قەزای ڕانیە

قەزای ڕانیە
قەزای ڕانیە
قەزا
	بە عەرەبی: قضاء رانیة‎; بە ئینگلیزی: Ranya District
	نەخشەی سەرەوە:; نەخشەی قەزای ڕانیە لە پارێزگای سلێمانیدا; (سوور); نەخشەی خوارەوە:; نەخشەی کارگێڕی قەزای ڕانیە
	قەزای ڕانیە
	پۆتانەکان: 36°15′26″N 44°52′58″E / 36.2571°N 44.88275°Eپۆتانەکان: 36°15′26″N 44°52′58″E / 36.2571°N 44.88275°E
وڵات	عێراق
ھەرێمی فێدراڵ	کوردستان; (ھەرێمی کوردستان)
پارێزگا	سلێمانی
ئیدارە	ئیدارەی ڕاپەڕین
مەڵبەند	ڕانیە
ژمارەی ناحیەکان	٤
ژمارەی گوندەکان	١١١
بوون بە قەزا	١٨٧٥
دەسەڵات
• قایمقام	حسێن مەحموود ئیبراھیم
ڕووبەر
• قەزا	٧٦٢ کیلۆمەتری چوارگۆشە (٢٩٤ میلی چوارگۆشە)
بەرزایی	٥٧٤ مەتر (١٬٨٨٣ پێ)
بەرزترین بەرزایی	٢٤٨٩ مەتر (٨٬١٦٦ پێ)
نزمترین بەرزایی	٤٧٩ مەتر (١٬٥٧٢ پێ)
ژمارەی دانیشتووان (٢٠٢٠)
• قەزا	٢٠٠،٤٧٨
• چڕی	٢٦٣ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (٦٨٠ کەس لە میلی چوارگۆشە)
• شاری	١٧٤،٢٩٠
• لادێیی	٢٦،١٨٨
زمان و ئایین
• زمان	کوردی (سۆرانی)
• ئایین	ئیسلام(سوننە)
• ب پ م(٢٠١٧)	٠٫٧٠٦; بەرز · ٢ەم بۆ ١٧
ناوچەی کاتی	UTC+٣ (ناوچەی کاتی)
• ھاوین (DST)	UTC+٣ (ھاوین)
تەلەفۆن	٩٦٤+
وێبگە	http://www.slemani.gov.krd/ku/

قەزای ڕانیە یەکێکە لە قەزاکانی ئیدارەی ڕاپەڕین لە پارێزگای سلێمانی لە ھەرێمی کوردستان لە عێراق. ناوەندەکەی شارۆچکەی ڕانیەیە.^[٢] ژمارەی دانیشتوانی بریتیە لە ١٤٨،٩٣٩ کەسە.^[٣]

قەزای ڕانیە لە ناوەڕاستی سەدەی حەڤدە سەر بە میرنشینی بابان بووە. لە ساڵی (١٨٧٥)ەوە سنجاقێکی سلێمانی سەر بە ئەیالەتی شارەزوور بووە کە ناوەندەکەی کەرکووک بووە. لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق، قەزای ڕانیە قەزایەکی سەر بە پارێزگای ھەولێر بووە. وە ساڵی ١٩٥٧ خراوەتە سەر پارێزگای سلێمانی. ئەم قەزایە پێکھاتووە لە چوار ناحیە:^[٤]

ناو[دەستکاری]

ناوی قەزای ڕانیە لە ناوەندەکەیەوە وەرگیراوە کە ئەویش شارۆچکەی ڕانیەیە.

