ئەیالەتی شارەزوور
| ئەیالەتی شارەزوور | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ئەیالەت لە ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی | |||||||||
| ١٥٥٤–١٨٦٢ | |||||||||
.png) ئەیالەتی شارەزوور لە ١٦٠٩ | |||||||||
| ناوەند | کەرکووک;[١] سلێمانی (دوای ١٧٨٤) | ||||||||
| مێژوو | |||||||||
| مێژوو | |||||||||
• دامەزراندن | ١٥٥٤ | ||||||||
• ھەڵوەشاندن | ١٨٦٢ | ||||||||
| |||||||||
| ئەمڕۆ بەشێک لە | ھەرێمی کوردستان عێراق ئێران | ||||||||
ئەیالەتی شارەزوور (بە عەرەبی: إیالة شھرزور، تورکیی عوسمانی: ایالت شھر زور بە ڕۆمانی:Eyālet-i Šehr-i Zōr) یەکێک لە ئەیالەتەکانی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی بوو کە ئێستا وەک باشووری کوردستان دەناسرێت. کەرکووک پایتەختی ئەم ئەیالەتە بووە. ئەم ئەیالەتە لە ساڵی ١٥٥٤ کە عوسمانییەکان ئەو ناوچەیەیان داگیر کرد دروست کرا و دەسەڵاتی ناوچەکەیان بەخشی بەو میرە کوردانە کە لەگەڵ حکوومەتی ناوەندیی عوسمانییەکاندا ھاوکارییان ھەبوو.
پاشان لە سەدەی ١٨ و ھەتا نیوەی سەدەی ١٩، دەسەڵاتی ئەیالەتی شارەزوور کەوتە دەستی میرنشینی بابانەوە و لە ساڵی ١٦٩٤دا، بە پشتیوانیی عوسمانییەکانەوە، سنەی پایتەختی میرنشینی ئەردەڵانیان داگیر کرد. لە ساڵی ١٧٨٤ دا بابانەکان شاری سلێمانییان دامەزراند و کردیان بە پایتەختی خۆیان.[٢]
مێژوو
[دەستکاری]کاتێک عوسمانییەکان لە ساڵی ١٥٥٤دا ناوچەکەیان داگیرکرد، بڕیاریاندا حکومەتی خۆجێی بۆ سەرکردە کوردەکان جێبھێڵن، بۆیە ڕاستەوخۆ نەخراوەتە ناو سیستەمی کارگێڕی عوسمانیەوە. فەرمانڕەواکان ئەندامی ھۆزە کوردییەکان بوون و تەنیا بە دەگمەن سەربازی عوسمانی لە ئەیالەتەکەدا ھەبوون.[٣]
بەڵام تۆمارە ئەرشیفییەکان لە سەدەی ١٦ بەدواوە ئاماژە بەوە دەکەن کە ئەو ناوچەیانەی کە بە شێوەیەکی باو پەیوەندییان بە شارەزوورەوە ھەیە، لەوانە ئامێدی، ھەولێر، کەرکووک و زاخۆ، لە سەردەمی جیاوازدا، وەک سنجاق لە ناو ئەیالەتی بەغدادا ڕیزکراون.[٤] تۆمارە کارگێڕییەکانی عوسمانی لە ساڵانی ١٥٥٨-١٥٧٦ و ١٥٧٣-١٥٨٧ ئەم نیشتەجێبوونانە وەک قەزای ژێردەستەی بەغدا دەژمێرن، ئەمەش پێشنیاری ئەوە دەکات کە پێگەی ئەیالەتی شارەزوور لەناو ئیمپراتۆریەتەکەدا جێگیر نەبووە، بەڵکو لە نێوان قۆناغەکانی سەربەخۆیی پارێزگاکان و ژێردەستەیی ئیداری بۆ بەغدادا بە یەکەوە دەگۆڕێت.[٥]
باڵادەستی میرنشینی بابان
[دەستکاری]لە سەدەی ١٨ و نۆزدەھەمدا، ئەیالەتەکە کەوتە ژێر دەستی بنەماڵەی بابان. ئەندامانی ئەم بنەماڵەیە توانیان بە گەرەنتیکردنی ئاسایشی سنوورە ناجێگیرەکانی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی لەگەڵ ئێران لە بەرامبەر ئۆتۆنۆمی تەواودا، دەسەڵاتی خۆیان بپارێزن. سنجاقی بابان کە شاری کەرکووکی لەخۆگرتبوو، بەناوی ئەو بنەماڵەیەوە ناونراوە.[٦]
بابانەکان چاویان لە میرە کوردەکانی میرنشینی ئەردەڵان دەکرد کە بەشەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستانیان لە ژێر دەستدابوو، بۆ ئەوەی ببنە ڕکابەری سروشتییان، و لە ساڵی ١٦٩٤ سلێمان بەگ ھێرشی کردە سەر ئێران و شکستی بە میری ئەردەڵانی ھێنا. دوای ساڵی ١٧٨٤،بابانەکان پایتەختەکەیان گواستەوە بۆ شاری نوێی سلێمانی کە بەناوی دامەزرێنەری خانەدانەکەوە ناونرا.[٧]
