زاری بەختیاری

بەختیاری
بختیاری Bakhtiâri
قسەی پێدەکرێ لە	ئێران
ڕەگەز	لوڕ, بەختیاری
ژمارەی ئاخێوەران	ملیۆن  (٢٠٢١)
بنەماڵەی زمان	ھیندی و ئەورووپییەکان ھیند و ئێرانییەکان ئێرانییەکان ڕۆژاوای ئێران باشووری ڕۆژاوای ئێران لوڕی بەختیاری
شێوەزارەکان	بەختیاری ممیوەندی بەختیاری دەکوردی بەختیاری جانەکی
سیستەمی نووسین	ڕێنووسی فارسی
کۆدەکانی زمان
ISO 639-3	bqi

بەختیاری شێوەزارێکی لوڕییە و لەلایەن کوردانی بەختیارییەوە قسەی پێ دەکرێت. لە شارەکانی چوارمەحاڵ و بەختیاری، بووشێھر، ڕۆژھەڵاتی پارێزگای خووزستان و بەشێک لە پارێزگاکانی ئەسفەھان و لوڕستان قسەی پێدەکەن. پەیوەندییەکی نزیکی بە شێوەزارەکانی بۆیر-ئەحەمەدی، کۆھگیلویە و ماماسانی و کوردی و فارسی ھەیە. ئەم زاراوانە لەگەڵ شێوەزارە لورییەکانی لوڕستان (بۆ نموونە شێوەزاری خورەمابادی) بە گرووپی "پاڵەوی"ی باشووری زاگرۆس، یان زاراوەی لۆری ناودەبرێن. لوڕی و بەختیاری زۆر زیاتر لە لوری پەیوەندییان بە زمانی کوردیەوە ھەیە”.

ئەم شێوەزارە لە ڕووی وشەسازییەوە لە ٩٥٪ ھاوشێوەی لۆری سەرەوە، ٩٥٪ لەگەڵ لوڕیی باشووری، ٨٦٪ لەگەڵ لوڕیی باکووری(خۆرامابادی) و ٧٥٪ لەگەڵ لەکی، بەڵام لە ڕووی ڕێزمانییەوە کەمێک جیاوازە لە شێوەزارەکانی لەکی. ئینسایکلۆپیدیای ئێرانیکا، شێوەزاری بەختیاری و لقە لاوەکییەکانی، لەگەڵ شێوەزارەکانی بۆیەر-ئەحمەدی، کۆھگیلویە و مامەسانی، بە چەندین تایبەتمەندی ھاوبەشی وشەیی، مۆرفۆلۆژی و فۆنۆلۆژی دەزانێت و ئەم زاراوانەی وەک بەشێک لە ھەمان بنەماڵە، لەگەڵ زاراوەی لۆریدا ناساندووە و جیاوازییەکانیان لەگەڵ زمانی کوردیدا پشتڕاستکردووەتەوە.

ھەندێک لە سەرچاوەکان وەکوو شێخ محەممەدی مەردۆخ بەختیرای و ھەموو شێوەزارە لوڕییەکان بەشێک لە زمانە کوردییەکان دەزانن و کوردانی بەختیرای خۆیان بە کورد دەزانن.

بڵاوبوونەوە

بەختیاری لە ناوچەکانی ناوەڕاست و ڕۆژھەڵات و باشووری زاگرۆس و لە پارێزگاکانی (خوزستان، چوارمەحاڵ و بەختیاری، ئیسفەھان و لوڕستان) دەژین. بەختیاری لەسەدا ٧٥ی دانیشتووانی چوارمەحاڵ و بەختیاری پێکدەھێنن و بەپێی خەمڵاندنەکانی ساڵی ٢٠١٦ نزیکەی لەسەدا ٢٠ی دانیشتوانی پارێزگای ئەسفەھان پێکدەھێنن. ئەوان گەلی کوردن و ھاوشانی عەرەب یەکێکن لە سێ نەتەوەی سەرەکی پارێزگای خووزستان.

