ڕووحوڵڵا خومەینی

سەید ڕووحوڵڵا خومەینی
لەدایکبوون	٢٤ی ئەیلوولی ١٩٠٢ خومەین، ئێران
مەرگ	٣ی حوزەیرانی ١٩٨٩ تاران، ئێران
ھۆکاری مەرگ	جەڵدەی دڵ
شوێنی گۆڕ	مەزارگەی خومەینی
نەتەوە	ئێرانی
پیشە	ڕێبەری کۆماری ئیسلامیی ئێران
چالاکبوون	١٩٧٩–١٩٨٩
پێش	پۆستەکە دامەزرا -محەممەدڕەزا پەھلەوی وەکوو شای ئێران
پاش	عەلی خامنەیی
ئایین	ئیسلام (شیعە)
ھاوسەر	خەدیجە سەقەفی
مناڵ(ەکان)	٧ لەوانە مستەفا ٬زەھرا، فەریدە و ئەحمەد
وێبگە	imam-khomeini.ir
واژوو

سەید ڕووحوڵڵا موستەفەوی خومەینی (بە فارسی: سید ڕوحاللە موسوی خمینی؛ ٢٤ی ئەیلوولی ١٩٠٢ لە خومەین – ٣ی حوزەیرانی ١٩٨٩ لە تاران)، ناسراو بە ئایەتوڵڵا خومەینی یان ئیمام خومەینی، پێشەوا، نووسەر، شاعیر و مەرجەعێکی تەقلیدی شیعەی ئێرانی بوو، کە وەکوو دامەزرێنەر و یەکەمین ڕێبەری کۆماری ئیسلامیی ئێران ھەتا دواڕۆژی ژیانی لەسەر کار بوو. خومەینی یەکێک لە ڕێبەرانی جەماوەری ئێران بوو کە لە ڕووخانی ڕژێمی پەھلەوی و سەرکەوتنی شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێراندا ڕۆڵی سەرەکی ھەبوو.

خومەینی لە مەدرەسە فیقە و فەلسەفەی ئیسلامی و عیرفانی خوێندووە و لە ساڵی ١٣١٣دا گەیشتووەتە ئیجتیھاد. بە گوتەی ساواک مۆڵەتی ئیجتیھادەکەی لە عەبدولکەریم حائری یەزدی وەرگرتووە بەپێی وەشانێکی دیکە نەیکردووە ئیجتیھاد لە ھیچ کەسێک داوای مۆڵەتی نەکردووە و مۆڵەتی لەو شێوەیەی بە کەس نەداوە. دژی سیاسەتەکانی محەممەدڕەزا پەھلەوی بەتایبەت شۆڕشی سپی و پێدانی مافی دەنگدان بە ژنان لەلایەن شاوە خەباتی کردووە و بەھۆی تۆمەتبارکردنی شا بە پەیڕەوکردنی سیاسەتەکانی ئیسرائیل و ئەمریکا لە ساڵی ١٣٤٢، بۆ ماوەی ١٠ مانگ زیندانی کرا و ساڵی دواتر، بەھۆی وتارەکانی دژی تەسلیمبوون بە ڕاوێژکارە سەربازییەکانی ئەمریکا، دەربەدەر کرا، سەرکردایەتی ئیسلامییەکان و ئۆپۆزسیۆنی کرد و دەستی کرد بە داڕشتنی تیۆری دەسەڵاتی ئایینی - کە بنەماکانی تا شۆڕش بۆ خەڵک بە نادیاری مانەوە - لە ڕۆژانی کۆتاییدا کە بەرەو سەرکەوتنی شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران، وەک ڕێبەرەکەی، شورای شۆڕشگێڕی و حکوومەتی کاتی پێکھێنا. لە ١٢ی ڕێبەندان ١٣٥٧، خومەینی گەڕایەوە بۆ ئێران و لە ٢٢ی ڕێبەندان شۆڕشەکە سەرکەوتنی بەدەستھێنا.

