شەڕی ئێران و عێراق

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
Jump to navigation Jump to search

شەڕی ئێران-عێراق
بەشێک لە شەڕی کەنداو
Iran-Iraq War Montage.png

چەن وێنە لە شەڕی ئێران و عێراق، لە سەرەوە سەربازێکی ئیرانی بە ماکی گازەوە، سەدام و رامسفێڵد، سەربازانی لاوی ئێرانی و بەندەرێکی نەوتی ئێران کە لە ھێرشی ئامریکادا سووتاوە.
ڕێکەوت ٢٢ ئەیلولی ١٩٨٠ – ٢٠ ئابی ١٩٨٨
شوێن ئێران, عێراق, کەنداوی فارس
ئاکام کێشە
  • شکستی عێراق بە ھەڵسوکەوت کردن بە زەویەکانی رۆژھەڵاتی شەتوڵ عەرەب و سود وەرگرتن لە جودا خوازی عەرەب لەپارێزگای خوزستان.
  • شکستی ئێران لە ڕوخاندنی سەدام حسێن یان لەناوبردنی ھێزی سەربازی عێراق
  • بڕیارنامەی ٥٩٨ی ئەنجومەنی ئاسایش
شەڕ لە نێوان
 ئێران

پ. د. ک
ی. ن. ک

 بەعس

موجاھیدینی خەلق
پدکا[٤]

سەرکردەکان و ڕێبەران
ئێران ڕووحوڵڵا خومەینی
(ڕابەری ئێران) 		عێراق سەددام حوسێن
(سەرۆکی عێراق)
لقە دەرگیرەکان
ھێزی چەکداری ئیرانی

عەرەبەکانی خوزستان
دەستەی ئەبوزەڕ ئێستا لواء الفاطمیون
پێشمەرگە
منظمة بدر

ھێزە چەکدارەکانی عێراق
شەڕکەر
سەرەتای جەنگ:[١٧]
١١٠٠٠٠-١٥٠٠٠٠ سەرباز,
١٧٠٠-٢١٠٠ تانک,[١٨] (٥٠٠ گونجاو بوو)[١٩]
١٠٠٠ زرێپۆش,
٣٠٠ تۆپ ھاوێژ,[٢٠]
٤٨٥ فڕۆکەی شەڕکەر (~١٠٠ گونجاو بوو),
٧٥٠ ھێلیکۆپتەر
دوای کشانەوەی عێراق لە ئێران لە ١٩٨٢:
٣٥٠٠٠٠ سەرباز,
٧٠٠ تانک,
٢٧٠٠ زرێپۆش ,
٤٠٠ تۆپ ھاوێژ,
٣٥٠ فڕۆکە,
٧٠٠ ھێلیکۆپتەر
لە ساڵی ١٩٨٨ دا:[٢١]
٦٠٠٠٠٠ سەرباز,
١٠٠٠ تانکی گونجاو,
٨٠٠ زرێپۆش,
٦٠٠ تۆپھاوێژی قورس,
٦٠-٨٠ فڕۆکەی شەڕکەر,
٧٠-٩٠ ھێلیکۆپتەر 		سەرەتای جەنگ:[٢٢]
٢٠٠٠٠٠ سەرباز,
٢٨٠٠ تانک,
٤٠٠٠ زرێپۆشی نەفەربەر,
١٤٠٠ تۆپ ھاوێژ,
٣٨٠ تۆپ ھاوێژ,
٣٥٠ ھێلیکۆپتەر
دوای کشانەوەی عێراق لە ئێران لە ١٩٨٢:
١٧٥٠٠٠ سەرباز,
١٢٠٠ تانک,
٢٣٠٠ زرێپۆش,
٤٠٠ تۆپ ھاوێژ,
٤٥٠ فرۆکە,
١٨٠ ھێلیکۆپتەر
لەکاتی تەواو بوونی جەنگدا:
١٥٠٠٠٠٠ سەرباز,[٢٣]
~٥٠٠٠ تانک,
٨٥٠٠-١٠٠٠٠ زرێپۆشی نەفەربەر,
٦٠٠٠-١٢٠٠٠ تۆپ ھاوێژ,
٩٠٠ فرۆکەی شەڕکەر,
١٠٠٠ ھێلیکۆپتەر
زیانەکان و دۆڕانەکان
١٢٣٢٢٠-١٦٠٠٠٠ کوشتن لە جەنگدا و ٦٠٬٧١١ وون بوو لە جەنگدا (راگەیاندنی ئێران)[٢٤][٢٥]
200000-600000 کوژراو (خەملاندنی دیکە)[٢٤][٢٦][٢٧][٢٨][٢٩][٣٠][٣١][٣٢][٣٣]
٨٠٠٠٠٠ کوژراو (ڕاگەیاندنی عێراق)[٢٤]