ھۆز	پارێزگا	شارستان	بڵاوبوونەوە
لوڕی بەختیاری	خووزستان	دژپێڵ، شووشتەر مەسجێد سولەیمان، لالی، ئەندیکا، حەوتکل، ئییزە، باخ مەلێک، ڕامھورموز، ئەھواز، ھیندیجان ئابادان، دێزپارت، گۆتوەند، سەیدوون، ئۆمێدییە، ئاغاجاڕی، بەھبەھان، بەندەر ماھشەھر، شۆش، ئەندیمشک
	چوارمەحاڵ و بەختیاری	تەواوی پارێزگاکە جگەلە شارستانی سامان
	لوڕستان	دووروود، ئەلیگوودەرز، ئەزنا
	مەرکەزی	خومەین، شازەند
	ئەسفەھان	شاھینشەھر، فەریدەن، فوولادشەھر، فەرەیدوونشەھر، نەجەف ئاباد، چادگان، بووئین مینادەشت، زەڕینشەھر، خومەینی شەھر
	بووشێھر	جەم، عەسەلوویە
	زەنگان	گوندەواری دەرسەجین

بەختیارییەکانی ئەسفەھان

بەختیارییەکان لە مێژە لە پارێزگای ئەسفەھان نیشتەجێن. بەپێی خەمڵاندنە فەرمییەکان لە ساڵی ٢٠١٠دا خەڵکی بەختیارییەکان نزیکەی لەسەدا(٨)ی دانیشتوانی ئەسفەھانیان پێکھێناوە. لە ماوەی ئاماری( ٢٠٠٦-٢٠١١)دا، نزیکەی لەسەدا (٥٦.٦)ی ئەو کۆچبەرانەی کە چوارمەحاڵ و بەختیارییان بەجێھێشتووە، بۆ پارێزگای ئەسفەھان بووە.

زاراوەی لوری بەختیاری

زاراوەی لۆری ڕامھورموز(رومزی) یەکێکە لەو زاراوە بەختیارییانەی کە خەڵکی شارستانی ڕامھورموز و زۆربەی گوندەکانی دەوروبەری بەکاری دەهێنن. خەڵکی ئەو گوندانە زۆرینەیان لە عەشیرەتی بەختیاری چوارلەنگن.

پیتی تایبەت بە شێوەزاری لوڕی بەختیاری

لە لوڕی بەختیاریدا پیت ھەیە کە بە فارسی ستاندارد بێژە دەرنابڕدرێت. زۆربەیان پاشماوەی زمانی پاڵەوی.

دالی موعجەم: پیتی "د" کاتێک لە دوای (a، A، o، i، e، y) دێت ("A" "ئا" و "a" "فەتحە") دێت، بە شێوەیەکی جیاواز دەخوێندرێتەوە. بێژەکردنەکە بەجۆرێکە کە بەشی خوارەوەی نوکی زمان دەست دەخاتە سەر ددانی پێشەوەی خوارەوە، بەڵام بەرکەوتن لەگەڵ ددانی پێشەوەی سەرەوە زۆر وردە. بەڵام "د" بە ھەمان شێوەی ئاسایی دوای بزوێنەکان دەبێژرێت.

ھای ناوەڕاست: جۆرێکە لە "ھ" کە بە بێژەکردنی نەرمتر لە "ھ" دەبێژرێت. وەک پوھل (pohl)، بە واتای پرد.

واوی شاراوە: وشەی "nu" لە زمانی فارسی ستاندارددا نزیکە لەگەڵ واوی شاراوە بخوێنرێتەوە. لە زاراوەی لوڕی بەختیاریدا، ھەندێک وشە بەم واو دەڵێنەوە. وەک nuň (بە واتای نان).

ئینیگما: لە زاراوەی بەختیاری زمانی لوڕیدا، ھاوشێوەی زاراوەکانی تری ئەم زمانە، ھەرکات پیتەکانی نون و گاف لە دوای یەکەوە ھاتن، وەک ئینیگما دەڵێنەوە. وەک دانگ کە بە واتای مۆسیقا دێت.

