١٧٨] ھەروەھا لە ڕێگەی سنووری کێلێوە ١٢٧ ھەزار گەشتیار لە ساڵی ١٤٠٢ی ھەتاوی (٢٠٢٣ی زایینی) ھاتوچۆیان کردووە کە لەچاو ساڵی پێشوو، زیاتر لە ١٠ ھێندە بووە.[١٧٩]
ڕێژەی بێکاری و کۆچکردن
[دەستکاری]خەڵکی سەردەشت بە پیشە جۆراوجۆرەکانەوە سەرقاڵن، بەڵام ئەو شارە بە ٢٣٪ زۆرترین ڕێژەی بێکاری لە ئاستی پارێزگای ورمێدا ھەیە[١٨٠][١٨١] کە داخستنی سنوورەکان بە یەکێک لە ھۆکارەکانی بەرزبوونەوەی بێکاری لەو شارە دادەنرێت.[١٨٢] بەھۆی نەبوونی ھەلی کار و کێشەکانی ئابووری، ژمارەیەکی بەرچاو لە خەڵکی سەردەشت ڕوویان کردووەتە کۆڵبەری[١٨٣] یان بەرەو دەرەوەی وڵات کۆچیان کردووە،[١٨٤] بەجۆرێک کە کۆچکردنی خەڵکی سەردەشت بۆ دەرەوەی وڵات بووەتە یەکێک لە گەورەترین و سەرەکیترین کێشەکانی ئەو شارە.[١٨٥] نوێنەری سەردەشت و پیرانشار لە پەرلەمان لە کۆتاییی ساڵی ٢٠٢٣دا، ڕایگەیاند کە کۆچکردنی سەردەشتییەکان بەرەو دەرەوەی وڵات بووەتە «کارەسات» و خەڵکی ئەو شارە لەگەڵ تەواوی خێزانەکەیان و بەکۆمەڵ کۆچ دەکەن.[١٨٦] ئەو ھەروەھا پێشتر ڕایگەیاندبوو کە لە پێنج مانگی ساڵی ٢٠٢٠دا، زیاتر لە ھەزار کەس لە شارستانی سەردەشت بەرەو ئەورووپا کۆچیان کردووە.[١٨٤][١٨٧][١٨٨][١٨٩] بەپێی ھەندێک لە ئامارە نافەرمییەکان، لە ساڵی ٢٠١٨ ھەتا ٢٠٢٣ لە شارستانی سەردەشت، دەوروبەری ١٤ ھەزار کەس بۆ دەرەوەی وڵات کۆچیان کردووە.[١٩٠] زۆربەی کۆچبەرە سەردەشتییەکان بەرەو وڵاتی بەریتانیا کۆچ دەکەن.[١٩١]
کشتوکاڵ و بەرھەمەکان
[دەستکاری]بەرھەمە سروشتییەکانی سەردەشت بریتین لە: ترێ ڕەشە،[١٩٢] ھەنگوین،[١٩٣] ھەنجیر،[١٩٤] گوێز،[١٩٥] سماق،[١٩٦] سێو.[١٩٧] و مێوژ.[١٩٨]
سەردەشت ناوەندی بەرھەمھێنانی ترێ ڕەشەیە، نزیک بە ٥ ھەزار و ٥٠٠ ھێکتار باخی ترێ لە شاری سەردەشت بوونیان ھەیە کە بەشێوەی سروشتی ڕواون. ساڵانە ٣٥ ھەزار تۆن ترێ واتا ٩ لەسەدی ترێی پارێزگای ورمێ لەو شارە بەرھەم دەھێندرێت.[١٩٢] ھەروەھا لە ساڵی ٢٠٢١، پێشبینی کرا کە بەرھەمھێنانی ترێ ڕەشەی ئەو شارە گەیشتووەتە ٥٠ ھەزار تۆن.[١٩٩] بەپێی وتەی بەڕێوەبەری کشتوکاڵی سەردەشت لە ساڵی ٢٠٢١دا، ٥٠ لەسەدی دانیشتووانی سەردەشت بەشێوەی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لە ڕیزی بەرھەمھێنەرانی ترێ ڕەشە دان و جۆرەکانی نەمامی ترێ ڕەشەی سەردەشت ڕەوانەی شار و پارێزگاکانی دیکەی ئێران و تەنانەت دەرەوەی وڵاتیش بۆ وێنە فەڕەنسا کراوە. ترێ ڕەشەی سەردەشت جیا لەوەی بەشێوەی خاو بەکار دەھێندرێت، ھاوکات بەرھەمەکانی وەک مێوژ، شیرە، دۆشاو، باسووق، ئاوی ترێ، دروستکردنی ڕۆن لە ناوکەکەی و ھەروەھا بۆ بەرھەمی دیکەش بەکار دێت.[٢٠٠] سەرۆکی جیھادی کشتوکاڵیی سەردەشت لە ٢٠ی تەممووزی ٢٠٢٣دا ڕایگەیاند کە لەو شارە ساڵانە زیاتر لە ٧٠٠ تۆن سماق بەرھەم دەھێنرێت و لە ئاستی پارێزگای ورمێدا پلەی یەکەمی پێیە، کە زیاتر لە ٩٠٪ی ئەو بەرھەمانە بۆ پارێزگاکانی تری ئێران ھەناردە دەکرێن.[٢٠١]
گەشتیاری
[دەستکاری]بەھۆی ژینگە و سروشتی سەردەشت، ئەو شارە لەگەڵ دەوروبەری بووەتە ناوچەیەکی گەشتیاری و زۆر جاران وەکوو «بەھەشتی کوردستان» ناوی لێدەبەن.[١][٢][٢٠٢] بەپێی لێدوانی فەرمانداری پێشووی سەردەشت، لە دەستپێکی بەھاری ٢٠١٩ ھەتا سەرەتای ھاوینی ھەمان ساڵ، دەوروبەری ١٧٠،٠٠٠ گەشتیار ھاتوونەتە سەردەشت کە ئەو ڕێژەیە لە چاو ساڵی پێشوو دوو ھێندە بووە و زۆربەی گەشتیارانیش خەڵکی ھەرێمی کوردستان و شوێنە جۆراوجۆرەکانی ئێران بوون.[٢٠٣] ھەروەھا بەپێی وتەی سەرۆکی ڕێکخراوەی میراتی فەرھەنگی، گەشتیاری و کەلوپەلە دەستییەکانی سەردەشت، لە نەورۆزی ٢٠٢٢دا، سەردەشت میوانداری لە ١٢،٧٥٠ گەشتیار کردووە کە ٣،٠٤٥ کەسیان بۆ ماوەیەک لە شوێنە نیشتەجێبووەکانی شارستان گیرسانەوە.[٢٠٤] بەوتەی فەرمانداری ئەوکاتی سەردەشت لە نەورۆزی ٢٠٢٣، بە دوو ھێندەبوونی ئاماری گەشتەکان بۆ سەردەشت لەچاو نەورۆزی ساڵی پێشوو،[٢٠٥][٢٠٦] سەرجەم زیاتر لە ٧٠ ھەزار کەس سەردانی شارستانی سەردەشتیان کردووە کە ٥،٥٠٠ کەسیان لە ناوەندە نێشتەجێبووەکان گیرسانەوە و لەچاو نەورۆزی پێشوو ٢٠٪ زۆرتر بووە.[٢٠٧][٢٠٥] لە ساڵی ١٤٠٢ی ھەتاوی (٢٠٢٣–٢٠٢٤ی زایینی)، سەرجەم ١٢٧ ھەزار گەشتیار لە ڕێگەی سنووری کێلێەوە ھاتوچۆیان کردووە کە بەشێکی بەرچاوی ئەو کەسانە بوون کە لە باشووری کوردستانەوە سەردانی سەردەشتیان کردووە. ئەو ئامارە لەچاو ساڵی پێشوو زیاتر لە دە ھێندە بووە.[١٧٩]
تاڤگەی شەڵماش
[دەستکاری]تاڤگەی شەڵماش یەکێک لە گرنگترین تاڤگەکانی پارێزگای ورمێیە کە لە شارستانی سەردەشت ھەڵکەوتووە. ئەم تاڤگەیە کە لە دۆڵێکی ئاوەدان و بە گژ و گیا و لە ناو دارستانێکی پڕ و سەرسەوزی نزیک شاری سەردەشتە و یەکێک لە لقەکانی ڕووباری زێی بچووک ھەژمار دەکرێت.[٢٠٨][٢٠٩] ئەم تاڤگەیە کە لە ڕاستیدا لە سێ تاڤگە پێکھاتووە، ئێستا وەکوو ھاوینەھەوار و سەیرانگەی لێھاتووە کە لە وەرزی گەرمادا ھەزران کەس ڕووی تێدەکەن. سێ تاڤگەکە لە دوای یەکن و یەکەمیان نزیکی ڕێگای سەرەکییە، بەڵام دووانی تر مەودایەکی زۆرتریان ھەیە و دەبێت بۆ بینینیان بەرەو خوارەوە بەڕێکەوت.[٢١٠] ڕێگای سەردەشت ھەتا تاڤگەی جوان و سەرنجڕاکێشی شەڵماش، ڕێگایەکی جوان و پڕ لە سەوزایی و دارستانە. ئەو ڕیگایە قیر کراوە و لە شاری سەردەشت بە ئۆتۆمۆبیلەوە ١٥ کیلۆمەتر دوورە کە دەکاتە ٢٠ خولەک.[٢١١] لە ساڵی ٢٠١٨دا، تاڤگەی شەڵماش خرایە ناو ڕیزی ئاسەوارە سروشتییەکانی ئێران و وەکوو ٥ەمین ئاسەواری نیشتمانیی پارێزگای ورمێ تۆمارکرا.[٢١٢] ساڵانە گەشتیارانێکی زۆر لە کوردستان، ئێران و تەنانەت جیھانیش ڕوو لەو تاڤگەیە دەکەن.[٢١٣]
تاڤگەی ڕەزگە