ساڵانی سەرەتایی

پاشخان

ڕوحوڵڵا خومەینی لە ڕەچەڵەکی خاوەن زەوییە بچووکەکان و پیاوانی ئایینی و بازرگانەکانەوە ھاتووە. باوباپیرانی بەرەو کۆتایی سەدەی ١٨ لە ماڵە ڕەسەنەکەیانەوە لە نیشاپور لە پارێزگای خۆراسان لە باکووری ڕۆژھەڵاتی ئێران بۆ مانەوەیەکی کورت بۆ شانشینی ئاواد کە ناوچەیەکە لە ویلایەتی مۆدێرن ئۆتار پرادێش لە ھیندستان کە فەرمانڕەواکانی موسڵمانی شیعە دوازدە ئیمامی بە ڕەچەڵەک فارس بوون کۆچیان کردووە. لە ماوەی حوکمڕانییەکەیاندا بە شێوەیەکی بەرفراوان بانگھێشتی ژمارەیەکی بەردەوام لە زانایانی فارسی، شاعیر، دادوەر، تەلارساز و وێنەکێشیان کرد. لە کۆتاییدا خێزانەکەی لە شارۆچکەیەکی بچووک لە کینتور، نزیک لوکناو پایتەختی ئاوەد نیشتەجێ بوون. باپیرەی خومەینی، سەید ئەحمەد موسەوی ھیندی، لە کینتوور لەدایکبووە. لە ساڵی ١٨٣٠ لێنۆی بەجێھێشت بۆ سەردان کردنی گۆڕی عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب لە نەجەف، عێراقی عوسمانی (عێراقی ئێستا) و ھەرگیز نەگەڕایەوە. بە گوتەی مۆین ئەم کۆچکردنە بۆ دەربازبوون بوون لە بڵاوبوونەوەی دەسەڵاتی بەریتانیا لە ھیندستان بوو. لە ساڵی ١٨٣٤ سەید ئەحمەد موسەوی ھیندی سەردانی ئێرانی کرد و لە ساڵی ١٨٣٩ لە خومەین نیشتەجێ بوو. ھەرچەندە لە ئێران مایەوە و نیشتەجێ بوو، بەڵام بەردەوام بە ناوی ھیندی ناسراوە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ مانەوەی لە ھیندستان و تەنانەت ڕوحوڵڵا خومەینی لە ھەندێک لە غەزەلەکانیدا زمانی ھیندی وەک ناوی قەڵەم بەکارھێناوە. باپیری خومەینی، میرزا ئەحمەد موجتەھید خونساری، ئەو پیاوە ئایینییە بوو کە لە کاتی ناڕەزایەتی تووتندا فەتوای قەدەغەکردنی بەکارھێنانی تووتنی دەرکرد.

منداڵی

بەپێی بەڵگەنامەی لەدایکبوونی، ڕوحوڵڵا موسەوی خومەینی کە ناوی یەکەمی بە واتای «ڕۆحی خوا» دێت، لە ١٧ی گوڵانی ١٩٠٠ لە خومەین سەر بە پارێزگای مەرکەزی لەدایک بووە ھەرچەندە مورتەزای برای (دواتر بە ئایەتوڵڵا پەسەندی دە ناسراوە) ڕۆژی لەدایکبوونی خۆی لە ٢٤ی ڕەزبەری ١٩٠٢ ساڵیادی لەدایکبوونی کچی محمد، فاتیمە دادەنێت . دوای کوژرانی باوکی، زیاتر لە دوو ساڵ دوای لەدایکبوونی لە ساڵی ١٩٠٣، لەلایەن خاڵۆزایییەوە پەروەردە کزا. ڕووحوڵڵا لە تەمەنی شەش ساڵییەوە دەستی بە خوێندنی سەرەتایی قورئان و فارسی کرد. ساڵی دواتر دەستی کرد بە خوێندن لە قوتابخانەیەکی ناوچەکە، لەوێ فێری ئایین و نۆحە خانی (خوێندنەوەی ماتەمینی) و بابەتەکانی تری نەریتی بوو. بە درێژایی تەمەنی منداڵی بە ھاوکاری خزم و کەسوکاری لەوان جەعفەر ئامۆزای دایکی و مۆرتەزا پەسەندی دە برا گەورەکەی درێژە بە خوێندنی ئایینی دا.

پەروەردە و وانەوتنەوە

پەڕگە:خمینی و ھمدرسان.JPG

خومەینی وەک خوێندکارێک لەگەڵ ھاوڕێکانی (دووەم لە ڕاستەوە)

لەدوای جەنگی جیھانی یەکەم، ڕێکخستن کرا بۆ ئەوەی لە مەدرەسەی ئیسلامی لە ئەسفەھان بخوێنێت، بەڵام لەبری ئەوە چوو بۆ مەدرەسەی ئەراک. خرایە ژێر سەرکردایەتی ئایەتوڵڵا عەبدولکەریم حائری یەزدی. خومەینی لە ساڵی ١٩٢٠دا ڕووی لە شاری ئەراک کرد و دەستی بە خوێندن کرد. ساڵی دواتر ئایەتوڵڵا حانری یەزدی گواسترایەوە بۆ مەدرەسەی ئیسلامی لە شاری قوم لە باشووری ڕۆژاوای تاران و قوتابییەکانی بانگھێشت کرد بۆ شوێنکەوتن. خومەینی بانگھێشتەکەی قبوڵ کرد و لە قوتابخانەی دار ئەلشەفا لە قوم نیشتەجێ بوو. لێکۆڵینەوەکانی خومەینی بریتی بوون لە شەریعەتی ئیسلامی (شەریعەت) و فیقھی (فیقھ)، بەڵام تا ئەو کاتە خومەینی حەزێکی لە شیعر و فەلسەفە (عیرفان)یشی بەدەستھێنابوو. کەواتە خومەینی لەگەڵ گەیشتن بە قوم داوای ڕێنوێنی لە میرزا عەلی ئەکبەر یەزدی زانای فەلسەفە و عیرفان دەکات. یەزدی لە ساڵی ١٩٢٤ کۆچی دوایی کرد، بەڵام خومەینی لەگەڵ دوو مامۆستای دیکە بە ناوەکانی جەواد عەقا مەلەکی تەبریزی و ڕافیعی قەزوین بەردەوام بوو لە پەیڕەوکردنی حەز و ئارەزووی فەلسەفە؛ بەڵام ڕەنگە گەورەترین کاریگەری لەسەر خومەینی مامۆستایەکی دیکە بووبێت بە ناوی میرزا محمد عەلی شەھابادی و عیرفانی مێژوویی سۆفی، لەوانە مەلا سەدرا و ئیبن عەرەبی. خومەینی فەلسەفەی یۆنانی کۆنی خوێندووە و ھەم لەژێر کاریگەری ھەردوو فەلسەفەی ئەرستۆ کە بە دامەزرێنەری ژیربێژی سەیری دەکرد و ھەم ئەفلاتوون کە بۆچوونەکانی «لە بواری خودایی» دا بە «گۆڕ و پتەو» دەزانی بە شێوەیەکی سەرەکی لەژێر کاریگەری ئیبن سینا و مەلا سەدرا بوو.