لە قسەی پێشینانی شارەکەوە دەگێڕنەوە کە ناوی ڕانیە لە (ڕانک) و (چۆخە)وە ھاتووە! ڕانک و چۆخە جلوبەرگێکی ڕەسەنی کوردیە، گوایە شوانێک لە بەرزایەکی قەندیلەوە ڕانکەکەی لێ بە ئاودا چووە، پاشان لە سەرچاوەی ئاوی (قولە) کە دەکەوێتە ناوەڕاستی شاری ڕانیە دۆزراوەتەوە، بەمەش ناوی ڕانیە لەو ڕانکەوە ھاتووە.
کەسانیتر پێیان وایە لە ناوی پاشایەکی کۆنەوە ھاتووە بە ناوی (ڕەھەنشاە).
یاخود لە (ڕوندیات) یاخود (ڕاھ+نیاە) ھاتووە بە واتای ڕێنیشاندەر.‎^[٥]
ھەروەھا بۆچونێکی تر خراوەتە ڕوو کە ناوی ڕانیە لە (ئۆرانیە)وە ھاتووە کە گوایە لە وشەیەکی یۆنانی لە ئۆرانس یان ئۆرانیەوە ھاتووە کە بە واتای ئاسمان دێت.
لە وشەی (ڕان)ەوە ھاتووە کە واتای ڕانە مەڕ و ڕانە بزن وە پاشگری (یە) وەرگرتووە کە بەواتای جێگا دێت، (ڕان+یە) دەبێتە جێگای ئاژەڵ، وە قەزای ڕانیە بۆ خۆی لەوەڕگایەکی زۆری لێیە بۆ بە خێوکردنی ئاژەڵ.
وشەی ڕانیە لە وشەی لێکدراوی (ڕێ+نییە)وە ھاتووە، کە لەکۆندا ڕێگای ھاتووچۆ وەک ئێستا نە بووە و ڕانیەش پشتی بە کێوەڕەش دەورەدراوە و دەربەندی ڕانییەش بەر تەسک بووە و ئاوی زۆر بووە بووەتە ئاستەنگی ھاتووچۆ لەوەوە وتوویانە ڕێ نییە.^[٦]

جوگرافیا[دەستکاری]

قەزای ڕانیە ھاوسنوورە لەگەڵ؛

لە باکوورەوە قەزای ڕەواندز و قەزای شەقڵاوە.
لە باشوورەوە قەزای دووکان.
لە ڕۆژھەڵاتەوە قەزای پشدەر.
لە ڕۆژاواوە قەزای شەقڵاوە و قەزای حاجیاوا.^[٧]

ڕووبەر[دەستکاری]

ڕووبەری ئەم قەزایە (٧٦٢کم٢)یە لە (٣٫٧٦٪) پارێزگای سلێمانی پێکدەھێنێت.^[٨]

دانیشتوان[دەستکاری]

تەواوی دانیشتوانی ئەم قەزایە کوردن، بە پێی پێشبینی دەستەی ئاماری حکوومەتی ھەرێمی کوردستان بۆ ساڵی ٢٠٢٠ دانیشتوانی ئەم قەزایە (٢٠٠،٤٧٨)کەسە.^[٩]

مێژوو[دەستکاری]

سەردەمی عوسمانی(١٨٥٠ - ١٩١٨)[دەستکاری]

ئەم سەردەمە بە کۆتایی ھاتنی دەسەڵاتی کرداری میرنشینی سۆران و میرنشینی بابان و چەسپاندنی دەسەڵاتی بەغدا بە سەر تەواوی خاکی باشووری کوردستان دەست پێدەکات. جگە لە چەند ساڵێک نەبێت کە ھەموو یەکە کارگێڕییەکانی نێوان ھەردوو زێی گەورە و زێی بچووک بە یەکگرتووی لە یەکەیەکی کارگێڕیدا کۆکرابووەوە و ناوەندەکەی شارۆچکەی ڕەواندز بوو، بە درێژایی ئەم سەردەمە سەر بە کەرکووک بوو.

* لە نێوان ساڵانی(١٨٥١-١٨٦٩)دا[دەستکاری]

سیستەمی کارگێڕی ئەم قۆناغە لەژێر ھەژموونی دابەشبوونی جوگرافیای ھۆزەکاندا بووە، سنووری ئەم لیوایە و لیوا ھاوسنوورەکانی میراسی ناکۆکی نێوان ھەردوو میرنشینی بابان و میرنشینی سۆران بوو، لەکاتێکدا دەسەڵاتی میر محەممەدی ڕەواندوز ھەردەھات فراوانتر دەبوو تاگەیشتە سنووری کۆیە و ڕانیە و دەربازی دەستە چەپی زێی بچووکیش بوو. چەندین ناحییەی ئەیالەتی شارەزووری خستە سەر میرنشینەکەی لەوانە ناحیەکانی(عەسکەر، ئاغجەلەر، کێوەچەرمەڵە، چیاسەوز، گڵناغاج، قەسرۆک، گردخەبەر، جبق قلعە و شوان) لەگەڵ مەنگوڕایەتیدا.

