سۆران

پەڕگە

ئیدارەی سۆران
شار
وێنەیەکی چیای زۆزک و گەڕەکی بەرخوودان و دیانای سۆران
وڵات	عێراق
ھەرێمی فێدراڵ	ھەرێمی کوردستان
پارێزگا	پارێزگای ھەولێر
دامەزرێنەر	پاشای گەورە (پاشا کوێرە)
ھاوناو	پاشای میرنشینی سۆران
دەسەڵات
• جۆر	ئەنجومەن-بەڕێوەبەرایەتی
ڕووبەر
• سەرجەم	٨٠٩٦١٦ کیلۆمەتری چوارگۆشە (٣١٢٬٥٩٤ میلی چوارگۆشە)
بەرزایی	٦٨٠ مەتر (٢٬٢٣٠ پێ)
٠٦٦	٠٦٦

سۆران شارێکە لە پارێزگای ھەولێر، بەدووری ١١٥ کیلۆمەتر لە باکووری ڕۆژھەڵاتی پارێزگای ھەولێر. و ئیدارەی سەبەخۆی سۆران لە ڕووی ژمارەی دانیشوان ٣٨٠،٠٠٠ دانیشتووە و خودی ناوەندی قەزای سۆران زیاتر لە ٢٠٠،٠٠٠ ھاوڵاتییە. سۆران ئێستا ناوەندی کارگێڕی گووندەکان و ناوەندی قەزاکانی چۆمان، مێرگەسۆر و ڕەواندزیشە لەھەمان کاتدا، دەربارەی ناوی سۆران ناوی شارەکە دەگەڕێتەوە بۆ میرنشینی سۆران . کرۆکی قەزای سۆران دەگەڕێتەوە بۆ ناحیەی دیانا، پێشتر گوندێکی زۆر بچووک بوو، تەواوی دانیشتووانەکەی مەسیحی بوون، دواتر موسڵمانان ڕوویان لەو گوندەکرد و ژمارەیان زیادبوو، دواتر فراوان بوو، لە ساڵی ١٩٨٠ حکوومەتی ئەوکاتی عێراق قەزای ڕەواندزی ھەڵوەشاندەوە و سۆرانی کردە قەزا بە ناوی قەزای سدیق، لە دوای ڕاپەڕینی ١٩٨٠ ناوەکی گۆرا بۆ قەزای سۆران کە ناوەکەی لە میرنشینی گەورەی باشووری کوردستان ھاتووە ئەویش میرنشینی سۆران بووە، و دواتر ڕەواندزیش کرایەوە بە قەزا و ئێستا کارگێڕی سۆران ناوەندی ھەرچوار قەزای سۆران، مێرگەسۆر، چۆمان و ڕەواندزە.^{[ژێدەر پێویستە]}، و پێویستە بڵێین کە سۆران یاخود کارگێڕی سەربەخۆی سۆران پێگەیەکی گرینگە بە گشتی بۆ عێراق و بەتایبەتی بۆ ھەرێمی کوردستان چونکە ھاوسنوورە لەگەڵ ئێران و تورکیا و گرینگترینیشیان خاڵی گومرگ و دەروازەی حاجی ئۆمەرانە ، وە لەم ناوچەیە ئەوەی بەدی دەکرێت تەبایی و ڕێزلێنانی خەڵکە لەگەڵ یەکتر و گەشتیار و سەردانیکەری دەرەوەی سنووری کارگێڕی و بە گشتی بۆ گەشتیارانی ناوخۆ و دەرەوەش ئەمەش دەگەرێتەوە بۆ ئاستی ڕۆشنبیری خەڵکەکەی. و لە سنووری کارگێڕی سۆران چەندان شوێنی گرینگی گەشتیاری و مێژووی ھەن وەک (بێخاڵ و گەلی علی بەگ و جوندیان و وەرتێ و سەکران و دەڤەری باڵەکایەتی و دەڤەری برادۆست بە گشتی). و ئەوەی وای کردووە کە ئەم شارە گەشە بکات و بەرەو پێش بچێ لە ڕووی ڕووبەر و ژمارەی دانیشتوان ئەوەیە کە ھەلی کار بۆ گەنجان دەست دەکەوێت و چەندین کۆمپانیا و کەرتی تایبەت و کەرتی حووکمی ھەلی ئەوە دەدات بە دانیشتوان کەوا بێ کار نابن و لە ڕووی ڕێگا و بان بەرەو باشترین ھەنگاو دەنێت و ئەمانە و چەندین ھۆکاری تر وای کردووە کە ھاوڵاتیان لە گووندەکان و قەزاکانی دەورووبەر ڕوو بکەنە ناوەندی شار و لەوێ بژین.