٥٠٠٠٠٠-٣٢٠٠٠٠ برینداری جەنگ[٢٧][٣٤][٣٥]
٤٠٠٠٠-٤٢٨٧٢ دیلی جەنگ[٣٤][٣٥]
١٦٠٠٠-١١٠٠٠ قوربانی مەدەنی[٢٤][٢٥]
زیانی دارای of US$٦٢٧ بلیۆن[٢٦][٣٦]

١٠٥٠٠٠-١٧٥٠٠٠ کوژراو[٣٤][٣٦][٣٧][٣٨][٣٩]
250000-500000 (خەمڵاندنی دیکە)[٤٠]
٤٠٠٠٠٠برینداری جەنگ[٣٨]

٧٠٠٠٠ دیلی جەنگ[٢٧][٣٨]
زیانی دارای $٦٢٧ بلیۆن[٢٦][٤١]

+١٠٠٠٠٠قوربانی مەدەنی لە ھەردوولا[٤٢]
(کوشتن و بێسەر و شوین کردنی ١٨٢٠٠٠ کەس لە کارەساتی ئەنفال ناگرێتە خۆ)[٤٣]
¹ ژمارەی دروستی شیعەی عێراقی کە شەڕی کرد شان بەشانی ئێران نەزانراوە. المجلس الأعلی الإسلامی العراقی و حزب الدعوة الإسلامیة پشتگیری ئێرانیان کرد لە کاتی شەڕدا. ئێران ھەندێ کات دیلەکانی ڕێک دەخست بۆ دژایەتی کردنی عێراق.

شەڕی ئێران و عێراق (ئەیلوولی ١٩٨٠ - ئابی ١٩٨٨) شەڕێکی چەکداری بوو لە نێوان کۆماری ئیسلامی ئێران و عێراق بۆ ماوەی ٨ ساڵ بەردەوام بوو. ئەم شەڕە لە ئێران بە ناوی بەرگری پیرۆز، شەڕی سەپێندراو و شەڕی ھەشت ساڵە (بە فارسی: دفاع مقدس، جنگ تحمیلی، جنگ هشت ساله) و له عێراق به ناوی قادسییهی سهدام و شهڕی یهکهمی کهنداو (داڕێژە:به عهرهبی) دەناسرێت.

ئەم شەڕە سەرەتا بە ھێرشی ھێزەکانی سەدام (سەرۆک کۆماری ئەو سەردەمی عێراق) بۆ سەر ئیران دەستی پێ کرد، لە کاتی ھێرشەکەدا شۆڕشی ئیسلامیی ئێران تازە سەرکەوتبوو و دۆخی ئەرتەشی ئێران زۆر شێواو و ئاڵۆز بوو. لە لایەکی دیکەوە عێراق لە دۆخێکی باشدا بوو، باری ئابووری لە گەشە کردندا بوو، کە سەدام ویستی بۆ ئەوە ببێتە وڵاتی یەکەمی ناوچە، ھەروەھا بۆ ئەوە کە پەرە بداتە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی و بەم شێوە کامی لە ئاڵۆزی ئێران گرتبیت. لە لایەکی دیکەوە ئێران، ئنقلابێکی ئیدێۆلۆژیکی کردبوو و دەیویست ئەم شۆڕشە پەرە بداتە سەر وڵاتانی دەوروبەری خۆی بە تایبەت عێراق کە کەمینەیەکی زۆر گەورە شێعەی ھەبوو.[٤٤]

نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کۆتایی ھێنان بەم شەڕە لە ساڵی ١٩٨٧ دا بڕیارنامەی ژمارە ٥٩٨ی دەرکرد. بەڵام ئەم بڕیارنامەی ھەتا ساڵی ١٩٨٨ نەھاتە کایەوە. لە دوای سوڵح ئێران و عێراق گەڕانەوە بۆ سەر سنوورە پێشووەکانیان کە بە پیی ڕێکەوتننامەی جەزائیر لە ساڵی ١٩٧٥ دیاری کرا بوو.[٤٥] ھەتاکوو ساڵی ٢٠٠٣ ئاخرین سەربازانی بە دیل گراوی دوو لایەنی شەڕەکە پێکەوە ئاڵوگۆر کران.[٤٦][٤٧]

ئەم شەڕە گیانی نیو میلیۆن سەربازی ھەر دوو لای گرت، زیانێکی گەورەی تووشی ھەر وڵات کرد بەڵام لە ئاکامدا ھیچ سنوورێک جێبەجی نەبوو. لەم شەڕەدا خەڵکێکی زۆر بوونە قوربانی بەکارھینانی چەکی کیمیایی و چەندین ڕووداوی گەورەی کۆمەڵکوژی (وەکوو: کیمیابارانی ھەڵەبجە) تێدا ڕووی دا. لەم شەڕەدا شارە کوردنشینەکان چەندین جار بۆمباران کران و خەڵکێکی زۆر بوونە قوربانی.[٤٨][٤٩][٥٠]