ناکۆکی نێوان میرانی بابان ھەر بەردەوام بوو، میر محەممەد بە ھەلی زانی ھێرش بکاتە سەر میرنشینی بابان، وەزیر (عەلی پاشا-والی بەغدا) لەگەڵ حکومەتی ئێراندا ھاوپەیمانییەکی دژی میرنشینی سۆران بەست و ھەردووکیان ھاوکاری سڵێمان پاشای بابانیان کرد، ئەمە لە کاتێکدا ھێزی سۆران لە پێشڕەویدا بوون و گەیشتبوونە سورداش سوپای ھەردوولا لە قەمچوغە گەیشتنە یەک و شەڕێکی قورس لە نێوانیاندا ڕوویدا و سوپای سۆران ناچار بوو پاشەکشێ بکات بۆ کۆیە و ھێزی سڵێمان پاشای بابان کەوتە دوای و لە نزیک کۆیە جارێکیتر شەڕ ڕوویدا، ھێزی بابان و ھاوپەیمانەکانی زیانی زۆریان بەرکەوت و ھەردوولا گەیشتنە ڕێکەوتن کە ھێڵی ڕانیە، بتوێن، خەلەکان، چناران تا زێی بچووک و دەربەند ببێتە سنووری نێوانیان. دوای لە ناوچوونی ھەردوو میرنشینەکە(سۆران لە ١٨٣٦) و (بابان لە ١٨٥١)دا ئەم سنوورە وەک خۆی مایەوە.

لەم ماوەیەدا یەکە کارگێڕییەکانی دەوڵەتی عوسمانی یەکەی ناحیەی نەبوو لە بەرئەوە ناوەندی قەزاکان فرە ناوەند بوون، قەزای ڕانیەی ئێستا لە ناوەندەکانی (ئاکۆ و شاور و بتوێن)ی سەر بە قەزای شەقڵاوە لە لیوای کەرکووکدا بوو.

* لە نێوان ساڵانی(١٨٦٩ - ١٨٧٣)دا[دەستکاری]

لەم ماوەیەدا سیستەمی کارگێڕی بەغدا لە ئەیالاتەوە گۆڕدرا بۆ ویلایەت، ئەمەش لە لایەن والی تازە (مەدحەت پاشا)، کە لە ڕۆژی(٣٠\٤\١٨٦٩]دا گەیشتە بەغدا و جێبەجێکرا، ویلایەتی بەغدا لەم ماوەیەدا لە(١٥)لیواوە کرا بە (١٤)لیوا، ژمارەی قەزاکانیش لە (١٣٦)ەوە کرا بە (٩٣). لەم ماوەیەدا قەزای ڕانیە(ڕانیە، چناران و ناودەشت) سەر بە لیوای ڕەواندز بوون.

* لە نێوان ساڵانی(١٨٧٣ - ١٩١٨)دا[دەستکاری]

لە ساڵی (١٨٧٩)دا ویلایەتی مووسڵ درووستکرا، لەم ماوەیەدا قەزای ڕانیە سەر بە لیوای شارەزوور(کەرکووک) بوو.

سەردەمی ئینگلیز و پاشایەتی(١٩١٨ - ١٩٥٨)[دەستکاری]

بە نەمانی دەوڵەتی عوسمانی و جڵەوکردنی ھەر سێ ویلایەتی مووسڵ و ویلایەتی بەغدا و ویلایەتی بەسڕە لەلایەن ئینگلیزەکانەوە و کۆکردنەوەیان لە دەوڵەتی تازە دروستکراوی عێراقدا. لەم ماوەیەدا ھەولێر قەزایەکی لیوای کەرکووک بوو، حکوومەتی عێراق لە بەر فراوانی لیوای کەرکووک بە گونجاوی زانی یەکە کارگێڕییەکانی نێوان زێی بچووک و زێی گەورە کە تا کۆتایی سەردەمی عوسمانی لە (٤)قەزا و (١١)ناحیە پێکھاتبوو لە لیوایەکدا کۆبکاتەوە. بە بڕیاری ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق لە ڕۆژی(١\٤\١٩٢٣)دا لیوای ئەربیل ھاتە کایەوە و لە لیوای کەرکووک جیاکرایەوە.^[١٠]

* لە نێوان ساڵانی (١٩٢٢ - ١٩٣٦)دا[دەستکاری]

قەزای ڕانیە دوای جێگیر بوونی لیوای سلێمانی، بووە قەزایەکی سەر بە لیوای ئەربیل، سەرەتا ناحیەی چناران خرایە سەر قەزای کۆیە و پاشان گەڕێنرایەوە سەر قەزای ڕانیە. ھەر لەم ماوەیەدا ناحیەی ناودەشت لە سنووری قەزای ڕانیە ھاتە کایەوە.^[١١]