سەبارەت بە شێوەزاری بەختیاری

بە تێپەڕبوونی کات زاراوەی بەختیاری لە ناوچە جیاوازەکاندا بە ھۆی بەکارھێنانی دەنگی جیاواز لە بەکارھێنانی ئەم شێوەزارەدا، لە شێوەی لەھجەی جیاوازدا بڵاوبووەتەوە و لە زۆربەی حاڵەتەکاندا جیاوازی نێوان ئەو لەھجەیانە لە بەکارھێنانی جیاوازی فەتحە و کەسرەدایە.

ھێنری ڕاولینسۆن:لە سەفەرنامەکەیدا دەنووسێت:

تا ئێستا ئەم زاراوە باوانەی ناوچەی زاگرۆس بە پاشماوەی زمانی پاڵەوی دادەنران، بەڵام وا دیارە زمانی لوڕی لە زمانی پارسیی کۆن وەرگیراوە کە لە ھەمان کاتدا لەگەڵ زمانی پەھلەویدا بە جیا قسەی پێدەکرا.

موحسین فرسانی، لە پێشەکی دیوانی مەلا زولفعەلی بەختیاریدا، ئەم زاراوەیە بە نزیک لە زمانی پەھلەوییەوە وەرگیراو دەزانێت و لەسەری دەنووسێت؛

بەھۆی زەوییە شاخاوییەکەیەوە، خاکی ئەم ناوچەیە بەرگری لە داگیرکردنی عەشیرەتە بیانییەکان ماوەتەوە و زاراوەی ئەوان کەمتر تێکەڵ بە تورکی و عەرەبی بووە.

وشە

لەم خشتەیەدا A دەنگی (ئا) دروست دەکات و ou دەنگی (ئۆ) و ee دەنگی (ئی) دروست دەکات.

بەختیاری	گۆکردن	فارسی	کوردی
پاپا،	Papa	پدر بزرگ	باپیرە، باوا
دَدِە	datheh	خواھر	خوشک
دا/دآیە	Dâ/Dâyah	مادر	دایە، دایک
دآولو	Dâwlu	مادربزرگ	داپیرە
تاتِھ/تاتَھ	Tâteh/Tâtah	عمو	مام، ئاپۆ، تاتە
دالو	DAlou	مادربزرگ، پیرزن	داپیرە
بوھ/بَو/بئو	Baveh/Ba-ou/Be-ou	پدر	باوک، باوگ، باڤۆ
گَیھ/گگھ/گوو	Gayh/Gage/Gavoo	برادر	برا
کُر/کوئَک	Kor/Koak	پسر	کوڕ
_دُھدَر	Doh_thar	دختر	کچ، دوێت
بِتی / بِتِ	Betie / Bete	خالە	پور، پلک، بتی
کیچی/کِچی	Kichie/Kechi	عمە	پور، میمک، مەتی
تاتە زا	Tâte-zâ	عموزادە	ئامۆزا
خورزا/دَدِە زا	Khor-zâ/dadeh-zâ	خواھرزادە	خوشکەزا
خُرْزِمار	Khor-zemâr	پسرخالە و دخترخالە	خالۆزا
ھُمریش	Hom-reesh	باجناغ	ئاوەڵزاوا، ھامڕیش
جُوِھ/جِوە، جومھ	Joweh/Jeweh	پیراھن	کراس، گجی، جوە
شُولار/شَولار	Showlâr/Shawlâr	شلوار، تنبان	شەڕواڵ، ڕانک
چُغا/بِنار	Banar/Cho-ghâ	تپە، سربالایی	بەرزایی، بنار
نِفت/نُفت/پِت	Neft/Noft/pet	دماغ	مێشک
بە در/سَرا	Be-dar/Sarâ	بیرون	دەرەوە
حَوش/قِلا	Hawsh/qela	حیاط/خانە ویلایی	حەوشە، حەسار
بَرد	Bard	سنگ	بەرد
کِتو/سَی/گَمال	Gamal/Ketow/Say	سگ	سەگ، سەی
گُلو/گُروِ	Gorva/Golow	گربە	پشیلە، کتک
اَرس/ھرس	Ars/Hars	اشک	فرمێسک، ھەرس، ڕۆندک
تُل	tol	پیشونی	نێوچەوان
چناوِھ/کاوَر	kavar/chanaveh	چانە	چەناگە، چناوە
بَق/بَک	Bagh/Bak	قورباغە	بۆق، بەق
گژدین/دِمِرکول	damarcol/Gazh-din	عقرب	دووپشک، دەمارەکۆڵ
گادین	Ga-din	عقرب	دووپشک
تَش تَش	Tash-tash	ھزارپا	ھەزارپێ، شەمار
گِرگِراک	GargerAk	مارمولک بزرگ	مارمێلکە، شەوگەرد
ھالو	HAlou	دایی	لالە، خاڵ
دیلَخ/دیلق/تَش/آگِر	Agar/Dilagh/Tash	آتش	ئاگر، ئاور
سُز	Sawz/Sowz	سبز	سەوز، کەسک
حونِھ/ھُوَھ/مالگَ	Malga/Huneh/Howah	خانە	ماڵ، خانوو
کِئو	Ka_woo	بنفش	وەنەوش، مۆر
سُر	Sor	سرخ، قرمز	سوور، سۆر
اِسپی	Espy	سفید	سپی، چەرموو
شھ/سھ	Shah/seh	سیاە	ڕەش
کِرژِلِنگ	kerjeleng	خرچنگ	قرژاڵ، کرزڵنگ
گالو، شون	Galo	چوپان	شوان، شڤان
دِوار، بھان		چادر	دەوار، ڕەشماڵ
مِل		گردن	مل، ئەستۆ
برو/وارو/بَرزول_بَرز		بالا	ژوور، سەرەوە
بِلم/ولم/داوُ		پائین	ژێر، خواروو