[دەستکاری]تاڤگەی ڕەزگە لە ناوچەی ئالان لە ١٣ کیلۆمەتری باشووری شاری سەردەشت و لە قەراخ شەقامی نێوان سەردەشت و ڕەزگە ھەڵکەوتووە.[٢١٤] ئەم تاڤگەیە لە بەرزایی ١١٥٠ کیلۆمەتری لە ئاستی دەریا ھەڵکەوتووە و بە جۆری دوو پلیکانی لە سەرەوەی تەختەبەردە بەرزەکان دێتە خوار. لە باکووری تاڤگەی ڕەزگە و لە نزیک گوندی شەڵماش، تاڤگەی شەڵماش جێی گرتووە.[٢١٥] تاڤگەکە زیاتر لە ١٥ مەتر بەرزە[٢١٦] و لە وەرزی بەھاردا لە پڕئاوترین بارودۆخی خۆی دایە، بەڵام بەھۆی ساردی ھەوا باشترین کات بۆ سەردانی، کۆتایییەکانی بەھار ھەتا ناوەندەکانی پاییزە.[٢١٧]
چۆمی کەڵوێ
[دەستکاری]چۆمی کەڵوێ بەشێک لە زێی بچووکە بە درێژیی ٤٠٠ ھەتا ٤٤٠ کیلۆمەتر، کە لە ڕۆژھەڵاتی کوردستانەوە بەرەو باشووری کوردستان دەڕوات و دواتر دەڕژێتە ناو بەنداوی دووکان و لەوێشەوە لەگەڵ ڕووباری دیجلە و کەنداوی فارس تێکەڵ دەبێتەوە. بەشێک لە سەرچاوەی ئاویی چۆمی کەڵوێ لە کێوەکانی باکووری ڕۆژاوای پیرانشار دابین دەبێت و لە چەندین سەرچاوەوە وەکوو لاوێن و بادین کە دەڕژێنە ناو تەنگەی گڕژاڵ، ئاو وەردەگرێت و بەرەو دەشتی کەڵوێ لە نزیکی سەردەشت درێژەی دەبێت، ھەروەھا دواتر ئاوی ھەندێک سەرچاوەی دیکە وەکوو شەڵماش و ڕەزگە دەڕژێنە ناو ڕووبارەکە و دوای پێکھێنانی بەشێک لە ھێڵی سنووری ئێران و عێراق لە ناوچەی ئالاندا، دەچێتە ناو خاکی ھەرێمی کوردستان و لەگەڵ ئاوی بەنداوی دووکان تێکەڵ دەبێتەوە.[١٧٣] ھەروەوھا بەنداوی سەردەشت لەسەر ئەم ڕووبارە ساز کراوە.[٢١٨] ئەو ڕووبار و بەنداوە بەھۆی ژینگە و سرووشتی دەوروبەرەوە بووەتە یەکێک لە ناوچە گەشتیارییەکانی شارستانی سەردەشت و ساڵانە ژمارەیەکی بەرچاو لە گەشتیاران سەردانی دەکەن.[٢١٩] ھەرچەندە ئێستاش جێگای پەرەسەندنی زیاتری گەشتیاری و کشتوکاڵی ھەیە.[٢٢٠] ھەتا ئێستا لە دەریاچەی بەنداوی سەردەشتدا تەرمی ژمارەیەکی زۆر لە کەسانێک دۆزراوەتەوە کە بەمەبەستی مەلەکردن، خۆکوژی و ھەندێک ھۆکاری تر تێیدا خنکاون[٢٢١] و ھەروەھا بووەتە شوێنێک بۆ شاردنەوە و نوقمکردنی تەرمی ئەو کەسانەی کە کوژراون.[٢٢٢]
کانیاوی گڕاوان
[دەستکاری]کانیاوی گڕاوان سەرچاوەیەکی ئاوی لە ناوچەی ڕەبەت لە شارستانی سەردەشتە کە بەھۆی تایبەتمەندیی دەرمانی و سروشتی سەرسەوزی دەوروبەری ناوبانگی ھەیە.[٢٢٣] گڕاوان لە دەشتێکی یەکدەست سەوز و سەرنجڕاکێش لە نزیک گوندی کانی گوێز لە مەودای دوو کیلۆمەتریی شاری ڕەبەت و لە دوازدە کیلۆمەتریی باکووری ڕۆژھەڵاتی شاری سەردەشت ھەڵکەوتووە کە خاوەن ئاوی کانیاوییە. ڕووباری زێی بچووک لە تەنیشت ئەو کانیاوە تێدەپەڕێت کە لە وەرزی بەھاردا یەکێک لە پڕئاوترین ڕووبارەکانی ناوچەیە. ئاوی ئەو کانیاوە دەڕژێتە ناو ڕووباری کەڵوێ کە بەشێک لە زێی بچووک دێتە ھەژمار.[٢٢٤] ھەروەھا گڕاوان کانیاوێکە ئاوەکەی کانزانییە و ھەڵگری خوێیە. ئەو کانیاوە ١٢٠٦ مەتر بەرزە لە ئاستی دەریا.[٢٢٥] ڕۆژانە ژمارەیەکی زۆر گەشتیار لە شارەکانی ئێران، ڕۆژھەڵاتی کوردستان و ھەروەھا باشووری کوردستان سەردانی ئەو کانیاوە دەکەن.[٢٢٦]
حەمامی کۆن
[دەستکاری]حەمامی کۆن یان حەمامی بێستوون حەمامێکی مێژوویی لە سەردەشتە کە لە نزیکی پارکی شار لە ناوەندی ئەو شارەدا ھەڵکەوتووە. عەزیزخان موکری لە سەردەمی قاجاڕەکاندا فەرمانی سازکردنی ئەو حەمامەی دەرکرد. حەمامی کۆن لە ٢٠ی تەممووزی ١٩٨٨، وەکوو یەکێک لە ئاسەوارە نیشتمانییەکانی ئێران بە ژمارەی تۆمارکردنی ٢٠٦٠ ناسێندرا.[٢٢٧][٢٢٨] ئەو حەمامە وەک شوێنێکی گەشتیاریی سەردەشت دادەنرێت و بڕیار وایە بکرێتە مۆزەخانەی مرۆڤناسی.[٢٢٩]
شوێنەکان
[دەستکاری]مزگەوتەکان
[دەستکاری]سەردەشت خاوەنی زیاتر لە ٢٠ مزگەوتە کە بێجگە لە یەکیان، ھەموو مزگەوتی سوننەکانن. سەرۆکی ئەوقاف و کاروباری خێرخوازیی سەردەشت لە ٢٥ی ئابی ٢٠١٩دا ڕایگەیاند کە ئەو شارە دوو ھێندە زیاتر لەچاو ئاستی شارەکانی دیکەی ئێران خاوەنی مزگەوتە.[٢٣٠]
مزگەوتەکانی شاری سەردەشت بریتین لە:[٢٣١]
- مزگەوتی سوور (جامیعە)
- مزگەوتی نوور
- مزگەوتی حاجی ڕەسووڵ
- مزگەوتی خانەقا
- مزگەوتی چواریاری نەبی
- مزگەوتی حەزرەتی ئیبراھیم خەلیل
- مزگەوتی میعراج
- مزگەوتی شێوەبرایم
- مزگەوتی دارولسەلام
- مزگەوتی حەزرەتی مەلاسەیدڕەزا
- مزگەوتی قیبلە
- مزگەوتی حەزرەتی عەلی
- مزگەوتی سەرچاوێ
- مزگەوتی سەڵاحەددینی ئەییووبی
- مزگەوتی محەممەد ڕەسووڵئەڵڵا
- مزگەوتی حەزرەتی عوسمان
- مزگەوتی بیلالی حەبەشی
- مزگەوتی حەزرەتی عائیشە
- مزگەوتی ئیمام شافعی
- مزگەوتی کانی خان
- مزگەوتی شێخ مەولانا
- مزگەوتی ھەنگی مەرزیی سەردەشت[پ]
پارکەکان
[دەستکاری]سەردەشت خاوەنی ١٠ پارکی سەرەکییە کە بەپێی گەورەییی ڕووبەر بریتین لە:[٢٣٢]
- ھەواری شار
- گوڵان
- لالە
- ڕەزی جۆڵا
- مەشاھیر
- کارگەر
- شار
- وەنەوشە
- فەرھەنگیان
- وەیسی قەرەنی
ھۆتێلەکان
[دەستکاری]- ھۆتێلی مروارید
- ھۆتێلی واحیدی
زانستگاکان
[دەستکاری]- زانستگای ئازادی ئیسلامیی لقی سەردەشت
- زانستگای پەیامی نووری سەردەشت
گۆڕستانەکان
[دەستکاری]- گۆڕستانی گردەسوور
- گۆڕستانی مەلاپیرە
ئاسایش
[دەستکاری]فەرماندەی جێبەجێکردنی یاسای پارێزگای ورمێ لە ١٥ی حوزەیرانی ٢٠٢٢دا ڕایگەیاند کە بەھۆی کەمبوونەوەی ١٣٪ی دزی و زۆربوونی ١٨٪ی دۆزینەوە و دەستبەسەرکردنی دزەکان لە سەردەشت، ئەو شارە لە ئەو بوارانەوە لە ڕیزبەندی پارێزگادا پلەی یەکەمی بەدەستھێناوە.[٢٣٣]
ڕێگاکان
[دەستکاری]شاری سەردەشت لەگەڵ شارەکانی بۆکان، ورمێ، مەھاباد، بانە و پیرانشار ڕیگای ھەیە. ھەروەھا شاری سەردەشت لە ڕێگای قەڵادزێوە لەگەڵ شارەکانی باشووری کوردستان پەیوەندیی ھەیە.