پێشەکی[دەستکاری]

لە ئێران بەم جەنگە دەوتریت جەنگی سەپێندراو (جنگ تحمیلی) و بەرگری پیرۆز (دفاع مقدس) بەڵام لە میدیاکانی عێراقدا ناسراوە بە قادسییەی سەدام (قادسیة صدام) ئەگەڕێتەوە بۆ جەنگی قادسیە لە سەدی حەڤەدەدا، کاتێک جەنگاوەرە عەرەبەکان فەتحی ئیمپراتۆری ساسانییان کرد..[٥١]

بنەڕەتیەکان[دەستکاری]

پەیوەندیەکانی ئێران-عێراق[دەستکاری]

لە جەنگی عوسمانی و فارسەکان لە سەدەی شازدە و حەڤەدە دا، عوسمانییەکان عێراقیان داگیر کرد لەگەل تەواوی شەتەلعەرەب و تاوەکو ئیمزاکردنی گرێبەستی زەھاب لە ١٦٣٩ دا کە سنووری کۆتایییان دا مەزراند لەنێوان دوو وڵاتەکە. شەتەلعەرەب شوێنێکی گرنگە بۆ ھەردوو وڵات بۆ ڕەوانەکردنی نەوت، و لە ساڵی ١٩٣٧ دا ئێران و عێراقی تازە سەربەخۆ پەیماننامەیەکیان ئیمزا کرد بۆ کۆتایھێنان بە کێشەکانیان. لە ھەمان ساڵ، ئێران و عێراق ھەردووکیان چوونە پاڵ ڕێککەوتنامەکەی سەعدئاباد و پەیوەندی لەنێوان دوو دەوڵەتەکە باش مایەوە بۆ دەیان ساڵ. لە ساڵی ١٩٣٧ دا پەیماننامەی ناسینەوەی سنور لەنێوان ئێران و عێراقدا بەسترا بۆدیاری کردنی سنور لە شەتەلعەرەبدا کە بەدرێژایی ئاوە نزمەکانی بەری ڕۆژھەڵات جگە لە عابادان و خورەمشەھر بوو بە سنوری عێراق و وە ناونرا تالویگ. وە عێراق تەواوی ڕێگا ئاوویەکانی لەدەستدا بوو ھەرکات کەشتییەکی ئێرانی تێپەڕ ببوایە ئەبوایە باج بدات.[٥٢] لە ساڵی ١٩٥٥ ھەردوو دەوڵەت چونە پاڵ پەیماننامەی بەغداد، لەگەڵ ئەوەی دەسەڵاتی ھاشمییەکان لە ساڵی ١٩٥٨ روخێندرا دەوڵەتێکی نەتەوەی دروستکرا کە یەکسەر پەیماننامەکەی پشت گوێخست. لە ١٨ کانونی یەکەمی ١٩٥٩ سەرۆکی نوێی عێراق جەنەراڵ عەبدولکەریم قاسم ڕایگەیاند "ئێمە ناخوازین کەسێکی کە جگە لە خێڵە عەرەبەکان نشتەجێببێت لە ئەھواز و خوڕەم شەھر. عوسمانییەکان خوڕەم شەھریان دابووە ئێران کە خاکی عێراق بوو". حکومەتی عێراق نارازی بوو بەو سامانە گەورەیەی کە لە ئەھوازدا ھەبوو بەدەست ئێرانەوە بوو کە دەوڵەمەند بوو بە سامانی نەوت بۆیە عێراق یارمەتی ھێزە نارەزاییەکانی ئەھوازی دەدا بەھۆی ئەو نفوسە گەورەیەی عەرەب لە ھەرێمەکەدا ھەبوو، وەبەرزکردنەوەی داواکاری ھێزە نارازییەکان لە کۆبوونەوەی کۆمکاری عەرەبی بەڵام سەرکەووتوو نەبوو.[٥٢]