جێناو

جێناوی سەربەخۆ

مو/مُ (mo): من : من، ئەز

تو (to): تو : تۆ، تە

ھو/ھُ (ho): او/آن : ئەو، ھەو، وی

ایما (imâ): ما : ئێمە

ایسا (isâ) یا ایشا (iSha): شما : ئێوە

ھونو/ھُنُو (honow): آنھا : ئەوان

جێناوی کۆ

بۆ کۆ لە بەختیاریدا، (ءل-ال)، (یَل-yal)، (گَل-gal)، (ون-ون یان وُو-ow)، و (آ-â) بەکاردەھێنرێن.

• سەرنج: سەبارەت بە کۆکردنەوەی وشەکان، شێوەزار و زمانی بەختیاری بەسەر دوو بەشدا دابەش دەبن. یەک، بەختیارییەکانی ڕۆژئاوا (دانیشتووانی عەلیگودەرز و دۆرود تا دەوروبەری لالی و سەردەشت و دێزفول) بۆ فرەییکردن "ان" بەکاردەھێنن، کە بە شێوەیەکی شکاو بە "ئون" یان "ئۆو" دەخوێندرێتەوە. بەڵام بەختیارییەکانی تر "یەل" بۆ ناوی نێر وەک کوریەل، و "گال" بۆ ناوی مێینە وەک دورگال و زەنگال بەکاردەھێنن و ھەندێکجاریش ھەمان "ان" بە شێوەی شکاو بۆ ھەندێک وشە بەکاردەھێنن. وەکو گامیشۆ یان گامیشون، قەتەرو یان قەتەرۆن، بۆزون. خاڵێکی گرنگی دیکە ئەوەیە کە ھەندێک جار ھەمان "ان" بەکاردەھێنرێت بۆ پێکھێنانی کۆ بە لابردنی "ن". وەک مادادا و قەتەرو و ھتد.

ئێرانیل: ئێرانییەکان بوزگاڵ: بزن سەیڵ: سەگ حومسەیل: دراوسێکان جەغالال: کوڕان دایڵ: دایکان میوا: میوە یۆنۆو: ئەمانە ھەرگاڵ: کەرەکان بێچییل: منداڵان زەنگال: ئافرەتان پایەیل: پیاوان/نێر گۆسێندۆ: مەڕەکان کاویل: مەڕەکان