لە ساڵی ١٨٥٠دا دواجار دەسەڵاتی بابانەکان کۆتایی پێھات، و ھەرێمەکە لە ساڵی ١٨٦٢دا خرایە ژێر کۆنترۆڵی ڕاستەوخۆی ویلایەتی بەغداوە. لە ساڵی ١٨٥٠ دواجار دەسەڵاتی بابانەکان کۆتایی ھات و ھەر لەو ساڵەدا داواکارییەک بۆ دامەزراندنی ئەنجومەنێکی گەورە (meclis-i kebîr) لە شارەزوور لەلایەن باب ئەلعالی ڕەتکرایەوە. پاساوەکە ئەوە بوو کە ئەم جۆرە چاکسازییە ئیدارییە سەرەتا لە بەغداوە دەست پێ بکات. ئەمەش ئەوە دەردەخات کە ھەرچەندە شارەزوور پێشتر پێگەی ئەیالەتی ھەبووە، بەڵام ھێشتا وەک ناوچەیەکی لاوەکی عێراقی عوسمانی (hıtta-i Irakiyyenin bir kıt‘a-i müfrezesi) سەیر دەکرا، ھەروەھا چاکسازییەکانی تەنزیمات لە ڕێگەی پلەبەندییەکی ناوەندیی پارێزگاکانەوە بە سەرۆکایەتی بەغدا جێبەجێکرا. ھەرێمەکە لە ساڵی ١٨٦٢ خرایە ژێر کۆنترۆڵی ڕاستەوخۆی پارێزگاری بەغدا. بەڵام ڕووخانی بابانەکان بووە ھۆی تێکچوونی پەیوەندییەکانی نێوان ھۆزەکان، و ئەو ئاژاوەیەی کە لە ئەنجامدا دروست بوو، سەرەتای سەدەی بیستەمدا کۆتایی پێھات.[٨]
میرنشینە کوردیەکانی تر لە ھەرێم
[دەستکاری]لە سەردەمی مەمالیکی عێراق (١٧٠٤-١٨٣١)، پاشاکانی بەڕەچەڵەک جۆرجیی کە فەرمانڕەوایی بەغدایان دەکرد، پەیوەندی پراگماتیکیان لەگەڵ میرنشینە کوردییەکان لە سەرانسەری ناوچەکەدا پاراست. لە بەرامبەر ھاوکارییە سەربازییەکان، بە تایبەتی لە دژی ھۆزە عەرەبەکان و کوتلە کوردییە ڕکابەرەکان، ئەم میرنشینانە ئۆتۆنۆمییەکی بەرچاویان پێدرا. لە زۆر حاڵەتدا دەسەڵاتدارانی کورد و ئیدارەی بەغدا ھاوکاریان کرد لە دژی کوتلە کوردە ڕکابەرەکان بۆ پاراستنی ھاوسەنگی ھێزی ناوچەیی. زۆرجار میرنشینەکان لە باجی ڕاستەوخۆ بەخشراون و بە کەمترین دەستوەردان خاکەکانیان بەڕێوەدەبرد، بە مەرجێک ھەڕەشەیان لەسەر ئاسایش و سەقامگیری فراوانتری عێراقی عوسمانی نەکردبێت.[٩]
میرنشینی سۆران کە بنکەکەی لە ڕەواندزە، لە ساڵانی ١٨٢٠ و ١٨٣٠ لە سەردەمی میر محەمەد کۆردا بۆ ناوبانگ بەرز بووەوە. دەسەڵاتی خۆی بەشێوەیەکی بەرچاو فراوانتر کرد و گەیشتە ھەولێر و ئامێدی و زاخۆ و تەنانەت مێردین و سکەی خۆی لێدا و بە شێوەیەکی کاریگەر وەک دەسەڵاتێکی ناوچەیی کاری کرد. ھەرچەندە سەرەتا لە لایەن ئیدارەی عوسمانی لە بەغدا وەک بەرپەرچدانەوەی نفوزی فارس تەحەمول کرا و تەنانەت پشتگیری لێکرا، بەڵام پەرەسەندنی ئۆتۆنۆمییەکەی بووە ھۆی دەستوەردانی سەربازی لە ساڵی ١٨٣٥. ھێزەکانی عوسمانی بە سەرۆکایەتی (ڕەشید پاشا) و بە ھەماھەنگی لەگەڵ بەرپرسانی بەغدا و مووسڵ، میرنشینەکەیان بە چۆکدا ھێنا. میر محەمەدی کۆر دوورخراوەتەوە بۆ ئەستەنبوڵ و لە ساڵی ١٨٣٦ لە ژێر بارودۆخێکی ناڕووندا کۆچی دوایی کرد. دواتر ڕەواندز کەوتە ژێر ئیدارەی ڕاستەوخۆی عوسمانی و دابەزی بۆ قەزایەکی تاڕادەیەک بچووک.[١٠]
میرنشینی بادینان کە ناوەندی ئامێدی بوو، فشاری پەرەسەندنی ھەردوو فراوانبوونی سۆران و حکومەتی ناوەندی عوسمانی بەخۆیەوە بینی. لە کاتێکدا سەرکردایەتییەکەی بۆ ماوەیەکی کورت لە ڕووخانی سۆران ڕزگاری بوو، بەڵام دوای ھەڵمەتە ھاوئاھەنگەکانی والییەکانی بەغدا و مووسڵ، میرنشینی بادینان ھەرگیز بە تەواوی چاک نەبووەوە و لە ساڵی ١٨٣٨دا خرایە ناو سنجاقی مووسڵەوە.
