ئەردەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ئەردەکان
اردکان - Ardakan
وێنەی سەرەوە:
شارۆچکەی ئەردەکان.
وێنەی خوارەوە:
چلەگاە
Map
شارۆچکەی ئەردەکان
وڵات ئێران
ڕۆژھەڵاتی کوردستان
پارێزگافارس
شارستانسێپیدان
ناوچەناوچەی ناوەند
بوون بە شارۆچکە١٩٥٣
دەسەڵات
 • ڕاژۆرعەبدولموتەڵیب ڕێنما[١]
بەرزایی
٢٢٣٥ مەتر (٧٬٣٣٣ پێ)
ژمارەی دانیشتووان
 • سەرجەم١٤٬٦٣٣[٢]
زمان و ئایین
 • زمانکوردی (لوڕی)
 • ئایینئیسلام(شیعە)
کۆدی تەلەفۆن٠٤٤
وێبگەhttps://sepidanman.ir

ئەردەکان، (بە ئینگلیزی Ardakan، بە فارسی اردکان). ئەردەکان شارۆچکەیەکە لە ڕۆژاوای پارێزگای فارس و ناوەندی شارستانی سێپیدانە لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان لە ئێران. بە ڕووبەری نزیکەی ٣٧٥ ھێکتار، دەکەوێتە حەفتا کیلۆمەتر لە باکووری ڕۆژاوای شیراز لەسەر ڕێگای شیراز-یاسووج. ئەم شارۆچکەیە کە لە بەرزایی ٢٢٠٠ بۆ ٢٣٠٠ مەتر لە ئاستی دەریاوە لە دۆڵێکی نێوان چیای زاگرۆسی ناوەڕاست ھەڵکەوتووە، لە وەرزی زستاندا بەفراوییە و لە ھاویندا بە ھۆی بارانبارینی ساڵانە پڕە لە ئاو. بۆیە لە وەرزی زستاندا بەھۆی وەرزشی زستانەوە و لە ھاویندا بەھۆی بوونی تاڤگە و ڕووباری خۆشەوە سەرنجی خەڵکی باشووری ئێران و بەتایبەت خەڵکی شیراز بۆ لای خۆی ڕادەکێشێت.[٣]

زمان[دەستکاری]

خەڵکی ئەردەکان لوڕن و بە زمانی لوڕیی باشووری قسە دەکەن، ئەم زاراوەیە ھاوشێوەی زاری بەختیاریە.

زمان و شێوەزاری شارستانی سێپیدان بە شێوەیەکی سەرەکی ئەردەکانی. شارۆچکەی ئەردەکان و ژمارەیەک گوندی کۆنی ئەم شارستانە زمانێکی دێرینیان ھەیە بە ناوی "ئەردەکانی" کە لە سەردەمی ساسانییەکاندا لە بەشێکی زۆری پارێزگای فارس باو بووە. خەڵکی ئەم شارۆچکەیە زاراوەیەکی تایبەت و ناوازەیان ھەیە کە لە وڵاتدا بە سەختی دەدۆزرێتەوە. ئەو گوندانەی تر کە لە شارستانی سێپیدان بە شێوەزاری ئەردەکانی قسە دەکەن بریتین لە: بێھرغان، ئیبنو، دالین، خەلار، خوشمکان و ھتد جگە لە ناوچەی سێپیدان، شوێنی تریش ھەن کە بە شێوەزارێک و زمانێکی نزیک لە زاراوەی ئەردەکانی قسە دەکەن، وەک: گوندی دەشتەک لە کامفیروز، گوندی گاوشکێک و پاپون لە کازیرون، بێھبەھان. تێکەڵی ئەم زمانە لە ناوچەکانی پارێزگای فارس ڕەنگە ئاماژە بێت بۆ ئەوەی کە سەردەمانێک زمانێکی باوی ناوچەکە بووە.

زانکۆکان[دەستکاری]

  • سەنتەری خوێندنی باڵای تەندروستی باقڕ لعلووم سێپیدان.
  • زانکۆی ئازادی ئیسلامی لقی سێپیدان.
  • زانکۆی پەیام نور سێپیدان.

گەشتیاری[دەستکاری]

شارۆچکەی ئەردەکان، چ لە ھاویندا بێت یان زستان، چەندین شوێنی گەشتیاری ھەیە. لە ھاویندا بە کەشوھەوای فێنک و چەندین باخ و ڕووبار و کانیاو پێشوازی لە گەشتیاران دەکات و لە وەرزی زستاندا بە بەفری سپی جوان و بازنەی خلیسکێنەی سەر بەفر، لەنێویاندا شوێنی خلیسکێنەی پۆڵاد کێف کە لە ڕیزبەندی دووھەم لە نێو بازنەی سکی ئێراندا ھەیە.

شوێنی گەشتیاری سەرنج ڕاکێش[دەستکاری]

شارستانی سێپیدان ناوچەیەکی شاخاوییە و ١٢ لوتکەی ھەیە لە سەرووی ٣٠٠٠ مەتر لە ئاستی دەریاوە. لە نێو شوێنە وەرزشییەکانی ئەم شارەدا بریتین لە:

  • شاخەکان: چیای ڕەنج، چیای بەرم فیروز، چیای ئۆپتیمم.
  • تاڤگە: تاڤگەی مارگۆن، تاڤگەی ئۆپتیمۆم، تاڤگەی چیکان، تاڤگەی مۆرزیان.
  • دەربەندەکان: دەربەندی تیزاب، دەربەندی قوربانیدان، دەربەندی ئەبسارد، دەربەندی بەغدادون.
  • چلەگاە(کۆشک).
  • شوێنی خلیسکێنەی سەر بەفر: شوێنی خلیسکێنەی پلادکۆڤ، شوێنی خلیسکێنەی ڕاھێنانی جەستەیی.
  • دەریاچە: بێرم فیروز، بێرم شێش پیر.
  • ئیمام زادە: سوڵتان عەلی ئیمام زادە.
  • کانی: شێشپیر.[٤]