لایەنە سیاسییەکان

زۆرجار وانەوتنەوەکانی لە مەدرەسەدا لەسەر گرنگی ئایین بۆ پرسە کۆمەڵایەتی و سیاسییە پراکتیکییەکانی ئەو سەردەمە بوو، ھەروەھا لە چلەکانی سەدەی ڕابردوودا دژی سیکولاریزم کاری دەکرد. خومەینی ھەروەھا بەھای دا بە ئامانجی ئیسلامییەکان وەک شێخ فەزلوڵڵا نوری و ئەبولقاسم کاشانی. خومەینی فەزلوڵڵا نوری وەک «کەسایەتییەکی پاڵەوان» دەبینی و ناڕەزایەتییەکانی خۆی بە دەستوور و دەسەڵاتی سیکولار لە ئەنجامی ناڕەزایەتییەکانی نوری دژی دەستووری ساڵی ١٩٠٧ دانا.

چالاکیی سیاسی سەرەتایی

پاشبنەما

لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمدا، پیاوانی ئایینی خۆیان بە ھێزێکی سیاسی بەھێز لە ئێراندا نیشان دابوو کە دژی ئیمتیازێک بۆ بەرژەوەندییەکی بیانی (بەریتانی)، دەستپێشخەری ناڕەزایەتی تووتنیان کردبوو. خومەینی لە تەمەنی ٦١ ساڵیدا دوای مردنی ئایەتوڵڵا سەید حوسێن بۆروجێردی (١٩٦١)، پێشەنگی ئایینی شیعەگۆڕەپانی سەرکردایەتی بە کراوەیی بینی، ھەرچەندە بێدەنگ بوو؛ چینی ڕۆحانیی ھەر لە بیستەکانی سەدەی ڕابردووەوە کە مۆدێرنیزەری سێکۆلار و دژە ڕۆحانیی ڕەزاشا پەھلەوی ھاتە سەر دەسەڵات، لە دۆخی بەرگریدا بوو. محەممەد ڕەزاشا کوڕی ڕەزا شۆڕشی سپی ڕێکخست کە ئەمەش بەرەنگاربوونەوەکی دیکە بوو بۆ مەلاکان.

دژایەتی شۆڕشی سپی

شا لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٦٣ شۆڕشی سپی ڕاگەیاند، کە بەرنامەیەکی شەش خاڵیی چاکسازییە و داوای چاکسازی لە زەوی و زار و بە نیشتیمانیکردنی دارستانەکان و فرۆشتنی کارگە دەوڵەتییەکان بە بەرژەوەندییە تایبەتییەکان و گۆڕانکارییەکانی ھەڵبژاردن بۆ مافی مافی ژنان و ڕێگەدان بە غەیرە موسڵمانان دەکرد وەرگرتنی پۆست، ھاوبەشکردنی قازانج لە پیشەسازیدا، و ھەڵمەتێکی خوێندەواری لە قوتابخانەکانی وڵاتدا. ھەندێک لەو دەستپێشخەرییانە بە مەترسیدار سەیر دەکران، بەتایبەتی لەلایەن مەلا شیعەکانی (زانایانی ئایینی) بەھێز و ئیمتیازدارەوە، ھەروەھا وەک ڕەوتی ڕۆژاواییکردن لەلایەن نەریتخوازەکانەوە. خومەینی بە «ھێرشکردن بۆ سەر ئیسلام» سەیری ئەوانی دەکرد. خومەینی کۆبوونەوەی مەرجەعە باڵاکانی دیکەی قوم بانگھێشت کرد و ڕازییان کرد کە بڕیاری بایکۆتی ڕیفراندۆمی شۆڕشی سپی بدەن. خومەینی لە ٢٢ی ڕێبەندانی ١٩٦٣ بەیاننامەیەکی بە وشەی توند دەرکرد کە ھەم شا و ھەم پلانی چاکسازییەکەی شەرمەزار کرد. دوای دوو ڕۆژ شا ستوونێکی زرێپۆشی بردە قوم، وتارێکی پێشکەش کرد و بە توندی ھێرشی کردە سەر مەلاکان وەک چینێک. خومەینی درێژەی بە ئیدانەکردنی بەرنامەکانی شا دا و مانیفێستێکی دەرکرد کە واژووی ھەشت زانای ئایینی باڵای شیعەی دیکەی لەسەر بوو. لە مانیفێستەکەی خومەینیدا ئاماژە بەوە کراوە کە شا بە شێوەی جۆراوجۆر دەستووری پێشێل کردووە، ئەو تەشەنەسەندنی گەندەڵی ئەخلاقی لەو وڵاتەدا شەرمەزار دەکات و شای بە ملکەچبوون بۆ ئەمریکا و ئیسرائیل تۆمەتبار کردووە. ھەروەھا فەرمانی دا کە ئاھەنگی نەورۆز بۆ ساڵی ١٣٤٢ی ئێران (کە کەوتە بەر ٢١ی ئازاری ١٩٦٣) وەک نیشانەی ناڕەزایەتی بەرامبەر بە سیاسەتەکانی حکوومەت ھەڵبوەشێتەوە. پاشنیوەڕۆی ڕۆژی عاشورا (٣ی خەرمانانی ١٩٦٣) خومەینی لە مەدرەسەی فەیزییە وتارێکی پێشکەش کرد کە شای کێشا ھاوتەریبی خەلیفەی یەزید کە لەلایەن شیعەکانەوە وەک 'ستەمکار' ھەست پێدەکرێت و و شای بە "بەدبەخت، " پیاوی بەدبەخت" و ئاگادارکردنەوەی ئەوەی کە ئەگەر ڕێگاکانی نەگۆڕێت ڕۆژێک دێت کە خەڵک سوپاسی ڕۆشتنی لە وڵات دەکەن. ڕێکەوتی ٥ی خەرمانانی ١٣٥٧ی ھەتاوی (١٥ی خورداد) کاتژمێر ٣:٠٠ی سەرلەبەیانی، دوو ڕۆژ دوای ئەم ئیدانەکردنی ئاشکرای شا، خومەینی لە شاری قوم ڕاگیرا و بۆ تاران ڕاگوێزرا. دوابەدوای ئەم چالاکییە، سێ ڕۆژ ئاژاوەی گەورە لە سەرتاسەری ئێران ڕوویدا و نزیکەی ٤٠٠ کەسیش گیانیان لەدەستدا. ئەو ڕووداوە ئێستا بە بزووتنەوەی ١٥ خورداد ناودەبرێت. خومەینی تا مانگی پووشپەڕ لەژێر دەستبەسەری ماڵەوەدا مایەوە.