ڕێگاکانی شاری سەردەشت لەگەڵ ھەندێک لە شارەکانی کوردستان و ئێران بریتین لە:[٢٣٤]
شار | وڵات/ھەرێم | ڕێگا (کیلۆمەتر) |
---|---|---|
ورمێ | ئێران | ٢٢٥ |
سێرۆ | ئێران | ٢٤٠ |
بۆکان | ئێران | ١٤٥ |
ڕەبەت | ئێران | ١٥ |
ماکۆ | ئێران | ٤٤٠ |
مەھاباد | ئێران | ١٢٠ |
شنۆ | ئێران | ١٤٠ |
پیرانشار | ئێران | ٨٥ |
نەغەدە | ئێران | ١٢٥ |
بانە | ئێران | ٦٧ |
سەقز | ئێران | ١٢٥ |
بیجاڕ | ئێران | ٢٦٥ |
سنە | ئێران | ٣١٦ |
کرماشان | ئێران | ٤٥٠ |
ئیلام | ئێران | ٦٠٨ |
تەورێز | ئێران | ٣٤٠ |
زەنگان | ئێران | ٤٢٨ |
ھەمەدان | ئێران | ٤٤٣ |
ئەردەوێڵ | ئێران | ٥٤٧ |
قەزوین | ئێران | ٥٥١ |
ئەراک | ئێران | ٦١٢ |
ڕەشت | ئێران | ٦١٨ |
خوڕەماوە | ئێران | ٦٢٠ |
کەرەج | ئێران | ٦٥٣ |
تاران | ئێران | ٦٩٢ |
قوم | ئێران | ٧٠٦ |
شەھری کورد | ئێران | ٩٠٨ |
ئەھواز | ئێران | ٩٣٥ |
ئەسفەھان | ئێران | ٩٣٧ |
سمنان | ئێران | ٩٤٠ |
ساری | ئێران | ٩٨٠ |
گورگان | ئێران | ١١٣٤ |
یەزد | ئێران | ١١٨٥ |
یاسووج | ئێران | ١٢٤٦ |
بووشێھر | ئێران | ١٤٠٠ |
شیراز | ئێران | ١٤٢٠ |
بوژنۆرد | ئێران | ١٤٤٥ |
کرمان | ئێران | ١٥٥٠ |
مەشھەد | ئێران | ١٦١٢ |
بیرجەند | ئێران | ١٧٠٠ |
بەندەر عەباس | ئێران | ١٨٤٠ |
زاھیدان | ئێران | ٢٠٥٥ |
قەڵادزێ | ھەرێمی کوردستان | ٣٥ |
ڕانیە | ھەرێمی کوردستان | ٦٥ |
سەنگەسەر | ھەرێمی کوردستان | ٥٠ |
ژاراوە | ھەرێمی کوردستان | ٤٥ |
ھەولێر | ھەرێمی کوردستان | ١٨٩ |
دھۆک | ھەرێمی کوردستان | ٣٠٥ |
سلێمانی | ھەرێمی کوردستان | ١٧٧ |
کەرکووک | ھەرێمی کوردستان | ٢١٨ |
حاجی ئۆمەران | ھەرێمی کوردستان | ٩٤ |
تێرمیناڵی سەردەشت ھەموو ڕۆژێک لەگەڵ شارەکانی بۆکان، سەقز، بانە، ورمێ، مەھاباد، نەغەدە، پیرانشار، شنۆ، تەورێز و تاران ھاتوچۆی ھەیە.
کەسانی ناودار
[دەستکاری]ژمارەیەک لە کەسانی بەناوبانگی سەردەشت لە خوارەوە نووسراون:
- ئەحمەد بازگر
- ئیبن حاج
- ئیسماعیل سەردەشتی
- بەرزین حەمزەزادە
- خلە دەرزی
- دێبا حیکمەت
- شێرکۆ فایقی
- بێتووشی
- عەبدوڵڵا حەسەنزادە
- عەزیزخان موکری
- فەرەیدوون حەکیمزادە
- مەلا ئاوارە
- مەلا خەلیل گۆڕەمەری
- مەلا کەریم فیدایی
- یووسف عەباسزادە
- کاوان محەمەدپوور
- ھاوڕێ ڕەحیمی
- جەلال حاجیزادە
- کەریم حەداد
- کەریم مەعرووفزادە
- محەممەد کەریمیان
- مستەفا نەقیب
گەڕەکەکان
[دەستکاری]گەڕەکانی شاری سەردەشت بریتین لە:[٢٣٥]
- کانی مەڕێ
- بەردەقووچێ
- دۆڵتانچک
- بەری کەریزەی
- ئاشان
- ژێروو
- بیمارستان
- پادگان
- سەرچاوێ
- حەسارێ
- داربەڕوو
- سەر قەبران
- گردەسوور
- کوورپە
- سابڵاغیان
- نێزەڕۆ
- مزگەوتی حاجی ڕەسووڵ شێخانی
- تێرمیناڵ
- مزگەوتی سوور
- بەری کەوەنەی
- خانەی فەقیران
- شیرکەتی نەوت
- سەر سەدێ
- ئاشی موباشیری
- کانی ساردێ
- حەمامی کەوسەر
- سەر سازمانێ
- خانی حوسێن کەتیرە
- شێر و خوورشید
- فەرمانداری
- ڕەزی جۆڵای
- فەتعەلی زادە
- چاکە چکۆلە
- کانی خانی
- کوورەخانەی میرزا وەھاب
- شەبەکەی دوو
- تەکیەی مەلامینە
- جانبازان
- فەدەک
- ئازادەگان
- فەرھەنگیان
- شێوەبرایمە
پەیوەندیی نێونەتەوەیی
[دەستکاری]دەستەخوشک
[دەستکاری]سەردەشت لەگەڵ سێ شاران دەستەخوشکە کە بریتین لە:
ئاڵا | شار | وڵات | ساڵی دەستەخوشکایەتی |
---|---|---|---|
ئیپر | بەلجیکا | ٢٠٠٥[ت][٢٣٦][٢٣٧][٢٣٨] | |
ھیرۆشیما | ژاپۆن | ٢٠٠٥[٢٣٩][٢٤٠][٢٤١] | |
ھەڵەبجە | کوردستان | ٢٠١١[ج][٢٤٢][٢٤٣][٢٤٤] |
ڕۆژی سێشەممەی ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٠٥ (بەرامبەر لەگەڵ ٧ی پووشپەڕی ٢٧٠٥) بە بەشداریکردنی کۆمەڵێک ژاپۆنی لە شارەکانی ھیرۆشیما و ناگاساکی، شەقامێک لە شاری سەردەشت بە ناوی شەقامی ھیرۆشیما کرایەوە.[٢٤٥] دواتر لە شاری ھیرۆشیماش شەقامێک بە ناوی شەقامی سەردەشت کرایەوە.[٢٤٦] ھەروەھا شەقامێکی دیکە لە سەردەشت بە ناوی شەقامی ھەڵەبجە بوونی ھەیە و لە ھەڵەبجەش قوتابخانە و شەقامێک ناوی سەردەشتی لەسەر داندرا.[٢٤٧][٢٤٨]
لە ڕۆژی ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١، شەقامێک لە تاران ھەڵکەوتوو لە شاڕێگەی شەھید چەمران و سەرتر لە شەقامی باقرخان، ناوەکەی کرای شەقامی سەردەشت.[٢٤٩][٢٥٠]
پێشانگا
[دەستکاری]-
سەردەشت لە ساڵی ٢٠٠٥
-
شاری سەردەشت لە ساڵی ٢٠٢١
-
دیمەنی سەردەشت لە ساڵی ٢٠٢١
-
مەیدانی شەھیدانی ٧ی پووشپەڕ
-
مەیدانی شەھیدانی ٧ی پووشپەڕی سەردەشت لە ڕۆژدا
-
مەیدانی شەھیدانی ٧ی پووشپەڕی سەردەشت لە شەودا
-
سەردەشت لە بەھاری ٢٠٠٧
-
ڕۆژێکی بارانیی سەردەشت لە ساڵی ٢٠٢١
-
سەردەشت لە زستانی ٢٠٢٢
-
شوێنی کیمیاباران کراوی شاری سەردەشت
-
شاخەکانی دەوروبەری سەردەشت
ئەمانەش ببینە
[دەستکاری]- پێڕستی شارەکانی ئێران
- پێڕستی شارەکانی کوردستان
- پێڕستی شارەکانی پارێزگای ورمێ
- ڕۆژھەڵاتی کوردستان
- پارێزگای ورمێ
- شارستانی سەردەشت
تێبینییەکان
[دەستکاری]- ^ شارستانەکانی سەردەشت، پیرانشار و میراوە خاوەنی یەک کورسین لە ئەنجومەنی ڕاوێژی ئیسلامی (پەرلەمانی ئێران).
- ^ بەپێی ئەو بەراوردە، ژمارەی دانیشتووانی چوار شاری سەردەشت، ڕەبەت، نەڵاس و میراوە؛ ٨٤،٥٠٠ کەس بووە کە بە دەرکردنی ژمارەی بەراوردکراوی ئەو سێ شارەی دیکە و ھاوسەنگکردنیان لەگەڵ سەرژمێریییەکانی ساڵانی پێشوو، ژمارەی دانیشتووانی شاری سەردەشت لە ساڵی ٢٠٢١، دەوروبەری ٥٠،٠٠٠ کەس دەردەکەوێت.
- ^ بە ھەڵسەنگاندن لەگەڵ بەراوردی ژاک دێ مۆرگان لە ساڵی ١٩٠٧.
- ^ ئەم مزگەوتە تاکە مزگەوتی شیعەکانە لە سەردەشت کە لە ناو بنکەی سەربازیی ئەم شارەدا ھەڵکەوتووە و لەلایەن نیشتەجێبووانی بنکەکە بەکاردەھێنرێت.
- ^ لە ساڵی ٢٠٠٥دا لە کۆبوونەیەکی باڵیۆزی ئێران لەگەڵ شارەوانی ئیپر، بەھۆی ئەوەی کە ھەر دوو شاری سەردەشت و ئیپر بوونەتە قوربانی چەکە کیمیایییەکان، پێشنیار کرا ببنە دەستەخوشکی یەکتری کە ئەم پێشنیارە لەلایەن شارەوانیی ئیپرەوە پێشوازی لێ کرا، بەڵام ھەتا ئێستاش بە فەرمی ئەو دوو شارە نەبوونە دەستەخوشک.
- ^ لە سەرەتای کیمیابارانی سەردەشت و ھەڵەبجە، بەھۆی ھاوشێوەیان بە شێوەیەکی نافەرمی وەک دەستە خوشکی یەکتری داندران، بەڵام لە ساڵی ٢٠١١دا لە سەردانێکی شاندی ھەڵەبجەیی بۆ ساڵیادی کیمیابارانی سەردەشت بە ئەو شارە، شەقامێکی سەردەشت ناوی ھەڵەبجەی لەسەر داندرا و ھەروەھا بە فەرمی ئەو دوو شارە وەک دەستە خوشک دەستنیشان کران.