* لە نێوان ساڵانی(١٩٤٧ - ١٩٥٨)دا[دەستکاری]

بە ئیرادەی مەلەکی ژمارە(٦١٠) لە (١٢\٧\١٩٥٦)دا قەزای ڕانیە بە ھەردوو ناحیەی ناودەشت و ناحیەی چنارانەوە دابڕێنرا و بەسترایەوە بە لیوای سلێمانییەوە.^[١٢]

سەردەمی کۆماری(١٩٥٨ - ١٩٩٠)[دەستکاری]

ئەم سەردەمە بە نەمانی دەسەڵاتی پادشایی و دەستپێکردنی سەردەمێکی نوێیە، ئەم سەردەمە پڕە لە گۆڕانکاری سیاسی، حکومی عەبدولکەریم قاسم (٥) ساڵ، نەتەوە پەرستەکان بە سەرکردایەتی عەبدولسەلام عارف، دواتر براکەی عەبدولڕەحمان عارف (٥) ساڵ، دەسەڵاتی بەعسییەکان لە دوو قۆناغدا، ئەحمەد حەسەن بەکر (١٩٦٨ - ١٩٧٩) و سەددام حوسێن (١٩٧٩ - ٢٠٠٣)، دەسەڵاتی سەددام لەسەر ئەم پارێزگایە تا ساڵی ١٩٩١ بوو. کاریگەری ئەم فرە دەسەڵاتە و دەستتێوەردانی وڵاتانی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی لە سیاسەتی عێراق، لەسەر گۆڕاکارییە کارگێڕییەکان بە زەقی دەردەکەوێت، زۆربەی زۆری ئەو گۆڕانکارییانە سیاسی بوو، ئامانجی لە ناوبردنی بزوتنەوەی سیاسی کوردستان بوو، وە گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە ستراتیژییەکان بوو، بەتایبەت ئەوانەی دەوڵەمەند بوون بە سامانە سروشتییەکان. ئەم سەردەمە دابەشی پێنج قۆناغ دەکرێت.^[١٣]

* لە نێوان ساڵانی(١٩٥٨-١٩٦٥)[دەستکاری]

ھێنانە کایەی ناحیەی ناوەندی قەزای ڕانیە لە سنووری قەزای ڕانیە، ناوەندەکەی گوندی چوارقوڕنە بوو بە پێی فەرمانی کۆماری ژمارە(٦٨٥) لە ١٧/١١/١٩٦٠دا.^[١٤]

* لە نێوان ساڵانی(١٩٦٥ - ١٩٧٧)دا[دەستکاری]

دابڕانی ناحیەی چناران لە قەزای ڕانیە و بە ستنەوەی بە قەزای دووکانەوە، بەپێی فەرمانی کۆماری ژمارە(٢٤٧) لە ١٦\٦\١٩٧١دا.
دابڕانی ناحیەی مەرگە لە قەزای پشدەر و لکاندنی بە قەزای ڕانیەوە، بە پێی فەرمانی کۆماری ژمارە(٤٦٠) لە ٨\١١\١٩٧١دا و دابڕانی ناحیەی ناودەشت لە قەزای ڕانیە و لکاندنی بە قەزای پشدەرەوە بە پێی فەرمانی کۆماری ژمارە(٤٦١) لە ٨\١١\١٩٧١دا.
ھێنانە کایەی ناحیەی بێتواتە لە سنووری قەزای ڕانیە بە دابڕاندنی (٢٠) کەرت لە ناحیەی ناوەندی قەزای ڕانیە بە پێی فەرمانی کۆماری ژمارە(٢٨٧) لە ٥\٦\١٩٧٦دا.^[١٥]

* لە نێوان ساڵانی(١٩٧٧ - ١٩٨٦)دا[دەستکاری]

دابڕاندنی ناحیەی مەرگە لە قەزای ڕانیە و لکاندنی بە قەزای دووکانەوە بە پێی فەرمانی کۆماری ژمارە(٥٦) لە ٢٨\١\١٩٧٨دا.
ھێنانەکایەی ناحیەی سەرکەپکان لە سنووری قەزای ڕانیە بە دابڕاندنی (٣١)کەرت لە ناحیەی ناوەندی قەزای ڕانیە، ناوەندەکەشی لە گوندی سەرکەپکان بوو بە پێی فەرمانی کۆماری ژمارە(٥٣٠) لە ٢٣\٦\١٩٨٦دا. تەمەنی ئەم ناحیەیە سالێک و (١٤) ڕۆژ بوو بە فەرمانی کۆماری ژمارە(٤٦٢) لە ١٦\٧\١٩٨٧دا ھەڵوەشێنرایەوە.^[١٦]