میرنشینی بۆتان بە سەرۆکایەتی بەدرخان بەی، تا ساڵانی ١٨٤٠ پێگەیەکی نیمچە سەربەخۆی ھەبوو. وەک لە میرنشینە کوردییەکانی دیکەدا، چاکسازییەکانی تەنزیمات ھەڕەشەی لە ئۆتۆنۆمی سیاسییەکەی کرد، بەتایبەتی کاتێک جزیر لە ڕووی ئیدارییەوە لە دیاربەکرەوە گواسترایەوە بۆ مووسڵ. بەدرخان بە ڕاپەڕین وەڵامی دایەوە. ھێرشەکانی بۆ سەر کۆمەڵگە مەسیحییەکانی نێستۆری لە ساڵانی ١٨٤٣ و ١٨٤٦ بووە ھۆی ئیدانەکردنی نێودەوڵەتی. لە ساڵی ١٨٤٧دا، ھەڵمەتێکی عوسمانی کە دیسانەوە بە پێکھاتەی فەرماندەیی والییەکانی مووسڵ و بەغدادا شکستی ھێنا، بە شکستی بەدرخان و دەربەدەری بۆ ئەستەنبوڵ کۆتایی ھات. دواتر خاکەکانی میرنشینەکە بە فەرمی لە سیستەمی پارێزگاکاندا ھەڵمژران.[١١]
دابەشکردنی کارگێڕی
[دەستکاری]سنجاقەکانی ئەیالەتی شارەزوور لە سەدەی ١٧یەمدا:[١٢]
سنجاقەکانی ئەیالەتی شارەزوور لە ساڵەکانی (١٦٨٠ - ١٧٠٢):[١٣]
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ↑ John Macgregor (١٨٥٠). Commercial statistics: A digest of the productive resources, commercial legislation, customs tariffs, of all nations. Including all British commercial treaties with foreign states. Whittaker and co. لاپەڕە ١٢. لە ١ی حوزەیرانی ٢٠١٣ ھێنراوە.
- ↑ https://books.google.iq/books?id=QjzYdCxumFcC&pg=PA526&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
- ↑ https://archive.org/details/bub_gb_66hCAAAAcAAJ
- ↑ https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/224338
- ↑ Musul – Kerkük ile İlgili Arşiv Belgeleri (1525–1919) (in Turkish). Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. 1993. pp. 47–48
- ↑ https://books.google.iq/books?id=QjzYdCxumFcC&pg=PA70&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
- ↑ Ceylan, Ebubekir (2011). The Ottoman Origins of Modern Iraq: Political Reform, Modernization and Development in the Nineteenth Century Middle East. London: I.B. Tauris. p. 121.
- ↑ https://www.geonames.de/coutr-ota-provinces.html
- ↑ Ceylan, Ebubekir (2011). The Ottoman Origins of Modern Iraq: Political Reform, Modernization and Development in the Nineteenth Century Middle East. London: I.B. Tauris. pp. 48–53.
- ↑ Ceylan, Ebubekir (2011). The Ottoman Origins of Modern Iraq: Political Reform, Modernization and Development in the Nineteenth Century Middle East. London: I.B. Tauris. pp. 48–53.
- ↑ Ceylan, Ebubekir (2011). The Ottoman Origins of Modern Iraq: Political Reform, Modernization and Development in the Nineteenth Century Middle East. London: I.B. Tauris. pp. 48–53.
- ↑ https://archive.org/details/bub_gb_66hCAAAAcAAJ
- ↑ https://www.academia.edu/19903381/18_Y%C3%BCzy%C4%B1l%C4%B1n_%C4%B0lk_Yar%C4%B1s%C4%B1nda_Osmanl%C4%B1_Devletinin_%C4%B0dari_Taksimat%C4%B1_Eyalet_ve_Sancak_Tevcihat%C4%B1_In_the_First_half_of_the_18th_Century_Administrative_Divisions_of_the_Ottoman_Empire_Shire_and_Sanjak_Assignments
- Gábor Ágoston, Encyclopedia of the Ottoman Empire