مێژوو

ناوی سۆران لە میرنشینی سۆرانەوە ھاتووە، لە ساڵەکانی ١٨٣٠میر محەممەد یان پاشا کۆرە حکومڕانی میرنشینەکە تۆپخانە و سکەی پارەی لێداوە بەھیوای دروستکردنی دەوڵەتی سەربەخۆ، کە پایتەختەکەی شاری رەواندز بووە، بەڵام لەلایەن عوسمانییەکانەوە لەناوبراوە. شاری سۆران دەرەنجامی سیاسەتە شۆڤێنییەکانی حکوومەتی بەعسی عێراق دروستیکرد. بەھۆی ڕاگواستنی گوندەکانی ناوچەکە و کۆکردنەوەیەیان لە کۆمەڵگا گەمارۆ دراوەکاندا، ساڵی ١٩٨٠ کراوە بە قەزا و ژمارەی دانیشتووانەکەی تا ساڵی ١٩٩١تەنھا ٥ ھەزار کەس بووە، بەڵام ئێستا بەپێێ ئامارە نافەرمییەکان ژمارەی دانیشتووانی ١٢٥٠٠٠ کەسە.

چەند پیاوێکی بەتەمەنی سۆران لە مزگەوتی ئیمامی شافیعی گەڕەکی دیانا چاوەڕێی نوێژی ھەینی دەکەن

شارەی سۆران لە باکووڕی ڕۆژاوا و لەسەر چیای برادۆستەوە

ھەڵکەوتەی جوگرافی و کەش و ھەوا

دەکەوێتە نێوان کێوە بەرزەکانی کۆڕەک، ھەندرێن، زۆزک، حەسەنبەگ، سەرتیز، ئیسقێل و برادۆست، لەرۆژھەڵات زۆزک و حەسەن بەگ لە باکوور گۆرەز و ئیسقێل و لە ڕۆژاوا برادۆست لە باشووریش کێوی ھەندرێن ھەڵکەوتووە، دەکەوێتە سەر ڕێگای ھاملتۆن لە ھەولێرەوە بۆ حاجی ئۆمەران دەڕوات و لە ساڵانی ١٩٢٠ تا ١٩٣٠ لەلایەن ئەندازیار ھاملتۆنەوە دروستکراوە. سنووری سۆران دەکەوێتە باکووری ڕۆژھەڵاتی ھەولێرەوە بەدووری ١٢٠ کم. لەباکوورەوە سنووری قەزای سۆران دراوسێیە لەگەڵ وڵاتی تورکیا و قەزای مێرگەسۆر، لە ڕۆژھەڵاتەوە ھاوسنوورە لەگەڵ قەزای چۆمان، لە باشووریشەوە لەگەڵ قەزای رەواندز پشدەر ھاوسنوورە، قەزای شەقڵاوەش دەکەوێتە خۆراواوەیەوە.

ئاو و ھەوای سۆران زستانی سارد و باراناوییە و ھاوینان گەرم و شێدارە، لەزستاناندا بەڕێژەیەکی مامناوەند بەفری لێدەبارێت وەرزی بەھاریشی پڕ بارانە. ھەر دوو ڕووباری شێخی کەلە ڕۆژھەڵاتی کوردستان و کوێستانەکانی باڵەکایەتییەوە ھەڵدەقوڵێت، برادۆست کەلە کوێستانەکانی برادۆست و باکووری کوردستانەوە ھەڵدەقوڵێت بە سنووری قەزای سۆراندا تێدەپەڕن و دەڕژێنە زێی گەورەوە.