* لە نێوان ساڵانی(١٩٨٨ - ١٩٩٠)دا[دەستکاری]

ھەڵوەشاندنەوەی ناحیەی بێتواتە و بەستنەوەی ھەموو کەرتەکانی بە قەزای ڕانیەوە.^[١٧]

سەردەمی حکوومەتی ھەرێم[دەستکاری]

* لە ماوەی ساڵانی(١٩٩١ - ١٩٩٢)دا:[دەستکاری]

لەم ماوەیەدا پارێزگای سلێمانی و پارێزگای ھەولێر و پارێزگای دھۆک لە لایەن بەرەی کوردستانیەوە بە ڕێوەدەبرا، کە لەسەر ھەمان سیستەمی یەکە کارگێڕییەکانی ساڵی ١٩٨٩ بەڕیوەدەبرا، لەبەرئەوەی گوندەکان تازە ئاوەدان دەکرانەوە، ھەروەھا لەڕووی کارگێڕییەوە ھەرێمی کوردستان دروست نەببوو تاوەکو لەساڵی ١٩٩٢ پەرلەمانی کوردستان پێکھێنرا. ئینجا یەکە کارگێڕییەکان دروستکرانەوە.

* لە ماوەی ساڵانی(١٩٩٢ - ٢٠٠٣)دا:[دەستکاری]

لە دوای ڕاپەڕینی ١٩٩١، ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە پێی بڕیاری ژمارە(١٨) لە (٢٢ - ٩ - ١٩٩٢)دا ڕێگەی دا بە حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ھەموو ئەو قەزا و ناحیەیانەی بە مەبەستی سیاسی ھەڵوەشێنراونەتەوە سەر لە نوێ پێکبھێنرێنەوە.^[١٨]
قەزای ڕانیە ناحیەکانی دروستبووەوە و پێکھاتبوو لە (٣) ناحیە، ناحیەی ناوەندی قەزای ڕانیە، ناحیەی بێتواتە و ناحیەی سەرکەپکان.
ھێنانە کایەی ناحیەی حاجیاوا لە ٢١ی تەممووزی ١٩٩٩ بە واژۆی سەرۆکی حکوومەتی پێشوو، کۆسرەت ڕەسووڵ عەلی.

* لە ماوەی ساڵانی(٢٠٠٣ - ٢٠٢٢)دا:[دەستکاری]

لە کابینەی شەشەم لە کۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران ژمارە (١٠٨٤) رۆژی (٢/٥/٢٠١١) بریاری دروستکردنی ئیدارەی سەربەخۆی راپەرین و ھەڵەبجە و سۆران و زاخۆ دەرچوو سەرۆکی ھەرێمی بە نوسراوی ژمارە (١٦٥٠) لە بەرواری( ٨/٢/٢٠١١) ڕەزامەندی لەسەر دەربری لە (١/٣/٢٠١٢) سەرۆکی ھەرێمی کوردستان بە فەرمانی ھەرێمی ژمارە (٥٧)سەرپەرشتیاری بۆ ئیدارەی راپەرین دەستنیشان کردو لە (٥/٣/٢٠١٢) لە رۆژی ساڵیادی راپەرینی پر شکۆی خەڵکی کوردستان لەبەردەمی کەس و کاری سەربەرزی شەھیدان و خەڵکی ڕانیە و دەڤەرەکە لەلایەن بەرێز پارێزگاری سلێمانیەوە فەرمانی دەست بەکاربوونی درایە.^[١٩]
ھێنانە کایەی قەزای حاجیاوا بە دابڕانی (٢١) کەرت و گوند لە قەزای ڕانیە لە بەرواری ١٢\٥\٢٠٢٢ بە بڕیاری ئەنجوومەنی وەزیرانی ھەرێمی کوردستان.^[٢٠]

کارگێڕی[دەستکاری]

قەزای ڕانیە ناوچەیەکی پارێزگای سلێمانییە کەوتۆتە باکوورییەوە. لەڕووی ئیدارییەوە لە قەزای قەزای ڕانیە و ناحیەکانی ناحیەی ناوەندی قەزای ڕانیە(ناوەند) و ناحیەی سەرکەپکان و ناحیەی بێتواتە و ناحیەی چوارقوڕنە پێکھاتووە، لەگەڵ (١١١) گوند.^[٢١]