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ ئ ا ب «سەردەشت بەھەشتی کوردستان». وەسوەکەل ھەواڵ. ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧. لە ٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ ئ ا ب «سەردەشت بەھەشتی کوردستان». تەبیان. ٢٢ی ئایاری ٢٠١٦. لە ٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «چالاکانی مەدەنیی کورد خوازیاری ناساندنی شاری سەردەشت وەکوو \"شاری ئاشتی\"ـن». کوردستان میدیا. ٢٢ی حوزەیرانی ٢٠١٥. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «دوای ٢٨ساڵ کیمیاباران/ داوا دەکرێت سەردەشت وەکوو شاری ئاشتی بناسرێت». کوردپا. ٢٢ی حوزەیرانی ٢٠١٥. لە ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ ئ ا ب سەرژمێریی گشتیی جەماوەر و خانووی ئێران لە ساڵی ٢٠١٦ ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ «شهردار جدید سردشت منصوب شد (بە فارسی)». ھەواڵنێری دەنگ و ڕەنگ. ٢١ی شوباتی ٢٠٢٤. لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «ئەندامانی ئەنجوومەنی شاری سەردەشت بە زیندانیکردن و لێدانی قامچی سزادران». ڕووداو. ١٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤. لە ٢٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «آمار جمعیتی آذربایجان غربی به تفکیک شهرها در سال 1400 (بە فارسی)». ھاژە. ٣١ی ئایاری ٢٠٢٢. لە ١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «کد پستی استان آذربایجان غربی (بە فارسی)». asandid. لە ڕەسەنەکە لە ١٩ی ئەیلوولی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «کدپستی آذربایجان غربی (بە فارسی)». pishro-sms. ١ی ئابی ٢٠١٩. لە ١٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «گەشتێک لە بەهەشتێکی بزربوو بەناوی سەردەشت». سەحەری کوردی. ٢٢ی تەممووزی ٢٠١٨. لە ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ ئ ا ب پ «تاریخ و جغرافیای شهرستان سردشت - بخش دوم و پایانی (به فارسی)». جەماعەتی دەعوەت و ئیسلاحی سەردەشت. ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ ئ ا «کێشەی خاک لەنێوان کورد و تورکی ئازەربایجانی لە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا لە ئێراندا». گۆڤاری تیشک. لە ڕەسەنەکە لە ٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ در مورد سردشت در ویکی تابناک بیشتر بخوانید (بە فارسی) ٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ ئیبراھی ئەفخەمی، مێژوو و ئەدەب و فەرھەنگی موکریان-بەشی دووەم، لاپەڕەی ٢٨٤، ١٣٧٣ی ھەتاوی
- ^ ئ ا ب «تاریخ و جغرافیای شهرستان سردشت-بخش نخست (به فارسی)». جەماعەتی دەعوەت و ئیسلاحی سەردەشت. ١٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢. لە ١٢ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.[بەستەری مردوو]
- ^ ئ ا «دۆزرانەوە هەندێ بەڵگە و ئاسەواری هەزارەی یەکەمی پێش زایین لە ناوچەی باڵانی سەردەشت». کوردستان و کورد. ١٧ی ئابی ٢٠١٦. لە ١٠ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ ئ ا «لە سەردەشت ئاسەواری ٦ هەزار ساڵ لەوە پێش دۆزرایەوە». کوردستان و کورد. ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥. لە ١٠ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ ئ ا «دۆزرانهوهی شوێنەواری ٨ هەزار ساڵە له سەردەشت». کوردستان و کورد. ٢٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥. لە ١٠ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «سەردەشت». ڕاپرسی. لە ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ ئیبراھی ئەفخەمی، مێژوو و ئەدەب و فەرھەنگی موکریان-بەشی دووەم، لاپەڕەی ٢٨٦، ١٣٧٣ی ھەتاوی
- ^ «مورد مهاباد در ویکی تابناک بیشتر بخوانید (بە فارسی)». تابناک. لە ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.[بەستەری مردوو]
- ^ ئیبراھیم ئەفخەمی، ساڵی ١٣٧٣ی ھەتاوی، مێژووی فەرھەنگ و وێژەی موکریان–بەرگی دووەم، لاپەڕەی ٢٨٦
- ^ ئ ا ب خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا): مردم كردستان سردشت را زادگاه زرتشت ميدانند (به فارسی)، نوشتهشده در ۱۹ آذر ۱۳۸۲؛ ٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۴ بهمن ۱۴۰۰.
- ^ «ناساندنی سەردەشت». بۆکان موکری. لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ (فارسی) ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=
(یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ «Archived copy». لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٤ی شوباتی ٢٠١٥ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: archived copy as title (بەستەر) - ^ «دۆزرانەوەی خشتی ڕووکێشداری مانایی لە سەردەشت». سەحەری کوردی. ٢٤ی تەممووزی ٢٠١٦. لە ١٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ «File 3154/1912 Pt 1-2 'Turco-Persian frontier: the position of Hawizeh; miscellaneous prints'». Qatar Digital Library (بە English). ١٦ی ئایاری ٢٠١٦. لە ڕەسەنەکە لە ١ی ئایاری ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی ئازاری ٢٠٢١ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر) - ^ «تنها مقبره برجامانده از حمله روس ها به سردشت در وادی فراموشی/عثمان عباسی (بە فارسی)». کوردپرێس. ١٥ی ئازاری ٢٠٢٢. لە ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «تنها مقبره برجامانده از حمله روس ها به سردشت در وادی فراموشی (بە فارسی)». ئاوای مەرز. ١٥ی ئازاری ٢٠٢٢. لە ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «تنها مقبره برجامانده از حمله روس ها به سردشت در وادی فراموشی (بە فارسی)». سەردەشت پرێس. ٣ی نیسانی ٢٠٢٢. لە ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ Elphinston، W. G. (1946). «The Kurdish Question». International Affairs. 22 (1): 91–103 [p. 97]. doi:10.2307/3017874. JSTOR 3017874.
- ^ Smith، B. (2009). «Land and Rebellion: Kurdish Separatism in Comparative Perspective» (PDF). Working Paper.
- ^ F. Koohi-Kamali, "Nationalism in Iranian Kurdistan" in The Kurds: A Contemporary Overview, ed. P.G. Kreyenbroek, and S. Sperl, 252 pp., Routledge, 1992, ISBN 0-415-07265-4 pp. 175, 176
- ^ «آغاز جنگ رضاخان علیه عشایر کردستان (بە فارسی)». تەسنیم. ٢٥ی شوباتی ٢٠١٤. لە ٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «فەتوای مەلاخەلیل گۆڕەمەری لە ساڵی ١٩٢٨، دژی سیاسەتی قەدەغەکردنی جلی کوردی لە ئێران». زانکۆی سلێمانی. لە ١٧ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ «ڕاپەرینی مەڵا خەلیکی میراوەو ئۆمەر پاشای قەلەرەشە، سەردار پشدەری». پی ئێم نیووز. ٤ی حوزەیرانی ٢٠١٣. لە ١٦ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ Jwaideh، Wadie (2006-06-19). The Kurdish National Movement: Its Origins and Development (بە ئینگلیزی). Syracuse University Press. pp. 245. ISBN 978-0-8156-3093-7.
- ^ «Phersu Atlas». content.phersu-atlas.com. لە ٢٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ Elphinston (1946, pp. 97–98)
- ^ قازی محەممەد و کۆمار لە ئاوێنەی بەڵگەکان - بێھزاد خۆشحاڵی - ٢٠٠١
- ^ مێژووی ناودارانی کورد: بابە شێخ مەردۆخ ڕۆحانی "شیوا" وەرگێڕانی: ماجد مەردۆخ ڕۆحانی، بەرگی دووھەم، لاپەڕەی ٨٣١، لە کتێبەکانی ئەکادیمیای کوردی، ھەولێر، ٢٠١١ ز. چاپی یەکەم
- ^ «لە حوجرەوە ( مەلا ئاوارە)». کوردستان میدیا. ٢٣ی ئەیلوولی ٢٠١٧. لە ٦ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.[بەستەری مردوو]
- ^ «ملا آواره، ستارهٔ درخشان جنبش 47 ـ 46 (بە فارسی)». کوردستان میدیا. لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی نیسانی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨ ھێنراوە.
- ^ شەھید مەلا ئاوارە، ڕەحمان نەقشی، ئەیلوولی ٢٠١١
- ^ «بەنوئەزیزی: شۆڕشی ئیسلامیی ئێران». پێنووس. ١ی حوزەیرانی ٢٠١٩. لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.[بەستەری مردوو]
- ^ «٤٠ ساڵەی شۆڕشی گەلانی ئێران لە ڕاگەیاندنە ئاڵمانییەکان». کوردستان و کورد. ١٣ی شوباتی ٢٠١٩. لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «سیاسەتی دەرەوەی ئێران لە قووڵاییی شۆڕشی ئیسلامییەوە». پێنووس. ٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧. لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «یەکەم رێ پێوان ، خۆپێشاندانی شاری سەردەشت دژی زۆڵم و دیکتاتۆریەت لە رەزبەری ساڵی 1357هەتاوی دا». ویرگول. لە ٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ ئ ا «*( - هەشت گەنج و هەشت بەهەشت - )*». ویرگول. لە ٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «14 آذر، سردشت؛ پیشقراول بودن فرهنگیان در خلق جنبش های مدنی (بە فارسی)». دەنگی مامۆستا. ٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨. لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «تاریخ سند: 14 آذر 1357 (بە فارسی)». ناوەندی لێکۆڵینەوەی بەڵگە مێژوویییەکان. لە ١٠ی ئایاری ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «اسامی و مشخصات روحانیون تبعیدی در سال 1356 و 1357 (بە فارسی)». ناوندی لێکۆڵینەوەی بەڵگە مێژوویییەکان. ٩ی شوباتی ٢٠٢٣. لە ٧ی ئایاری ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «از تبعید به سردشت کردستان تا دریافت حکم انتصاب نمایندگی ولی فقیه در قزوین (بە فارسی)». صبح قزوین. ٨ی نیسانی ٢٠١٧. لە ٧ی ئایاری ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ Ward، R.S. (2009). Immortal: A Military History of Iran and its Armed Forces. Georgetown University Press. pp. 231–233. ISBN 978-1589015876. لە 2016-05-05 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە.