کشتوکاڵ و ئاژەڵداری

قەزای سۆران ناوچەیەکی کشتوکاڵییە، ڕووبەری گشتی قەزای سۆران ٨٠٩٬٦١٦ دۆنمە، کە ٧٣٧٬٥٤٤ دۆنم بە کەڵکی چاندن و کشتوکاڵی دێت، جگە لە دانەوێڵە باخی سێو، ھەرمێ، ھەڵوژە، توو، ھەنار، ھەنجیرو ترێ لێدەڕوێنرێت، ھەروەھا دارگوێز و سپیندار لێدەڕوێنرێت، قەزوان، بەڕو، بڵالوک، کرۆسک، گۆیژ، ڕێواس و کوارگ بە خۆڕسکی دەڕوێن. ڕێژەیەکی بەرچاو ئاژەڵی کێوی لە ناوچە شاخاوییەکانی سۆراندا ھەن، وەک: گورگ، ورچ، کەمتیار، کوڕبەشە، سیخوڕ، سمۆرە، کەروێشک،مار، پشیلەی کێوی، بزنی کێوی و بەراز، ئاژەڵێ ماڵی وەک: مانگا، بزن، مەڕ، کەر، ئەسپ، ئێسترو پەلەور بەخێو دەکرێن.

گەشتوگوزار

قەزای سۆران ناوچەیەکی دڵڕفێن و دڵگرە لە ھەموو ڕوێکەوە، گەشت گوزاری قەزای سۆران بەناوبانگە بە ھەوارگەکانی جوندیان، بێخاڵ و تاڤگەی گەلی عەلی بەگ، ھەروەھا ھەوارگەکانی بناری حەسەن بەگ، بێرمە ساردو بێرۆیان و سەکران و پڕژە.

ژێردەستە ئیدارییەکان

ھەرسێ قەزا (شارستانی) رەواندز، چۆمان و مێرگەسۆر و ھەر سێ ناحیەی سیدەکان، و دیانا و خەلیفان لە ڕووی کارگێڕییەوە سەر بەقەزای سۆرانن، زیاتر لە ٤٠٠ گوندیش سەر بە قەزاکەن.

گەشەسەندن

سۆران لە ساڵی ١٩٨٠ بوو بە ناوەندی قەزا، سەرەتا ناوی قەزای سدیق بوو، دوای ڕاپەڕین ناوەکەی گگۆرا بۆ قەزای سۆران، ھەروەھا لەدوای راپەڕین گەشەسەندێکی بەرفراوانی بەخۆیەوە دیوە، بەجۆرێک ژمارەی دانشتوانەکەی لە ٥٠٠٠ بۆ ١٢٥٠٠٠ زیادیکرد. پێڕەوانی ھەردوو ئاینی ئیسلام و مەسیحی لە شارەکەدا دەژین. بەھۆی پێگە جوگرافییەکەیەوە بەردەوام لەگەشەسەندندایە و ناوەندی بارزرگانی ناوچەکەشە.

لە ناوەندی قەزای سۆران ٦٥ فەرمانگەی حکومی ھەیە کە ٤٥ فەرمانگەیان ئیش و کارەکانی ھەرچوار قەزای سۆران، مێرگەسۆر، چۆمان و ڕەواندز بەڕێوەدەبەن بەبێ گەڕانەوە بۆ ناوەندی پارێزگای ھەولێر.

١٤ حزبی سیاسی بارەگای خۆیان لە شاری سۆران کردووەتەوە، ھەروەھا دوو پەیمانگای لێیە بەم دواییانەش زانکۆی سۆرانی لێکراوەتەوە کە ئێستا لە چەند کۆلێژێک پێکدێت.

وێنەی چیای کۆڕەک

سەرچاوەکان

• وێبگەی زانکۆی سۆران