ژیان لە تاراوگەدا

پەڕگە:خمینی در ترکیە.JPG

خومەینی لە دەربەدەری لە بورسا، تورکیا بەبێ جل و بەرگی مەلایەتی

خومەینی زیاتر لە ١٤ ساڵ لە تاراوگەدا بەسەر بردووە و زۆربەیان لە شاری نەجەفی عێراق بووە. سەرەتا لە ٤ی تشرینی دووەمی ١٩٦٤ ڕەوانەی تورکیا کرا و لەوێ لە شاری بورسا لە ماڵی عەقید عەلی سێتینەری دەزگای زانیاری سەربازی تورکیا مایەوە. لە تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٦٥، دوای کەمتر لە ساڵێک، ڕێگەی پێدرا ڕوو لە نەجەف بکات، تا ساڵی ١٩٧٨ لەوێ مایەوە، دواتر لەلایەن سەددام حوسێن جێگری سەرۆکی ئەوکاتەوە دەرکرا. لەم کاتەدا ناڕازیبوون لە شا خەریک بوو چڕتر بووەوە و خومەینی لە ٦ی تشرینی یەکەمی ١٩٧٨ بە ڤیزەی گەشتیاری سەردانی نۆفلی شاتۆی کرد کە یەکێکە لە گەڕەکەکانی پاریسی فەرەنسا.

تا کۆتایییەکانی شەستەکان، خومەینی یەکێک بوو لە شەش مەرجەعی تەقلید (نموونە بۆ لاساییکردنەوە) بوو لە جیھانی شیعەدا بۆ «سەدان ھەزار» شیعە یان زیاتر. لەکاتێکدا خومەینی لە چلەکانی سەدەی ڕابردوودا بیرۆکەی دەسەڵاتی پاشایەتی سنوورداری لەژێر دەستووری ساڵی ١٩٠٦دا قبوڵ کرد – وەک لە کتێبەکەیدا کەشف ئەلئەسرار بەڵگەی لەسەرە – دوای حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو ئەو بیرۆکەیەی ڕەتکردبووەوە. لە سەرەتای ساڵی ١٩٧٠ خومەینی زنجیرەیەک وتاری لە نەجەف سەبارەت بە حکوومەتی ئیسلامی پێشکەش کرد، دواتر وەک کتێبێک بە ناوی جۆراوجۆر حکوومەتی ئیسلامی یان حکوومەتی ئیسلامی: حوکمڕانی فەقێ (حوکمەتی ئیسلامی: وەڵایەت فەقییە) بڵاوکرایەوە. ئەم پرەنسیپە، پێش شۆڕش بۆ خەڵک نەناسرابوو، لە دوای شۆڕشەوە بە دەستووری نوێی ئێرانەوە لکێنرا.