- ^ ئ ا «گفتوگۆکانی کورد و شەرخوازیی کۆماری ئیسلامی ئێران». شارپرێس. ٣ی شوباتی ٢٠٢١. لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «ورود خاطرات جنگل (بە فارسی)». سیاھکەل. لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «ورود سازمان مجاهدین خلق به 'فاز نظامی' و پیامدهای آن (بە فارسی)». بی بی سی. ١١ی حوزەیرانی ٢٠١١. لە ٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ «هەیئەتی نوێنەرایەتی گەلی كورد چۆن دامەزرا؟». شارپرێس. ١٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی شوباتی ٢٠٢٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «عزالدین حسینی؛ روحانی اهل سنت که خمینی آرامش کردستان را از او خواست⁄ ھاوری یوسفی (بە فارسی)». زاگرۆس پۆست. ١١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١. لە ٣ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «لەسەر بناغەی هەواڵێکی درۆ، چل ساڵ لەمەوبەر فەرمانی پەلاماردانی کوردستان دەرچوو». شارپرێس. ٢٣ی ئابی ٢٠١٩. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی شوباتی ٢٠٢٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «فتوای جیهاد دژبە کورد، ٤٠ ساڵ لەمەوبەر درا». ڕۆژنیوز. ٢٤ی شوباتی ٢٠٢٠. لە ٦ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «بۆ یەکەم جار.. وتووێژێك لەگەڵ مامۆستا شێخ عێزەدین حوسێنی بڵاودەبێتەوە». سپی میدیا. ٢٤ی نیسانی ٢٠١٧. لە ٦ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «اگر کردستان را از دست داده بودیم انقلاب را از دست میدادیم/ روایتی مستند از ۱۴ ماه محاصره طاقت فرسای شهر سردشت (بە فارسی)». قودس ئۆنڵاین. ٢٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢. لە ٧ی ئایاری ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ کتێبی نەوتراوەکانی شەڕ، بیرەوەرییەکانی عەلی سەیاد شیرازی، بەشی ڕزگارکردنی سەردەشت؛ کاتێک نزیک بوو سەیاد خۆی بدۆڕێنێت
- ^ نامەکانی بەنیسەر بۆ خومەینی و ئەوانەی تر، پەڕەی ١٥٧ و ٣٢١-٣
- ^ «ماجرای کسر ۲ درجه از شهید صیاد توسط بنیصدر/ من این جلسه را آلوده و ناپاک میبینم». میزان. ٢٢ی ئەیلوولی ٢٠١٨. لە ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ کتێبی «شبی در دارساوین»، نووسینی «محمدحسن صادقزاده»، پەڕەی ١٠، ١١، ١٢، ١٣ و ٥٤
- ^ «حەماسەکەی جادەی بانە ــ سەردەشت». کوردستان و کورد. لە ٧ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ کتێبی «شبی در دارساوین»، نووسینی «محمدحسن صادقزاده»، پەڕەی ١٤، ١٥ و ١٦
- ^ کتێبی «شبی در دارساوین»، نووسینی «محمدحسن صادقزاده»، پەڕەی ١٣
- ^ «زندگینامه: ناصر کاظمی (۱۳۳۵–۱۳۶۱) (بە فارسی)». ھەمشەھریی ئۆنڵاین. ٢٩ی ئایاری ٢٠١٣. لە ٧ی ئازاری ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «یادکردی از شهید محمدعلی گنجیزاده (بە فارسی)». ئیسنا. ١٤ی ئەیلوولی ٢٠١٩. لە ٢٠٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=
(یارمەتی) - ^ «زندگینامه: محمد بروجردی (۱۳۳۳ - ۱۳۶۲) (بە فارسی)». ھەمشەھریی ئۆنڵاین. ٢٣ی ئایاری ٢٠٢١. لە ٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «درباره محمد بروجردی (بە فارسی)». ئیرنا. ٢٣ی ئایاری ٢٠٢١. لە ٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «محمود کاوه؛ فرزند کردستان، معجزه انقلاب (بە فارسی)». ئیبنا. ٢ی ئەیلوولی ٢٠٢١. لە ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «چەند وێستگەیەکی مێژوویی حیزبی دێموکرات لە دوای هاتنەسەرکاری کۆماری ئیسلامی (٣ـ٢)». ٤ی نیسانی ٢٠٢٢. لە ٦ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.[بەستەری مردوو]
- ^ «عبور از جاده ۱۰۰ کیلومتری در ۶ ماه! (بە فارسی)». جەوان ئۆنڵاین. ٥ی ئەیلوولی ٢٠١٩. لە ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «زندگینامه: محمود کاوه (۱۳۴۰-۱۳۶۵) (بە فارسی)». ھەمشەھری ئۆنڵاین. ٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٣. لە ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «یادێک لە قارەمانەکانی لکی١ی هێزی ئاوارە (قەندیل). سەید عەلی هاشمی». گیاڕەنگ. ٢٤ی شوباتی ٢٠٢٤. لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «Pencemor- (5) پەنجەمۆر- چیرۆکی وێنەیەکی دکتۆر قاسملو و سەدام حوسێن». تۆڕی میدیاییی ڕووداو. ٢٠٢٣. لە ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «دموکراتها گرای بمباران «دولهتو» را به بعثیها داده بودند (بە فارسی)». جەوان ئۆنڵاین. ٢٨ی تەممووزی ٢٠٢٠. لە ٧ ئایاری ٢٠٢٤ ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=
(یارمەتی) - ^ «عەبدوڵڵا حەسەنزادە: پێوەندیی حیزبی دێموکرات لەگەڵ دەوڵەتی عێڕاق پێوەندییەکی سەربەرزانە بوو». کوردستان و کورد. ٦ی ئایاری ٢٠٢١. لە ٧ی ئایاری ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «بۆمبارانی زیندانی دۆڵەتوێی سەردەشت و هەڵوێستی حیزبی دێمۆکڕات». پێشمەرگەکان. ٨ی ئایاری ٢٠٢٤. لە ٧ی ئایاری ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «مروری بر عملیات «نصر ۴» (بە فارسی)». ئیسنا. لە ٢١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
{{cite web}}
: پارامەتری نەناسراوی|تاریخ=
چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) - ^ ئ ا ب ««بولحسن» یادآور رشادتهای مردانه رزمندگان در دفاع مقدس+تصاویر (بە فارسی)». ھەواڵنێری فارس. ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠. لە ١٠ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.[بەستەری مردوو]
- ^ «عملیات کربلای ۱۰ (بە فارسی)». ھەواڵنێری کۆماری ئیسلامی (ئیرنا). ٢٢ی ئەیلوولی ٢٠٢٠. لە ١٠ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «بیت المقدس ۲ (بە فارسی)». ihuo. ٥ی ئازاری ٢٠١٩. لە ١٠ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.[بەستەری مردوو]
- ^ «مروری بر دستاوردهای عملیات «نصر۵» (بە فارسی)». ھەواڵنێری خوێندکارانی ئێران (ئیسنا). ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢٠. لە ١٠ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «آشنایی با عملیات نصر ۷ (بە فارسی)». ھەمشەھریی ئۆنڵاین. ٥ی ئابی ٢٠١٣. لە ٢١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «مروری بر نتایج عملیات «نصر ۷» (بە فارسی)». ئیسنا. ٥ی ئابی ٢٠٢١. لە ٢١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «برینەکانی سەردەشت پاش ٣٣ ساڵ سارێژ نەبوونەتەوە». ئاژانسی ھەواڵی مێھر. ٢٧ی حوزەیرانی ٢٠٢٠. لە ١٠ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «شەڕی عێراق _ ئێران لە کوردستان هێشتا کۆتایی نەهاتووە». پەیسەر. ١٠ی نیسانی ٢٠١٩. لە ٧ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «دۆسیەی کیمیابارانکردنی سەردەشت». لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی ئازاری ٢٠١١ ھێنراوە. «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی ئازاری ٢٠١١ ھێنراوە.
- ^ «Iran Profile – Chemical Chronology 1987». Nuclear Threat Initiative. October 2003. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی نیسانی ٢٠٠٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ١ی تەممووزی ٢٠٠٧ ھێنراوە.
- ^ هشتهزار و 24مصدوم شيميايي سردشت در آمار بنياد شهيد نيستند ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ «کردستان آزمایشگاه سلاحهای شیمیایی». لە ڕەسەنەکە لە ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی ئازاری ٢٠١١ ھێنراوە. «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی ئازاری ٢٠١١ ھێنراوە.
- ^ «كورد لە جەنگی عێراق و ئێراندا چی بۆمایەوە؟». پەیسەر. ٧ی ئابی ٢٠١٩. لە ٧ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ Iranian Chemical Attacks Victims ٢٢ی ئایاری ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ «بەرکەوتووی چەکی کیمیایی لە سەردەشت سێ مانگە چاوەڕێی ئەنجامی پشکنینەکانیانن». تۆڕی میدیاییی ڕووداو. ١٤ی ئەیلوولی ٢٠٢٢. لە ١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ فرووتەن، عەباس. پێداچوونەوەی پزیشکیی شەڕی کیمیاییی عێراق. تاران، ئێران: زانکۆی زانستە پزیشکییەکانی بەقییەتوڵڵا، ٢٠٠٣، پەڕەی ١٨٣
- ^ «Iran: Tehran's Public Court issues $600 million verdict against US to pay to Sardasht residents». Payvand. 2004-04-28. لە ڕەسەنەکە لە ٩ی تەممووزی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2007-07-01 ھێنراوە.
{{cite news}}
: زیاتر لە یەک دانە لە|ناونیشانی ئەرشیڤ=
و|archive-url=
دیاری کراوە (یارمەتی) - ^ «هفتم تير، سالروز بمباران شیمیایی سردشت». لە ڕەسەنەکە لە ٢٧ی نیسانی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی ئازاری ٢٠١١ ھێنراوە.