ناحیەی ناوەندی قەزای ڕانیە(ناوەند)[دەستکاری]

٦ گوند سەر بە ناحیەی ڕانیەیە:

ناحیەی چوارقوڕنە[دەستکاری]

١٥ گوند سەر بە ناحیەی چوار قوڕنەیە:

ناحیەی سەرکەپکان[دەستکاری]

٥٧ گوند سەر بە ناحیەی سەرکەپکانە:

ناحیەی بێتواتە[دەستکاری]

٣٣گوند سەر بە ناحیەی بێتواتەیە:

ئەمانەش ببینە[دەستکاری]

سەرچاوەکان[دەستکاری]

^ "Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab". hdi.globaldatalab.org (بە ئینگلیزی). Retrieved 2018-09-13.
^ یەکە کارگێڕییەکانی ھەرێمی کوردستان. دەستەی ئاماری ھەرێمی کوردستان‏ (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٧-١-٢٠٢٣.
^ پێشبینی دانیشتوان بۆ ساڵی ٢٠١٩. دەستەی ئاماری ھەرێمی کوردستان‏ (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٧-١-٢٠٢٣.
^ ‎یەکە کارگێڕییەکانی پارێزگای سلێمانی. سایتی پارێزگای سلێمانی‏ (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٧-١-٢٠٢٣.
^ مەلا ڕەئوف سەلیم حەوێزی. کوردستان و ئایینی ئیسلام‏ (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ٤-٦-٢٠٢٣.
^ ‎جەمال بابان. أصول أسماء المدن و المواقع العراقیة؛ الجزء الاول‏ (عەرەبی). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٠-٢-٢٠٢٣.
^ https://www.openstreetmap.org/relation/10832088
^ ‎مەحموود عوسمان مەعروف. بەڕێوبەرایەتی ئاماری سلێمانی‏ (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٠-٢-٢٠٢٣.
^ UNAMI. DEMOGRAPHIC SURVEY Kurdistan Region of Iraq‏ (ئینگلیزی). سەردان لە ڕێکەوتی ١٥-٥-٢٠٢٣.
^ https://moj.gov.iq/iraqmag/
^ ‎السید عبدالرزاق الحسنی. رحلة فی العراق‏ (عەرەبی). سەردان لە ڕێکەوتی ٥-٦-٢٠٢٣.
^ https://www.sirwanlawyer.com/index.php/27/2323/2001/7811-3881
^ شەھید مامۆستا سوھەیل خورشید عەزیز - شەماڵ. ئەتڵەسی باشووری کوردستان‏ (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی 15-11-2022.
^ http://librarycatalog.bau.edu.lb/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=95508
^ http://wiki.dorar-aliraq.net/iraqilaws/law/7968.html
^ https://www.sirwanlawyer.com/index.php/27/2323/1987/7535-3160
^ https://uomustansiriyah.edu.iq/books/94357.html
^ https://www.parliament.krd/media/6102/18.pdf
^ http://raparin.gov.krd/ku/derbara
^ https://kurdistantv.net/ku/news/167532
^ دەستەی ئاماری ھەرێمی کوردستان. یەکە کارگێڕیەکانی پارێزگاکانی ھەرێمی کوردستان 2009 لەسەر ئاستی پارێزگا و قەزا و ناحیە و ژینگە گەڕەک/گوند‏ (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ١٥-٥-٢٠٢٣.

[GlobalDataLab-1] "Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab". hdi.globaldatalab.org (بە ئینگلیزی). Retrieved 2018-09-13.

[2] یەکە کارگێڕییەکانی ھەرێمی کوردستان. دەستەی ئاماری ھەرێمی کوردستان‏ (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٧-١-٢٠٢٣.

[3] پێشبینی دانیشتوان بۆ ساڵی ٢٠١٩. دەستەی ئاماری ھەرێمی کوردستان‏ (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٧-١-٢٠٢٣.

[4] ‎یەکە کارگێڕییەکانی پارێزگای سلێمانی. سایتی پارێزگای سلێمانی‏ (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٧-١-٢٠٢٣.

[5] مەلا ڕەئوف سەلیم حەوێزی. کوردستان و ئایینی ئیسلام‏ (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ٤-٦-٢٠٢٣.