دەرگای ماڵی خومەینی لە نەجەف

وەڵایەتی فەقییە (دەستەڵاتی زانای ئایینی)

ئەمە ناسراوترین و کاریگەرترین کاری خومەینی بوو، و بیرۆکەکانی خۆی لەسەر دەسەڵاتداری (لەو کاتەدا) داڕشت:

• یاساکانی کۆمەڵگا تەنھا دەبێت لە یاساکانی خودا (شەرع) پێک بھێنرێن، کە بەسە چونکە «ھەموو کاروباری مرۆڤایەتی» و «ڕێنمایی و دەستوور دابین دەکات ،» بۆ ھەر «بابەتێک» لە «ژیانی مرۆڤدا» دادەمەزرێنێت.
• لەبەر ئەوەی شەریعەت یاسایەکی گونجاوە، پێویستە ئەوانەی پۆستی حکومی دەگرن، زانیارییان لەسەر شەریعەت ھەبێت. بەو پێیەی زانایانی ئایینی ئیسلامی شارەزاترینن، فەرمانڕەوای وڵات دەبێ فەقیھێک بێت کە «لە زانست و دادپەروەری لە ھەموو ئەوانی تر بەرزتر بێت»، (کە بە مەرجەع ناسراوە)، ھەروەھا ھەبوونی زیرەکی و توانای کارگێڕی. حوکمڕانی پاشا و یان کۆبوونەوەکان «ئەوانەی کە نوێنەری زۆرینەی خەڵک دەکەن» (واتە پەرلەمان و دەسەڵاتی ھەڵبژێردراوی یاسادانان) لەلایەن ئیسلامەوە بە «ھەڵە» ناسێنراوە.
• ئەم سیستەمە دەسەڵاتدارییە بۆ ڕێگریکردن لە نادادپەروەری و گەندەڵی و چەوساندنەوەی دەسەڵاتداران بەسەر ھەژاران و لاوازەکان و کوفر و لادان لە ئیسلام و شەریعەت؛ ھەروەھا بۆ لەناوبردنی کاریگەری و پیلانەکانی دژە ئیسلام لەلایەن زلھێزە دەرەکییە غەیرە موسڵمانەکانەوە پێویستە.

چالاکی سیاسی پێش شۆڕش

فۆرمێکی دەستکاریکراوی سیستەمی ویلایەتی فەقێ دوای دەستبەکاربوونی خومەینی و شوێنکەوتووانی وەرگیرا و خومەینی یەکەمین «پاسەوان»یان «ڕێبەری مەزن»ی کۆماری ئیسلامی بوو؛ بەڵام لەم نێوەندەدا خومەینی تەنیا باسی «حکوومەتی ئیسلامی»ی دەکرد، ھەرگیز بە ڕستەیی نەیخستەڕوو کە بەڕاستی مانای چییە. ڕەنگە ئەوانەی دەوروبەری ئاگاداری پێویستیی دەستەڵاتداری فەقێ بووبن بەڵام «لە چاوپێکەوتن، وتارەکان، پەیام و فەتواکان لەو ماوەیەدا یەک ئاماژە بە ولایت فەقێ نەکراوە.» خومەینی ئاگادار بوو کە بیروبۆچوونەکانی بۆ دەستەڵاتی زانای ئایینیلە دەرەوەی تۆڕی ئیسلامی دژ بە شاکەی بڵاو نەکاتەوە و چینی مامناوەندی سێکۆلار لە بزووتنەوەکەی نەترسێنێت. بزووتنەوەکەی جەختی لە پۆپۆلیزم دەکرد، باسی لە شەڕکردن بۆ مۆستەزعەفین دەکرد، کە زاراوەیەکی قورئانییە بۆ چەوساوەکان یان بێبەشەکان، کە لەم چوارچێوەیەدا بە مانای «لە ئێران ھەمووان جگە لە شا و دیوانی شا» ھاتە ئاراوە. لە ئێران، ژمارەیەک لە ھەنگاوە ھەڵەکانی شا، لەوانە سەرکوتکردنی ناڕەزایی دەربڕین، دژایەتی ڕژێمەکەی لێکەوتەوە. کۆپی کاسێتی وتارەکانی، کە بە توندی ئیدانەی شا دەکرد، بۆ نموونە "سیخوڕی جوولەکە، مارە ئەمریکییەکە کە دەبێت بە بەرد لە سەری بدرێت " بوو بە کاڵایەکی باو لە ئێراندا و یارمەتیدەر بوو بۆ لابردنی ئەفسانەی شا و شکۆمەندی دەسەڵاتی لەبەرچاوی خەڵکدا.

پەیوەندی خومەینی لەگەڵ ئەمریکا

بەگوێرەی بی بی سی، پەیوەندییەکانی خومەینی لەگەڵ ئەمریکا "بەشێکە لە کۆکراوەی بەڵگەنامەکانی حکومەتی ئەمەریکا کە تازە ئاشکرا کراون، وەک بروسکەی دیپلۆماسی، تێبینی سیاسی، تۆماری کۆبوونەوەکان". بەڵگەنامەکان ئەوە دەردەخەن کە ئیدارەی کارتەر یارمەتی خومەینی داوە بۆ گەڕانەوە بۆ ئێران بە ڕێگریکردن لە کودەتای سەربازی لەلایەن سوپای ئێرانەوە و خومەینی بە ئەمریکییەکانی لە فەڕەنسا وتووە پەیامێک بە واشینگتن بگەیەنێت کە نابێت ترسی نەوتیان ھەبێت. ئەم بابەتە ڕاست نییە کە ئێمە بە ئەمریکا نەوت نافرۆشین."