- ^ «سازمان منع سلاحهاي شيميايي براي قربانيان سردشت پيام صادر ميكند». لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی نیسانی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی ئازاری ٢٠١١ ھێنراوە. «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٢٤ی نیسانی ٢٠١٥. لە ١٦ی تەممووزی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر) - ^ «سردشت نخستین شهر قربانی سلاح شیمیایی در جهان (بە فارسی)». ئیرنا. ٢٦ی حوزەیرانی ٢٠١٨. لە ٧ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «نخستین شهر قربانی جنگافزارهای شیمیایی در جهان (بە فارسی)». ئیسنا. ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٢. لە ٧ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «كورد چەند جار كۆمەڵكوژ كراوە؟». پەیسەر. ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩. لە ٧ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ Khateri S, Wangerin R. Denied Truths, the story of victims of chemical weapons in Iran, center for women and family affairs. 2008 , ISBN 978-600-5201-13-0
- ^ Khateri S. Victims of chemical weapons in Iran – an evaluation on health status of 45,000 Iranian victims of chemical warfare agents. Society for Chemical Weapons Victims Support (SCWVS) (www.scwvs.org), April 2003, ISBN 964-93602-5-5
- ^ Khateri S, Ghanei M, Soroush MR, Haines D. Effects of mustard gas exposure in paediatric patients. Long-term health status of mustard-exposed children, 14 years after chemical bombardment of Sardasht. J Burns & Wound Care [serial online] (http://www.journalofburnsandwounds.com ٢٦ی ئازاری ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.), 2003;2(1):11
- ^ Ghanei M, Aslani J, Khateri S, Hamadanizadeh K. Public Health Status of the Civil Population of Sardasht 15 Years Following Large−Scale Wartime Exposure to Sulfur Mustard. J Burns &Surg Wound Care [serial online] 2003;2(1):7. Available from: URL: http://www.journalofburns.com ٢١ی نیسانی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. . Published March 11, 2003
- ^ «رزگاربووانی کیمیابارانی سەردەشت داوادەکەن رووداوەکە بە "کۆمەڵکوژی" بناسێنرێت». تۆڕی میدیاییی ڕووداو. ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٠. لە ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «آمار جانبازان شیمیایی احراز شده سردشت چرا تغییر نمی کند؟ (بە فارسی)». کوردپرێس. ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٣. لە ١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «پەرەسەندنی گەندەڵی لەتۆمارکردنی ناوی بەرکەوتووانی کیمیایی شاری سەردەشت». کوردپا. ٦ی تەممووزی ٢٠١٥. لە ١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «پەیامی وەزیری دەرەوەی ئێران لە ساڵۆگەڕی کیمیابارانی سەردەشت». کوردپرێس. ٢٩ی حوزەیرانی ٢٠٢٢. لە ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ ئ ا «هۆکارانی جەنایەتی سەردەشت نە لەبیر دەکەین و نە لێیان خۆش دەبین». ھەواڵنێری مێھر. ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٣. لە ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «یادی قوربانیانی کیمیابارانی سەردەشت کرایەوە». ھەواڵنێری مێھر. ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٣. لە ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «نقش کشورهای غربی در بمباران شیمیایی سردشت (بە فارسی)». ستافی مافەکانی مرۆڤی کۆماری ئیسلامیی ئێران. ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١. لە ڕەسەنەکە لە ٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «همدستی قدرتهای جهانی بیشترین نقش را در جسارت رژیم بعث در بکارگیری سلاح شیمیایی علیه سردشت داشت (بە فارسی)». ئیسنا. ٢٩ی حوزەیرانی ٢٠٢٢. لە ٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «غریب آبادی: سهم و مسئولیت کشورهای دخیل در جنایت بمباران شیمیایی سردشت باید تعیین شود (بە فارسی)». ھەواڵنێری میزان. ٢ی تەممووزی ٢٠٢٢. لە ٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «ئێران: ئەم وڵاتە چەكی كیمیایی دابووە سەدام حسێن». تۆڕی میدیاییی خەڵک. ٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢. لە ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «جەنابی مایکڵ کلۆر سەردانی سەردەشت بکە». ھەواڵنێری مێھر. ٢٨ی ئەیلوولی ٢٠١٩. لە ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «بابەتی کیمیایی سەردەشت بیانووی ناڕەزایەتی دەربڕین بە وەزیری دەرەوەی ئاڵمانیا». ھەواڵنێری مێھر. ١٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥. لە ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «سەردەشت لە نێوان ستەمی بەعس و بێویژدانی نێو دەوڵەتیدا». پەیسەر. ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٠. لە ٧ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «سەردەشت، جەستەیەکی پڕ لە ئازار (یادێک لە شارێکی لەبیرکراو لەپووشپەرێکی سووتاودا )». دواڕۆژ. ٢٥ی تەممووزی ٢٠٢١. لە ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «ڕێژیمی ئێران بۆ چارەسەرنەکردنی بەرکەوتووانی کیمیابارانی سەردەشت، ئامریکای بە تاوانبار زانی». کوردستان میدیا. ٢٩ی حوزەیرانی ٢٠١٩. لە ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «یەکێکی دیکە لە بەرکەوتووانی کیمیابارانی سەردەشت کۆچی دوایی کرد». کوردپا. ٢٩ی نیسانی ٢٠١٧. لە ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «شاری سەردەشت قوربانیەكی دیكەی شەڕی كۆنەپەرستانە … عەلی مەحمود محەمەد». دەنگەکان. ٢٩ی حوزەیرانی ٢٠١٨. لە ٧ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «پێشوازی کوردەکان لە "داری گوێز"/ لە سەردەشت نمایش نەکراوە». ئاژانسی ھەواڵی مێھر. ١٢ی شوباتی ٢٠٢٠. لە ١٦ی شوباتی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
- ^ «سەردەشت/ لەئەنجامی تەقەی کەسانی نەناسراودا ٤ ئەندامی سپای پاسداران کوژران». کوردپا. ٢٢ی ئابی ٢٠١٣. لە ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «شوناسی كوژراو و بریندارانی شەڕی سەردەشت ڕوون بۆوە». کوردستان و کورد. ٢٥ی ئابی ٢٠١٣. لە ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.[بەستەری مردوو]
- ^ «سەردەشت… پێکدادانێکی دیكه لە نێوانی پێشمەرگەکانی دیموکرات و سوپای پاسداران ڕوویدا». وێستگەنیووز. ١٨ی حوزەیرانی ٢٠١٦. لە ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «لە پێکدادانێکدا لە سەردەشت پاسدارێک کوژرا». ناس نیووز. ٢٠ی ئابی ٢٠١٩. لە ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.[بەستەری مردوو]
- ^ «پێکدادانی چەکداری لەنێوان سوپای پاسداران و حزبێکی کوردیدا ڕوویداوە». ئێستا. ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١. لە ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ Batty، David (٥ی ئەیلوولی ٢٠١١). «Iranian forces kill Kurdish rebels near Iraq border». The Guardian. لە ٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ھێنراوە.
- ^ «قلهای که سکوی پرتاب ۱۳ تکاور سپاه شد+تصاویر (بە فارسی)». تەسنیم. ٤ی ئەیلوولی ٢٠١٦. لە ١٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «کوژران و برینداربوونی سێ کۆڵبەر لە سەردەشت». کوردپا. ٦ی حوزەیرانی ٢٠٢٠. لە ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «کۆڵبەرێکی گەنج لە ناوچە سنوورییەکانی سەردەشت کوژرا». تۆڕی مافەکانی مرۆڤی کوردستان. ١٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩. لە ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «سەردەشت؛ دوو کۆڵبەر لە سنووری "بێتووش" بەهۆی بەربوونەوە لە بەرزایی و تەقەی هێزە نیزامییەکانی حکوومەتی بریندار بوون». کوردپا. ١٣ی ئابی ٢٠٢١. لە ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «کۆمەڵێک کۆڵبەر لە سەردەشت کەوتنە ژێر ڕنوو و یەکیان گیانی لە دەست داوە». ڕۆژی کورد. ٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧. لە ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «۴۵ کیلوگرم ماد مخدر شیشه در سردشت کشف شد (فارسی)». مێھر. ١٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣. لە ١٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «۱۹۷ کیلوگرم ماده مخدر شیشه در مرز سردشت کشف شد (بە فارسی)». ئیرنا. ٢٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣. لە ١٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «۵۰۰ کیلوگرم ماریجوانا در سردشت کشف شد (بە فارسی)». کوردپرێس. ٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١. لە ١٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «تولید شیشه در سردشت، سه میلیارد دلار برای سپاه درآمدزایی دارد (بە فارسی)». کوردپا. ١٨ی ئایاری ٢٠١٤. لە ١٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «جزئیات درگیری سردشت و قربانیان طرفین + عکس و آمار (بە فارسی)». ھەنگاو. ٦ی حوزەیرانی ٢٠١٨. لە ١٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «لە رۆژهەڵاتی کوردستان ماددەی هۆشبەر بەڕێژەیەکی زۆر بڵاوبووەتەوە». تۆڕی میدیاییی ڕووداو. ١٦ی شوباتی ٢٠١٨. لە ١٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «راپۆرت/ پشتیوانیی هاووڵاتییانی کورد لە ناڕەزایەتییەکانی شاری مەهاباد +وێنه». کوردستان و کورد. ١٠ی ئایاری ٢٠١٥. لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.[بەستەری مردوو]
- ^ «لە سەردەشت ٣٠ کەس دەستگیرکراون». تۆڕی میدیاییی ڕووداو. ١٠ی ئایاری ٢٠١٥. لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «ژمارەیەک هاووڵاتیی کورد، بە بۆنەی پشتگیریکردن لە گشتپرسی بۆ سەربەخۆیی کوردستان دەستبەسەر کراون». کوردستان و کورد. ٢٦ی ئەیلوولی ٢٠١٧. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٦ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «خبر فوری: پرواز جنگندههای ارتش ایران در امتداد مرزهای اقلیم کُردستان/ همراه با تصویر (بە فارسی)». تۆڕی مافەکانی مرۆڤی کوردستان. ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠١٧. لە ١٦ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «مانگرتن لە دەیان شاری کوردستان بەڕێوە چوو و دەیان کەسیش دەسبەسەر کران». ھەنگاو. ١٢ی ئەیلوولی ٢٠١٨. لە ١٦ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «تلویزیون منوتو on Instagram: ". تجمع اعتراضی مردم سردشت #مهسا_امینی #mahsaamini #گزارشگرمنوتو @manotogozareshgar … WhatsApp/Telegram: +44 7590 899 999"» (بە ئینگلیزی). Instagram. ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٢.