[6] ‎جەمال بابان. أصول أسماء المدن و المواقع العراقیة؛ الجزء الاول‏ (عەرەبی). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٠-٢-٢٠٢٣.

[7] ttps://www.openstreetmap.org/relation/10832088

[8] ‎مەحموود عوسمان مەعروف. بەڕێوبەرایەتی ئاماری سلێمانی‏ (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٠-٢-٢٠٢٣.

[9] UNAMI. DEMOGRAPHIC SURVEY Kurdistan Region of Iraq‏ (ئینگلیزی). سەردان لە ڕێکەوتی ١٥-٥-٢٠٢٣.

[10] ttps://moj.gov.iq/iraqmag/

[11] ‎السید عبدالرزاق الحسنی. رحلة فی العراق‏ (عەرەبی). سەردان لە ڕێکەوتی ٥-٦-٢٠٢٣.

[12] ttps://www.sirwanlawyer.com/index.php/27/2323/2001/7811-3881

[13] شەھید مامۆستا سوھەیل خورشید عەزیز - شەماڵ. ئەتڵەسی باشووری کوردستان‏ (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی 15-11-2022.

[14] ttp://librarycatalog.bau.edu.lb/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=95508

[15] ttp://wiki.dorar-aliraq.net/iraqilaws/law/7968.html

[16] ttps://www.sirwanlawyer.com/index.php/27/2323/1987/7535-3160

[17] ttps://uomustansiriyah.edu.iq/books/94357.html

[18] ttps://www.parliament.krd/media/6102/18.pdf

[19] ttp://raparin.gov.krd/ku/derbara

[20] ttps://kurdistantv.net/ku/news/167532

[21] دەستەی ئاماری ھەرێمی کوردستان. یەکە کارگێڕیەکانی پارێزگاکانی ھەرێمی کوردستان 2009 لەسەر ئاستی پارێزگا و قەزا و ناحیە و ژینگە گەڕەک/گوند‏ (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ١٥-٥-٢٠٢٣.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]

[١٣]

[١٤]

[١٥]

[١٦]

[١٧]

[١٨]

[١٩]

[٢٠]

[٢١]

ب و د قەزا و ناحیەکانی پارێزگای سلێمانی
کوردستان > باشوور
قەزای سلێمانی (ناوەند)	ناحیەی بەکرەجۆ ناحیەی تانجەرۆ
قەزای شارباژێڕ	ناحیەی ناوەندی قەزای شارباژێڕ (ناوەند) ناحیەی سیوەیل ناحیەی زەلان ناحیەی سیتەک ناحیەی گاپیڵۆن
قەزای ماوەت	ناحیەی ناوەندی قەزای ماوەت (ناوەند)
قەزای پێنجوێن	ناحیەی ناوەندی قەزای پێنجوێن (ناوەند) ناحیەی گەرمک ناحیەی ناڵپارێز
قەزای سەید سادق	ناحیەی ناوەندی قەزای سەید سادق (ناوەند) ناحیەی سرۆچک
قەزای قەرەداغ	ناحیەی ناوەندی قەزای قەرەداغ (ناوەند) ناحیەی سێوسێنان
قەزای شارەزوور	ناحیەی زەڕایەن
قەزای دەربەندیخان	ناحیەی ناوەندی قەزای دەربەندیخان (ناوەند) ناحیەی باوەخۆشێن
قەزای دووکان	ناحیەی ناوەندی قەزای دووکان (ناوەند) ناحیەی پیرەمەگروون ناحیەی سورداش ناحیەی خەلەکان ناحیەی خدران ناحیەی بنگرد
قەزای ڕانیە	ناحیەی ناوەندی قەزای ڕانیە (ناوەند) ناحیەی سەرکەپکان ناحیەی بێتواتە ناحیەی چوارقوڕنە
قەزای پشدەر	ناحیەی ناوەندی قەزای پشدەر (ناوەند) ناحیەی ئیسێوە ناحیەی ژاراوە ناحیەی ناودەشت ناحیەی ھێرۆ ناحیەی ھەڵشۆ
قەزای کەلار	ناحیەی ناوەندی قەزای کەلار ناحیەی ڕزگاری ناحیەی پێباز ناحیەی شێخ تەویل
قەزای کفری	ناحیەی ناوەندی قەزای کفری (ناوەند) ناحیەی ئاوەسپی ناحیەی نەوجول ناحیەی کۆکس ناحیەی سەرقەڵا
قەزای چەمچەماڵ	ناحیەی ناوەندی قەزای چەمچەماڵ (ناوەند) ناحیەی سەنگاو ناحیەی ئاغجەلەر ناحیەی قادرکەرەم ناحیەی شۆڕش ناحیەی تەکیەی کاکەمەند ناحیەی تەکیەی جەباری
قەزای خانەقین	ناحیەی مەیدان ناحیەی قۆرەتوو
قەزای بازیان	ناحیەی ناوەندی قەزای بازیان
قەزای حاجیاوا	ناحیەی ناوەندی قەزای حاجیاوا
ناوەند: سلێمانی، شارۆچکەکان:ڕانیە، قەڵادزێ، حاجیاوا، دووکان، بازیان، ماوەت، چوارتا، پێنجوێن، سەید سادق، ھەڵەبجەی تازە، دەربەندیخان، قەرەداغ، چەمچەماڵ، کەلار، کفری و خانەقین