ڕێبەری مەزنی ئێران

گەڕانەوە بۆ ئێران

گەیشتنی خومەینی لە ١ی ڕەشەمەی ١٩٧٩ بە یاوەریی فڕۆکەوانێکی ئایر فرانس. کاتێک پرسیاری لەبارەی ھەستەکانی گەڕانەوەی لە دەربەدەری لە فڕۆکەکەدا لێکرا، وەڵامی ھیچ دایەوە؛ «ھیچ.»

شا لە ١٦ی ژانویەی ١٩٧٩ وڵاتی بەجێھێشت بۆ چارەسەری پزیشکی (بە ڕواڵەت "لە پشوودا")، ھەرگیز نەگەڕایەوە. دوای دوو ھەفتە و لە ڕۆژی پێنجشەممە ١ی ڕەشەممەی ١٩٧٩ خومەینی بە سەرکەوتن گەڕایەوە بۆ ئێران و لەلایەن جەماوەرێکی دڵخۆشەوە پێشوازی لێکرا کە دەوترێت پێنج ملیۆن کەس بوون. لە گەشتە بەکرێگیراوەکەی ئایر فرانس بۆ گەڕانەوەی بۆ تاران، ١٢٠ ڕۆژنامەنووس یاوەری بوون کە سێیان ژن بوو. یەکێک لە ڕۆژنامەنووسەکان بە ناوی پیتەر جێنینگز پرسیاری کرد: یەکێک لە ڕۆژنامەنووسان بەناوی پیتەر جێنینگز پرسیاری کرد: ئایەتوڵڵا، ئایا دەتوانیت پێمان بڵێیت ھەستت چۆنە سەبارەت بە گەڕانەوە بۆ ئێران؟ خومەینی لە ڕێگەی سادق قوتبزادەی یاریدەدەرییەوە وەڵامی دایەوە: "ھیچی" (ھیچ). لێدوانەکەی - کە لەو کاتەدا زۆر باسی لێوەکرا و ھەروەھا لەو کاتەوە - لەلایەن ھەندێک کەسەوە بە ڕەنگدانەوەی بیروباوەڕە عیرفانییەکانی و وابەستەنەبوون بە خۆ دادەنرا.

شۆڕش

خومەینی بە توندی دژی حکوومەتی کاتی شاپوور بەختیار وەستایەوە و بەڵێنیدا «من بە دەمیاندا دەدەم، حکوومەت دادەمەزرێنم». خومەینی لە ١١ی بەفرانبار (٢٢ی بەھمەن) دا، مەھدی بازرگان، سەرۆک وەزیرانی کاتیی ڕکابەری خۆی بۆ خۆی دەستنیشان کرد و داوای کرد «بەو پێیەی من ئەوم داناوە، دەبێت گوێڕایەڵی بن». . ھۆشداریشی دا کە ئەوە «حکوومەتی خودایە»، و نافەرمانی دژی ئەو یان بازرگان بە «یاخیبوون لە خودا» دادەنرێت، و «یاخیبوون لە خودا کوفرە». لەگەڵ پەرەسەندنی بزووتنەوەی خومەینی، سەربازەکان دەستیان کرد بە لادان بۆ لای ئەو و خومەینی بەختی ناخۆشی لەسەر ئەو سەربازانە ڕاگەیاند کە خۆیان ڕادەست نەدەکرد. لە ١١ی ڕەشەممەدا لەگەڵ بڵاوبوونەوەی شۆڕش و دەستبەسەرداگرتنی چەکخانەکان، سوپا بێلایەنی ڕاگەیاند و ڕژێمی بەختیار ڕووخا. لە ١٢ی خاکەلێوە ٢٦٧٩ (٣٠ و ٣١ی ئازاری ١٩٧٩)دا ڕیفراندۆمێک بۆ جێگرتنەوەی دەسەڵاتی پاشایەتی بە کۆماری ئیسلامی- بە پرسیارێکەوە: "ئایا دەبێت دەسەڵاتی پاشایەتی لە بەرژەوەندی حکومەتێکی ئیسلامی ھەڵبوەشێتەوە؟"- بە دەنگی ٩٨٪ بە بەڵێ بۆ جێگرەوە تێپەڕی.