- ^ «استقرار مامور امنیتی با سلاح روی پشت بام همزمان با اعتراضات چهارشنبه سردشت (بە فارسی)». دەنگی ئەمریکا. ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٢. لە ٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «مردی که یک تنه با چوب در سردشت به سمت ماموران میرود و آنها را فراری میدهد! (بە فارسی)». بالاترین. ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠٢٢. لە ٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «تلویزیون منوتو on Instagram: ". «مرگ بر دیکتاتور» #سردشت #mahsaamini #مهسا_امینی #گزارشگرمنوتو @manotogozareshgar … WhatsApp/Telegram: +44 7590 899 999"» (بە ئینگلیزی). Instagram. ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٢.
- ^ «مانگرتنی کاسبکاران لە شاری سەردەشت». ئاژانسی ھەواڵی ژن. ١٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢. لە ١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ [.kurdistanmedia.com
https://kurdistanmedia.com/fa/news/2022/09/44 «"سردشت، دیولان و دیواندرە" جزء شهرهای پیشگام اعتصاب امروز بودند (بە فارسی)»]. کوردستان و کورد. ١٩ی ئەیلوولی ٢٠٢٢. لە ٢٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
{{cite web}}
: line feed character لە|ناونیشان=
لە 20 (یارمەتی); نرخی|ناونیشان=
بپشکنە (یارمەتی) - ^ [www.iranintl.com
https://www.iranintl.com/202210015835 «شنبه اعتراض؛ دومین اعتصاب سراسری در کردستان، آذربایجان غربی، کرمانشاه و ایلام (بە فارسی)»]. ئێران ئینتەرنەشناڵ. ١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢. لە ٢٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
{{cite web}}
: line feed character لە|ناونیشان=
لە 17 (یارمەتی); نرخی|ناونیشان=
بپشکنە (یارمەتی) - ^ «اعتصاب بازاریان سردشت در ادامه قیام مردمی (بە فارسی)». ئاژانسی ھەواڵی ژن. ١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢. لە ١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «حمله همه جانبه حکومت، کردستان مقاومت می کند، اعتراض در شهرهای ديگر (بە فارسی)». ئەخباری ڕووز. ٢١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢. لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٧ی شوباتی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە. «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٧ی شوباتی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «کەشوھەوا، ھەرێم و سەرچاوە ئاوییەکانی پارێزگای ورمێ» (بە فارسی). کەشوھەواناسی پارێزگای ورمێ. لە ٢٢ی شوباتی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
{{cite web}}
: پارامەتری نەناسراوی|قاڵب=
چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ «بیشترین بارش سال زراعی جاری آذربایجانغربی در سردشت ثبت شد (فارسی)». ئیرنا. ٢ی تەممووزی ٢٠٢٣. لە ٢٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «سردشت بارانیترین شهر ایران شد (فارسی)». کوردپرێس. ٢٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢. لە ٢٧ی ئازاری ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «سردشت پربارشترین شهر آذربایجانغربی شد (فارسی)». ئیرنا. ٧ی شوباتی ٢٠٢٣. لە ٢٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «سردشت پربارشترین و گرمترین شهر آذربایجانغربی در سال آبی جاری شد (بە فارسی)». ئیرنا. ٥ی نیسانی ٢٠٢٣. لە ٢٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «جمعیت سردشت در گذشته و حال (بە فارسی)». شارەوانیی سەردەشت. لە ڕەسەنەکە لە ٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٠ی ئابی ٢٠١٥ ھێنراوە.
- ^ «سەرژمێریی کۆماری ئیسلامیی ئێران، ١٣٨٥ (٢٠٠٦)». کۆماری ئیسلامیی ئێران. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە.
{{cite web}}
: بیرخستنەوەکە پارامەترگەلێکی نەناسراوی ھەیە:|نووسەرەکانی تر=
،|مانگ=
،|بەرھەم=
، و|ناونیشانی نووسەر=
(یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی|قاڵب=
چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) - ^ «نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵ (بە فارسی)». لە ١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ بڵاوکەرەوە=دەرگای نیشتمانیی ئاماری ئێران ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=
(یارمەتی) - ^ «بۆچی كورد له سهرانسهری ئێراندا پهرش و بڵاوبوونهتهوه؟». پەیسەر. ٩ی تەممووزی ٢٠٢٠. لە ٧ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ https://anfpersian.com/znn/مرگ-ناخواسته-یک-دختر-کرد-در-سردشت-39362 ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ سردشت، ویزیت ایران ٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ ئ ا ب پ «معرفی شهرستان سردشت (بە فارسی)». ڕێگا و شارسازی سەردەشت. ١٠ی تەممووزی ٢٠١٤. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ١٠ی تەممووزی ٢٠١٤. لە ١١ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر) - ^ «Kurdistan (بە ئینگلیزی)». کتێبخانەی مەجازیی جوویەتی. لە ٢٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ «هەناردە کردنی کاڵا لە دەروازەی سنووریی کێلەی سەردەشتەوە گەیشتە 75 ملیۆن دۆلار». سەحەری کوردی. ٢٦ی ئەیلوولی ٢٠٢١. لە ٢٣ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ «هەناردەی دەروازەی کێلێ نزیکدەبێتەوە لە 100 ملیۆن دۆلار». تۆڕی میدیاییی ڕووداو. ٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣. لە ٢٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «گومرکی سەردەشت: لە 4 مانگدا بە بەهای 54 ملیۆن دۆلار کاڵا هەناردەی هەرێمی کوردستان کراوە». تۆڕی میدیاییی ڕووداو. ٩ی ئابی ٢٠٢٣. لە ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «رشد صادراتی؛ چشم انداز دست یافتنی مرز کیله سردشت (بە فارسی)». ئیرنا. ٢٢ی حوزەیرانی ٢٠٢٤. لە ١٠ی تەممووز ٢٠٢٤ ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=
(یارمەتی) - ^ ئ ا «۱۲۷ هزار مسافر از مرز کیله سردشت تردد کردند (بە فارسی)». ئیرنا. ٢٩ی شوباتی ٢٠٢٤. لە ٢٣ی ئازاری ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «سردشت با ۲۳درصد بالاترین نرخ بیکاری ڕا در آذربایجان غربی دارد (بە فارسی)». ئیلنا. ٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠. لە ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «سردشت بالاترین نرخ بیکاری آذربایجان غربی را به خود اختصاص داد (بە فارسی)». ئیسنا. ٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠. لە ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «انسداد مرزها در سردشت موجب افزایش نرخ بیکاری در این شهرستان شده است (بە فارسی)». ئاسۆی ڕۆژھەڵات. ٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩. لە ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «انسدادحسین پور: چرا باید جوانان سردشتی کولبری کنند؟ (بە فارسی)». ئیسنا. ٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢. لە ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ ئ ا «انسدادنماینده سردشت در مجلس: در شهر من مردم خانوادگی مهاجرت می کنند/ از 5 ماه پیش بیش از 1000 نفر مهاجرت کرده اند (بە فارسی)». عەسری ئێران. ٣١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠. لە ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «بێکاری بەرۆکی گەنجانی رۆژهەڵاتی کوردستانی گرتووە؛ ناچاری کردوون کۆچ بۆ وڵاتانی رۆژئاوا بکەن». تۆڕی میدیاییی ڕووداو. ٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣. لە ٢٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «فاجعه مهاجرت در سردشت (بە فارسی)». کوردپرێس. ٢٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣. لە ١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «نماینده سردشت: مردم هرچه دارند میفروشند تا قاچاقی خودشان را به اروپا برسانند (بە فارسی)». ڕادیۆ فەردا. ٣١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠. لە ١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «مهاجرتهای پرخطر ایرانیان؛ "وقتی که راه دیگری نمانده است" (بە فارسی)». دۆیچە ڤێڵی فارسی. ٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠. لە ١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ «مهاجرت در سردشت به یک داستان خانوادگی تبدیل شده است (بە فارسی)». کوردپرێس. ٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣. لە ١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «موج مهاجرت شهروندان سردشت به کشورهای اروپایی - ١ (بە فارسی)». ھەواڵنێری ژن. ١٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣. لە ١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «بریده از همهجا؛ مستقیم از روستا به بریتانیا؛ زنگ خطری درباره اوضاع وخیم ایران (بە فارسی)». باڵاترین. ٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣. لە ١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ ئ ا «ترێی ڕەشی سەردەشت بەختی وەرزێڕانی ڕەشتر کردووە». کوردستان و کورد. ٥ی ئەیلوولی ٢٠١٨. لە ٢٤ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «تولید سالانه 500تن عسل مرغوب در سردشت (بە فارسی)». ھەواڵنێرانی گەنج. ١٣ی حوزەیرانی ٢٠١٢. لە ڕەسەنەکە لە ٢ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «برداشت انجیر از باغهای سردشت آغاز شد (بە فارسی)». ئیرنا. ٤ی ئابی ٢٠١٩. لە ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «سردشت رتبه اول تولید گردو در آذربایجان غربی (بە فارسی)». ھەواڵنێرانی گەنج. ١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨. لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «سماق سردشت روانه بازار شد (بە فارسی)». ئیرنا. ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢١. لە ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «باغی سێو – باغ سیب». سروشت. ٢٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧. لە ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «جشنواره انگور سیاه در سردشت آغاز بکار کرد». پیرانشار ڕووداو. ١٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧. لە ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «بەرهەمی ئەمساڵی ترێی سەردەشت دەگاتە 50 هەزار تۆن». وشە. ٥ی ئەیلوولی ٢٠٢١. لە ٢٤ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «ترێ ڕەشە، بەختی جووتیارانی سەردەشتی ڕەشتر کردووە». ھاژە. ١٥ی ئەیلوولی ٢٠٢١. لە ٢٤ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «رتبه نخست سردشت در تولید سماق در آذربایجان غربی (فارسی)». ھاناخەبەر. ٢٠ی تەممووزی ٢٠٢٣. لە ٢٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «سەردەشت، بەهەشتی کوردەواری/ شوێنێک کە سروشت جوانیی دەنەخشێنێ». ھەواڵنێری مێھر. ١٤ی ئەیلوولی ٢٠٢١. لە ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «بازار سردشت، گرم از حضور گردشگران (بە فارسی)». ھەواڵنێری دەنگ و ڕەنگ. ١٥ی تەممووزی ٢٠١٩. لە ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «بازدید بیش از ١٢ هزار نفر از جاذبههای گردشگری سردشت (بە فارسی)». کوردپرێس. ٢٩ی ئازاری ٢٠٢٢. لە ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ ئ ا «آمار بازدید گردشگران نوروزی در سردشت ٢ برابر شد (بە فارسی)». کوردپرێس. ١ی نیسانی ٢٠٢٣. لە ١٠ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «آمار گردشگران نوروزی سردشت ۲ برابر افزایش یافت (بە فارسی)». ئیرنا. ٣٠ی ئازاری ٢٠٢٣. لە ١٠ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «بازدید بیش از ۵۳ هزار نفر از جاذبههای طبیعی سردشت (بە فارسی)». ھاناخەبەر. ٢ی نیسانی ٢٠٢٣. لە ٢٠ی ئایاری ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ "سەردەشت شارێکی دیمەنی" ١٧ی ئایاری ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، ڕۆژنامەی ئێران (١٣ی تەممووزی ٢٠١٥)
- ^ "تاڤگەی شەڵماش" ٢١ی ئابی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، گەشتیاریی ئێران و گەشتیاریی جیھان ئۆنڵاین. (٣٠ی تەممووزی ٢٠١٦)
- ^ «تاڤگەی شەڵماش شاری سهردهشت». سەحەری کوردی. ١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧. لە ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ «تاڤگەی شەڵماش+وێنە». خاک تیڤی. ٥ی تەممووزی ٢٠٢٠. لە ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ «تاڤگەی شەڵماش چووە ڕیزی ئاسەوارە سروشتییەکانەوە». سایتی ھەولێر. ٢٦ی حوزەیرانی ٢٠١٨. لە ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «تاڤگەی سەرەنجڕاکێشی شەڵماش/ سروشتی دڵڕفێنی سەردەشت». ھەواڵنێری مێھر. ١٩ی حوزەیرانی ٢٠١٩. لە ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «تاڤگەی "ڕەزگە" لە ناوچەی ئالان لە شاری سەردەشت». ئاژانسی ھەواڵی ژن. ١٧ی تەممووزی ٢٠٢٣. لە ١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ آبشار رزگه | جاهای دیدنی ایران - سیری در ایران (بە فارسی) ٢٩ی حوزەیرانی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. سەردان لە ١٠ی نیسانی ٢٠٢٢
- ^ سردشت؛ قطعه ای از بهشت خیال انگیز زمین - کردپرس (بە فارسی) ١ی ئایاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. سەردان لە ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢
- ^ آبشار رزگه کجاست | عکس + آدرس و هر آنچه پیش از رفتن باید بدانید - کجارو (بە فارسی) ٢٤ی حوزەیرانی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. سەردان لە ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢
- ^ «دیمەنی بەنداوی کۆڵەسە لە سەردەشت». تۆڕی میدیاییی ڕووداو. ١٩ی ئەیلوولی ٢٠٢١. لە ١٢ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «سەردانی گەشتیاران بۆ بەنداوی سەردەشت». تۆڕی میدیاییی ڕووداو. لە ٩ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «ظرفیت سد سردشت؛ ارتقای پتانسیل کشاورزی و گردشگری/ عثمان عباسی (بە فارسی)». کوردپرێس. ٢ی ئەیلوولی ٢٠٢٢. لە ٩ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «گەڕان بەدوای تەرمی۲ لاوی قوومبوو لە بەنداوی سەردەشت بەردەوامە». ھاژە. ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٢. لە ٩ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «ناسنامەی تەرمی کچە کوژراوەکەی بەنداوی سەردەشت ئاشکرا کرا». ئاژانسی ھەواڵی ژنان. ٢٣ی ئەیلوولی ٢٠٢٣. لە ٩ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «کانیاوێکی سهرسوڕهێنهر له شاری سهردهشت». تەبیان. ٣١ی تەممووزی ٢٠١٦. لە ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «گڕاوانی ڕەبەت، سێحری سروشتی دڵڕفێن». سەحەری کوردی. ١٤ی ئابی ٢٠١٨. لە ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ «کانی گڕاوان+وێنە». خاک تیڤی. ٥ی ئایاری ٢٠٢٠. لە ٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ «كانیی گڕاوان لە سەردەشت». تۆڕی میدیاییی ڕووداو. ١٨ی ئەیلوولی ٢٠١٩. لە ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «حمام بیستون سردشت (بە فارسی)». seeiran. ٧ی ئایاری ٢٠٢٠. لە ٢٦ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «حمام تاریخی بیستون (بە فارسی)». kojaro. لە ٢٦ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «حمام تاریخی بیستون سردشت استان آذربایجان غربی (بە فارسی)». ctmehr. ١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠. لە ٢٦ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «سردشت، ۲ برابر میانگین کشور مسجد دارد (فارسی)». ئیرنا. ٢٥ی ئابی ٢٠١٩. لە ٢٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «مزگەوتەکانی سەردەشت». behtarino. لە ٢٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «10 بهترین پارک در سردشت». behtarino. لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «سردشت در رتبه نخست پیشگیری از سرقت آذربایجان غربی (فارسی)». ئیرنا. ١٥ی حوزەیرانی ٢٠٢٢. لە ٢٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «نقشه راهها و جاده های - ایران (بە فارسی)». behrah. لە ڕەسەنەکە لە ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «سەردەشت». کوردیپێدیا. لە ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا): استقبال شهردار "ایپر" بلژیک از خواهرخواندگی با شهر سردشت ایران (به فارسی)، نوشتهشده در ۱۸ خرداد ۱۳۸۴؛ بازدید در ۳ بهمن ۱۴۰۰.
- ^ خبرگزاری مهر: استقبال شهردار "ايپر" بلژيك از خواهرخواندگي با شهر سردشت (به فارسی)، نوشتهشده در ۱۸ خرداد ۱۳۸۴؛ ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۳ بهمن ۱۴۰۰.
- ^ خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا): شهردار ايپر بلژيك از خواهر خواندگي با شهر سردشت استقبال كرد (به فارسی)، نوشتهشده در ۱۸ خرداد ۱۳۸۴؛ ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۳ بهمن ۱۴۰۰.
- ^ استانداری آذربایجان غربی: سردشت وارث تمدنهای کهن و تاریخی منطقه با قابلیتهای جهانی است (به فارسی)، نوشتۀ محمدمهدی شهریاری، نوشتهشده در ۱۶ بهمن ۱۳۹۷؛ ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۴ خرداد ۱۴۰۰.
- ^ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی: شركت دانشآموزان ایرانی در مراسم یادبود صلح هیروشیما (به فارسی)، نوشتهشده در ۱۰ مرداد ۱۳۹۶؛[بەستەری مردوو] بازدید در ۴ خرداد ۱۴۰۰.
- ^ سایت خبری-تحلیلی شعار سال: سردشت نخستین شهر قربانی سلاح شیمیایی در جهان (به فارسی)، نوشتهشده در ۱۱ تیر ۱۳۹۶؛ ٢٥ی ئایاری ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۴ خرداد ۱۴۰۰.
- ^ «یادی کیمیابارانکردنی سەردەشت؛ دەستەخوشک و هاوزامی هەڵەبجە». ڕووماڵ. ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٠. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی نیسانی ٢٠٢٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ ایران اینترنشنال: پس از سەدھە آژیر خطر ھمچنان طنینانداز است (بە فارسی)، نوشتەشدە در ٦ تیر ١٣٩٧؛ ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ٢ بھمن ١٤٠٠.
- ^ خبرگزاری فارس: بچههای بیگناه نخستین قربانیان بمباران شیمیایی حلبچه و سردشت (به فارسی)، نوشتۀ محمدمهدی شهریاری، نوشتهشده در ۱۶ اسفند ۱۳۹۴؛ ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۲ بهمن ۱۴۰۰.
- ^ خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا): یکی از خیابانهای سردشت به نام «هیروشیما» نامگذاری شد (به فارسی)، نوشتۀ محمدمهدی شهریاری، نوشتهشده در ۷ تیر ۱۳۸۴؛ بازدید در ۴ خرداد ۱۴۰۰.
- ^ خیابانی در سردشت خیابانی در هیروشیما (به فارسی)، نوشتهشده در روزنامۀ ایران، دوشنبه ۱۱ دی ۱۳۹۶، شمارۀ ۶۶۸۱؛ ١ی ئایاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۴ خرداد ۱۴۰۰.
- ^ خبرگزاری فارس: افتتاح نمادین مدرسه و خیابان سردشت در حلبچه عراق+عکس (به فارسی)، نوشتهشده در ۲۵ اسفند ۱۳۹۴؛ ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۲ بهمن ۱۴۰۰.
- ^ شبکه اطلاعرسانی دانا: نامگذاری یکی از خیابان های حلبچه به نام سردشت+دعوتنامه (به فارسی)، نوشتهشده در ۲۲ اسفند ۱۳۹۳؛ ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۲ بهمن ۱۴۰۰.
- ^ «شەقامێک لە تاران بە ناوی "سەردەشت" دەکرێ». سەحەری کوردی. ٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١. لە ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ «شەقامێکی تاران ناوی سەردەشتی لێنرا». کوردپرێس. ٢٥ی ئازاری ٢٠٢١. لە ٣٠ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
بەستەرە دەرەکییەکان
[دەستکاری]کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە سەردەشت تێدایە. |
- وێبگەی فەرمانداریی سەردەشت ٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. (بە فارسی)
- ھەژماری شارەوانیی سەردەشت لە ئینستاگرام
- Pages using the JsonConfig extension
- وتارەکان بە بەستەرە دەرەکییە مردووەکان لە تشرینی دووەمی ٢٠٢٤
- ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: archived copy as title
- ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown
- وتارەکان بە بەستەرە دەرەکییە مردووەکان لە حوزەیرانی ٢٠٢١
- Pages using infobox settlement with bad settlement type
- Infobox mapframe without OSM relation ID on Wikidata
- ئەو پەڕانەی دابەشکردنی ستوون بەکاردێنن بە پارامەتری نەزاندراوەوە
- سەردەشت
- شارستانی سەردەشت
- شوێنە ئاوەدانەکانی شارستانی سەردەشت
- شارەکانی پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا
- شارەکانی ئێران
- شارەکانی کوردستان
- شارەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان
- ڕۆژھەڵاتی کوردستان