ب و د گوندەکانی ڕانیە
کوردستان > باشوور > پارێزگای سلێمانی > قەزای ڕانیە
ناحیەی ناوەندی قەزای ڕانیە	ڕانیە(ناوەند) بۆسکێن تۆپاوا دەربەندی ڕانیە قوڕەگۆ ھەنجیرەی ئاکۆ ھەنجیرەی ڕەمک
ناحیەی چوارقوڕنە	چوارقوڕنە(ناوەند) ئەستریلان بێستانە، چوارقوڕنە چنارۆکی بڵباس داروقەبر سەرخمە قەرەنی ئاغا قەسرۆک قەمتەران کڵاوسوران گردجان گەلی گوڵان گوڵەک نێولانکە ھیزۆپی بچووک ھیزۆپی گەورە
ناحیەی حاجیاوا	حاجیاوا(ناوەند) پوکەی خواروو پوکەی سەروو تاقۆڵان چۆڵیاوا حاجیاوای کۆن خەلیفە، حاجیاوا دەرماناوا، حاجیاوا دووپشکە دۆڵناران زنگزنگە قاچە قوڕەبەرازە قولەی کانی ماران کانی توان کانی ماران کفرەدۆڵی خواروو کفرەدۆڵی سەروو کونەکۆتر، حاجیاوا گردی تلێ گەرمکەداڵ میرەبەگ
ناحیەی بێتواتە	سەروچاوە(ناوەند) ئامانج (گوند) ئاندێک ئانگۆز بەڕۆژە بێتواتە بێکێل بێلەنگە، بێتواتە بێناتان چێوەی خواروو چێوەی سەروو دوواوە زیخان زێوە سەرئەشکەوتان سەردۆڵ سەرگەشت سوێرە، بێتواتە شکارتە شکارتەی کۆن کۆنەقەڵات گردەشێر گۆمەی مەلوک مەمیاوا میرانۆک مێرگەسەر نواوەی کۆن نواوەی نوێ نێوە ھەرتەل ھەرمک ھەنجیرە، بیتواتە وەرێ
ناحیەی سەرکەپکان	سەرکەپکان(ناوەند) ئاسنگەران بازەسپ بامۆلەکان بەردانگە بەردخڕە بۆتێ بێردبی بێ زێوە پاشتەلان پاشکۆتەڵ پڵنگان تاڵینە تۆپزاوا، سەرکەپکان تیران چۆم، سەرکەپکان خاروبەک خەزێنە، سەرکەپکان دارەبەن، سەرکەپکان دەرئەشکەوت دەروکە دەڵاڵان دەنگاڵە دۆڵاودۆڵ دێرە دێمان ڕێزێنە زەوی بەلاس سارتکەی خواروو سارتکەی سەروو سپیاوە سڕێ سماکە سۆرەبنە شارستێن، سەرکەپکان شەروە شەکەڵە شەمامک شێبان شێخ ئەمیر قەڵات، سەرکەپکان قەڵاسەیدەی خواروو قەڵاسەیدەی سەروو کانی بناو، سەرکەپکان کانی ڕەش، سەرکەپکان کەنجاڕ کەوبێنی خواروو کەوبێنی سەروو گوڵان، سەرکەپکان گوێچکەلان گێوژە مام خەڵان مەحباب مێدێرە مێکوکە ناوەزینان نۆرەی خواروو نۆرەی سەروو
ناوەند: ڕانیە، شارۆچکەکان: ڕانیە و چوارقوڕنە و سەرکەپکان و حاجیاوا و سەروچاوە و شکارتە