خومەینی و مێھدی بازرگان، سەرۆکوەزیرانی کاتی

سەرەتای پتەوکردنی دەسەڵات

کاتێک خومەینی لە پاریس بوو، بەڵێنی «سیستەمێکی سیاسی دیموکراتی» بۆ ئێران دا، بەڵام کاتێک گەییشتە دەسەڵات، داکۆکی لە دروستکردنی دەوڵەتی ئایینی کرد کە لەسەر بنەمای پارێزگای فەقییە وەرگیراوە. ئەم پرۆسەیە دەستی کرد بە سەرکوتکردنی گرووپەکانی ناو ھاوپەیمانێتییە فراوانەکە بەڵام لە دەرەوەی تۆڕەکەی کە ھیوایان بە خومەینی بەستبوو بەڵام چیتر خومەینی پێویستی بە پشتیوانی ئەوان نەبوو. ھەروەھا ئەمەش بووە ھۆی پاکتاوکردن یان گۆڕینی زۆرێک لە سیاسەتمەدارانی سێکۆلار لە ئێران و خومەینی و کەسە نزیکەکانی ئەم ھەنگاوانەی خوارەوەیان گرتەبەر:دامەزراندنی دادگاکانی شۆڕشی ئیسلامی؛ جێگرتنەوەی ھێزی سەربازی و پۆلیسی پێشوو؛ دانانی زانایانی باڵای دینی و ڕۆشنبیرانی ئیسلامی ئێران بە بەرپرسی نووسینی دەستوورێکی دینی، لەگەڵ ڕۆڵێکی ناوەندی بۆ دەسەڵاتی فەقییە؛ دروستکردنی پارتی کۆماری ئیسلامی لە ڕێگەی مۆتجاھیدەکانی خومەینی بە ئامانجی دامەزراندنی حکوومەتێکی دینی و ڕووخاندنی ھەر ئۆپۆزسیۆنێکی سێکۆلار؛ گۆڕینی ھەموو یاسا سێکۆلارەکان بە یاسای ئیسلامی؛ و بێلایەنکردن یان سزادانی ئیلاھیناسە باڵاکان ("ڕکابەرەکانی خومەینی لە پلەبەندی ئایینیدا")، کە بیرۆکەکانی لەگەڵ بیرۆکەکانی خومەینی ناکۆکی ھەبوو، لەوانە محەممەد کازم شەریعەتمەداری، حەسەن تەباتەبایی قۆمی و حوسێنعەلی مونتەزیری. ھەندێک ڕۆژنامەکان داخران، ئەوانەی ناڕەزایەتیان دەربڕی بەرامبەر بە داخستنی ڕۆژنامەکان ھێرشیان کرایە سەر. گرووپە ئۆپۆزسیۆنەکانی وەک بەرەی دیموکراسی نیشتمانی و پارتی کۆماریخوازی گەلی موسڵمان ھێرشیان کرایە سەر و دواجار قەدەغە کران.

دەستووری ئیسلامی و بوون بە ڕێبەری مەزن

وەک بەشێک لە گواستنەوە لە سەرکردایەتی بزووتنەوەیەکی سیاسی بەرفراوان بۆ حوکومەتی توندوتیژی ئایینی، خومەینی بۆ یەکەم جار ڕای گەیاند کە پشتگیری لە دەستووری کاتی کۆماری ئیسلامی دەکات کە ھیچ پۆستێکی بۆ حوکمی باڵای زانای ئیسلامی تێدا نەبوو. دوای ئەوەی لایەنگرانی زۆرینەی ڕەھای کورسییەکانی ئەو لیژنەیەیان بەدەستھێنا کە گۆڕانکاریی کۆتاییان لە ڕەشنووسەکەدا (ئەنجومەنی شارەزایان) ئەنجامدا، دەستووری پێشنیارکراویان نووسییەوە بۆ ئەوەی فەقێیەکی باڵای ئیسلامی سەرکردایەتی وڵات بکات، ھەروەھا ئەنجومەنی پارێزەرانی بەھێزتر بۆ ڤیتۆکردنی یاسا نائیسلامییەکان و پشکنینی کاندیدەکان بۆ پۆستەکان و دوورخستنەوەی ناموسڵمانان. ڕێبەری مەزنی ئینقلابی ئیسلامی لە کتێبەکەیدا بە ناوی حکوومەتی ئیسلامی: وەڵایەتی فەقییە (حکوومەتی ئیسلامی: حوکمڕانی فەقییە) لە ساڵی ١٩٧٠دا کە بەسەر لایەنگرانیدا دابەشکرابوو و لە خەڵک ڕاگیرابوو، لە نزیکەوە بەدواداچوونی بۆ بیرۆکەکانی خومەینی دەکرد بەڵام نە بە تەواوی. لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٧٩ دەستووری نوێی کۆماری ئیسلامی بە ڕیفراندۆمی نەتەوەیی پەسەند کرا. خومەینی خۆی بە ڕێبەر دەستنیشان کرا و بە فەرمی بە «ڕێبەری شۆڕش» ناسێنرا. لە ٢ ی شوباتی ١٩٨١، ئەبولحەسەن بەنیسەدر وەک یەکەم سەرۆککۆماری ئێران ھەڵبژێردرا. ڕەخنەگران گلەییان لەوە دەکرد کە خومەینی بەڵێنەکەی بۆ ئامۆژگاریکردن لە جیاتی بەڕێوەبردنی وڵاتی شکاندووە.

قەیرانی دیل گرتن

خوێندکارانی ئێرانی لە باڵیۆزخانەی ئەمریکا، تاران داگیر دەکەن

پێش پەسەندکردنی دەستوور، لە ٢٢ ی تشرینی یەکەمی ١٩٧٩، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا شای دوورخراو و نەخۆشی ھێنا بۆ وڵاتەکە بۆ چارەسەری شێرپەنجە. لە ئێران دەستبەجێ خۆپیشاندان دەستی پێکرد و خومەینی و گرووپە چەپەکان داوایان کرد شا بۆ دادگاییکردن و لەسێدارەدان بگەڕێتەوە بۆ ئێران. لە ٤ ی تشرینی دووەمدا، گرووپێک لە خوێندکارانی ئێرانی کە خۆیان بە خوێندکارانی موسڵمانی شوێنگری ھێڵی ئیمام ناودەبرد، کۆنتڕۆڵی باڵیۆزخانەی ئەمریکایان لە تاران گرتە دەست و ٥٢ کارمەندی باڵیۆزخانەکەیان بۆ ماوەی ٤٤٤ ڕۆژ بە دیلی گرت. لە ئەمریکا دیل گرتن وەک پێشێلکارییەکی ئاشکرای یاسای نێودەوڵەتی تەماشا دەکرا و توڕەیی توند و ھەستی دژە ئێرانی لێکەوتەوە.