کەش و ھەوا[دەستکاری]

وێستگەی کەشوھەوای سینۆپتیکی ئەردەکان لە ساڵی ٢٠٠٣ دامەزراوە و لەو کاتەوە بارودۆخی کەشوھەوای ئەم شارۆچکەیە بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی تۆمار دەکرێت. یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی کەشوھەوای شارۆچکەی ئەردەکان بارانێکی زۆر بەخورە کە لە وەرزی بارانباریندا لە ماوەیەکی کەمدا ڕوودەدات و لە وەرزی زستاندا لە شێوەی بەفرێکی زۆر قورسدا ڕوودەدات. بۆ نموونە دەتوانین ئاماژە بە بارانبارینی ٢٠٠ ملمی ڕێبەندانی ٢٠١١ بکەین کە لە ١١ و ١٢ی ڕێبەندا لە ماوەی ٣٦ کاتژمێردا باریوە.[٥] لە ناوەندی شارۆچکەکە ٨٠ سم و لە ناوچە شاخاوییەکان ١٥٠ سم بەفر باریوە، بەو ھۆیەشەوە تۆڕی کارەبا ببڕدرێت و زۆرێک لە ڕێگا گوندنشینەکانی شارەکە دابخرێن.[٦] ھەروەھا لە کاتی بەھۆی گەورەی بەفر بارین لە ڕێبەندان ١٩٧٢، بەپێی رۆژنامەی زانیاری، شارۆچکەی ئەردەکان و گوندەکانی دەوروبەری (بە ناوچەی کەمھرەوە) لەو ناوچانە بوون کە زۆرترین زیانیان بەرکەوتووە بەھۆی زریانەکەوە و ھەزاران لە دانیشتووانیش لە ژێر ئەو بڕە زۆرەی بەفرەدا نێژراون.[٧]

لەم ماوەیەدا (٢٠٠٤ تا ٢٠١١) تایبەتمەندییەکانی کەشوھەوای شاری ئەردەکان بەم شێوەیە تۆمار کراوە:[٨]

پارامیتەر خاکەلێوە گوڵان جۆزەردان پوشپەڕ گەلاوێژ خەرمانان ڕەزبەر گەڵاڕێزان سەرماوەرز بەفرانبار ڕێبەندان ڕەشەمێ ساڵانە
تێکڕای پلەی گەرمی ڕۆژانە ١١٫٣ ١٧٫٤ ٢٢٫٩ ٢٦٫٢ ٢٦٫١ ٢٣٫٣ ١٨٫٧ ١١٫٩ ٦٫١ ٣ ٣٫١ ٨ ١٤٫٨
تێکڕای کەمترین پلەی گەرمی ٦٫٣ ١٢٫٢ ١٧٫٢ ٢٠٫٤ ٢٠٫٦ ١٧٫٧ ١٣٫٢ ٧٫٣ ١٫٧ ١٫٣- ١- ٣٫٢ ٩٫٨
تێکڕای زۆرترین پلەی گەرمی ١٦٫٢ ٢٢٫٧ ٢٨٫٧ ٣٢٫١ ٣١٫٥ ٢٨٫٩ ٢٤٫٢ ١٦٫٤ ١٠٫٥ ٧٫٣ ٧٫٢ ١٢٫٨ ١٩٫٩
تۆماری کەمترین پلەی گەرمی ٢٫٨- ٢٫٤ ١٠٫٢ ١٤٫٢ ١٧٫٢ ١٢٫٤ ٦٫٦ ٢٫٢- ٨٫٦- ١٥٫٥- ١١٫٤- ٥٫٨- ١٥٫٥-
تۆماری زۆرترین پلەی گەرمی ٢٢٫٨ ٣٠٫٦ ٣٤٫٢ ٣٦٫٤ ٣٥٫٤ ٣٢٫٤ ٢٨٫٦ ٢٤٫٨ ٢٠٫٢ ١٨٫٤ ١٦٫٤ ٢٣٫٨ ٣٦٫٤
ژمارەی ڕۆژانی باراناوی ١٠ ٢ ٠ ٠ ٠ ١ ٠ ٥ ٦ ٩ ١٢ ٨ ٥٤. ٥٤
کۆی گشتی بارانبارین (ملم) ٨٨ ٨٫٥ ١ ٠٫٢ ٠٫٢ ٢٫٧ ٠٫٢ ٦٩٫٢ ١٢١٫٢ ١٣٧٫٤ ١٥٥٫٥ ٩٤٫٤ ٦٧٨٫٣
بەرزی بەفری کەڵەکەبوو (سم) ٠ ٠ ٠ ٠ ٠ ٠ ٠ ٠ ١ ١٦ ٧٥ ٦ ٩٧. ٩٧
تێکڕای شێی ڕێژەیی ٤٩ ٣٧ ٢٦ ٢٦ ٢٥ ٢٧ ٢٩ ٤٦ ٥٢ ٥٤ ٦٠ ٤٨ ٤٠. ٤٠
ژمارەی ڕۆژانی بەستەڵەک ١ ٠ ٠ ٠ ٠ ٠ ٠ ١ ١٠ ٢١ ١٩ ٦ ٥٨. ٥٨

سەرچاوەکان[دەستکاری]