سەرچاوەکان

سەرچاوەکان

• Ansari، Hamid. The Narrative of Awakening. The Institute for Compilation and publication of the work of Imam Khomeini. لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی ئایاری ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە.
• Bakhash، Shaul (١٩٨٤). The Reign of the Ayatollahs: Iran and the Islamic Revolution. New York: Basic Books.
• Brumberg، Daniel (٢٠٠١). Reinventing Khomeini: The Struggle for Reform in Iran. University of Chicago Press. ژپنک ٠-٢٢٦-٠٧٧٥٨-٦.
• Choksy، Jamsheed K. (2015). «Zoroastrianism ii. Historical Review: from the Arab Conquest to Modern Times». Encyclopaedia Iranica.
• Dabashi، Hamid (٢٠٠٦). Theology of Discontent: The Ideological Foundation of the Islamic Revolution in Iran. Transaction Publishers. ژپنک ١-٤١٢٨-٠٥١٦-٣.
• Daniel، Elton L. (٢٠٠١). The History of Iran. Greenwood Press. ژپنک ٠-٣١٣-٣٠٧٣١-٨.
• DeFronzo، James (٢٠٠٧). Revolutions And Revolutionary Movements. Westview Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٨١٣٣-٤٣٥٤-٩.
• Harney، Desmond (١٩٩٨). The priest and the king: an eyewitness account of the Iranian revolution. I.B. Tauris.
• Hoveyda، Fereydoun (٢٠٠٣). The Shah and the Ayatollah: Iranian Mythology and Islamic Revolution. Praeger/Greenwood. ژپنک ٠-٢٧٥-٩٧٨٥٨-٣.
• Karsh، Efraim (٢٠٠٧). Islamic Imperialism: A History. Yale University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٣٠٠-١٢٢٦٣-٣.
• Keddie، Nikkie R. (٢٠٠٣). Modern Iran: Roots and Results of Revolution. Yale University Press. ژپنک ٠-٣٠٠-٠٩٨٥٦-١.
• Khomeini، Ruhollah؛ Algar، Hamid (٢٠٠٢). Islamic Government: Governance of the Jurist. Alhoda UK. ژپنک ٩٦٤-٣٣٥-٤٩٩-٧.
• Khomeini، Ruhollah (١٩٨١). Algar, Hamid (translator and editor) (ed.). Islam and Revolution: Writing and Declarations of Imam Khomeini. Berkeley, CA: Mizan Press. {{cite book}}: |editor= has generic name (یارمەتی)
• Khomeini, Ruhollah (١٩٨٠). Sayings of the Ayatollah Khomeini: political, philosophical, social, and religious. Bantam.
• Lee، James (١٩٨٤). The Final Word!: An American Refutes the Sayings of Ayatollah Khomeini. Philosophical Library. ژپنک ٠-٨٠٢٢-٢٤٦٥-٢.
• Mackey، Sandra (١٩٩٦). The Iranians: Persia, Islam and the Soul of a Nation. Dutton. ژپنک ٠-٥٢٥-٩٤٠٠٥-٧.
• Milani، Mohsen M. (١٩٩٤). The Making of Iran's Islamic Revolution: From Monarchy to Islamic Republic. Westview Press. ژپنک ٠-٨١٣٣-٨٤٧٦-١.
• Moin، Baqer (٢٠٠٠). Khomeini: Life of the Ayatollah. St. Martin's Press. ژپنک ٠-٣١٢-٢٦٤٩٠-٩.
• Molavi, Afshin (٢٠٠٥). The Soul of Iran: a Nation's Journey to Freedom. New York: Norton paperbacks.
• Rāhnamā، 'Ali (١٩٩٤). Pioneers of Islamic Revival. Macmillan. ژپنک ١-٨٥٦٤٩-٢٥٤-٠.
• Reich، Bernard (١٩٩٠). Political Leaders of the Contemporary Middle East and North Africa: A Biographical Dictionary. Greenwood Press. ژپنک ٠-٣١٣-٢٦٢١٣-٦.
• Schirazi, Asghar (١٩٩٧). The Constitution of Iran. New York: Tauris.
• Taheri، Amir (١٩٨٥). The Spirit of Allah. Adler & Adler.
• Willett، Edward C. (٢٠٠٤). Ayatollah Khomeini. The Rosen Publishing Group. ژپنک ٠-٨٢٣٩-٤٤٦٥-٤.
• Wright، Robin (١٩٨٩). In the Name of God: The Khomeini Decade. New York: Simon & Schuster. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٧١-٦٧٢٣٥-٥.
• Wright، Robin (٢٠٠٠). The Last Revolution. New York: Knopf.

Political offices
پێشوو ناونیشانی نوێ	Supreme Leader of Iran ١٩٧٩–١٩٨٩	جێگر عەلی خامنەیی
Military offices
پێشوو ئەبولحەسەن بەنیسەدر	فەرماندەی گشتی ھێزە چەکدارەکانی ئێران ١٩٨١–١٩٨٩	جێگر عەلی خامنەیی