ھەڵوەشانەوەی پەیمانە سەرەتاییەکان لەلایەن ئێرانەوە کە بووە ھۆی ڕوودانی گرژی و توندوو تیژی لەنێوانیاندا تا ڕێکەوتننامەی جەزائیر لە ساڵی ١٩٧٥. لە سالی ١٩٦٩ سەددام حوسێن جێگری سەرۆک وەزیرانی عێراق ڕایگەیاند"کە کێشەی عێراق لەگەڵ ئێران پەیوەستە بە خوزستانەوە کە بەشێکە لە خاکی عێراق و لەکاتی حکومی بیانیدا دراوەتە ئێران". ھەر زوو رادیۆ عێراقیەکان دەستیان کرد بەھاندانی عەرەبەکانی ئێران لەگەڵ بەلوچیەکان بۆ ڕاپەڕین دژی حکومی شا، ھەروەھا تەلەفزیۆنی بەسرە شاری ئەھوازی وەک پارێزگایەکی عێراقی سەر بەویلایەتی ناصریە نیشاندەدا وە ناوی گشت شارەکانی ھەرێمی خوزستان گۆڕی بوو بە ناوی عەرەبی. لە ساڵی ١٩٧١ عێراق پەیوەندیە دیبلۆماسیەکانی لەگەڵ ئێران پچڕاند دوای ئەوەی ئیران دەستی گرت بەسەر دورگەکانی ئەبوموسی و تونبی گەورە و تونبی بچوک لە پاش کشانەوەی بەریتانیا.[٥٣] لە تۆڵەی داواکردنی عێراق بۆ خوزستان، ئێران پاریزگاری لە چەکدارە کوردەکان دەکرد و بنکەی لەناو ئێران بۆدەکردنەوە و چەکی بە کوردەکان دەدا، وە ھەردوو دەوڵەت ھانی کوردە جوداخوازەکانیان دەدا. لە ئاداری ١٩٧٤ تا ئاداری ١٩٧٥ شەری سنوری ڕویدا لە نێوان عێراق و ئێران بە یارمەتیدانی ئێران بۆ کوردە عێراقیەکان. لە ١٩٧٥، عێراقیەکان ھێرشێکیان دەست پێ کرد بۆ ئێران تانکیان بەکار ھێنا، ھەرچەندە ئێرانیەکان ئەوانیان بەزاند، چەند ھێرشی دیکە ڕوویان دا، لەگەڵ ئەوەشدا، ئێران پێنجەم ھێز سەربازیی جیھان بوو لەو کاتەدا و بەئاسانی عێراقیەکانی بەزاند، لە ئەنجامدا عێڕاق بڕیاریدا لەجیاتی جەنگ ڕێبکەوێت لەگەڵ تاران بۆ دەست ھەڵگرتن لە یارمەتیدانی کوردەکان. لە پەیمانامەی جەزائیر ساڵی ١٩٧٥ عێراق ڕیکەوت لەسەر ئەوەی کە ئاوی شەتوڵ عەرەب لەلایەن ئێرانەوە بەکاربھێنرێت و ئێرانیش دەست ھەڵگرێت لە یارمەتیدانی کوردە عێراقیەکان. عێراقیەکان ئەم پەیمانامەیان وەک ڕوشکاندن دەبینی، لەگەڵ ئەوەشدا، ڕێککەوتنەکە مەبەست بوو بۆ کۆتای ھێنان بە پشتگیریی ئیران و ئەمریکا بۆ پێشمەرگە، پەیوەندی ئەم دوو وڵاتە باش بوو تا ساڵی ١٩٧٨، کاتێک کۆمەڵێک بریکاری ئێرانی دۆزرانەوە کە پلانیان بۆ کودەتا دادەنا دژی حکومەتی عێراقی، کاتێک ئەم پلانە ئاشکرا بوو، سەدام بڕیاریدا بە لە سێدارەدانی دەیان ئەفسەر لە سوپاکەی وەک نیشاندانی ئاشتی و دەرکردنی ئایەتوڵا خومێنی سەرکردەی بەرھەڵستکاری شا. سەڕەڕای ئەمە، سەدام تەنھا ڕێککەوتنی جەزائیری ڕەچاو کرد کە ئاگربەستێک بێت، نەک ڕێکەوتنێکی دیار، و چاوەڕوانی کرد بۆ دەرفەتێک تا ڕەخنە لەو ڕێکەوتنە بگرێت.[٥٣]

دوای شۆڕشی ئێران[دەستکاری]

ئامادەکارییەکانی عێراق[دەستکاری]

ئامادەکارییەکانی ئێران[دەستکاری]

پێکدادانی سنوری بەرەوجەنگ[دەستکاری]

شیکردنەوەی جوگرافی[دەستکاری]

بواری جەنگ[دەستکاری]

١٩٨٠:داگیرکاری عێراق[دەستکاری]

١٩٨١:کێشە[دەستکاری]

١٩٨٢:پاشەکشێی عێراق، ھێرشی ئێران[دەستکاری]

١٩٨٣-١٩٨٤:کێشەی ستراتیجی و جەنگی داخوران[دەستکاری]

١٩٨٥-١٩٨٦:ھێرش کردن و پاشەکشێکردن[دەستکاری]

١٩٨٧-١٩٨٨:بەرەو ئاگربەست[دەستکاری]

ئەنجام[دەستکاری]

ئاشتی و دوای جەنگ[دەستکاری]

بارودۆخی دارای[دەستکاری]

زانست و تەکنەلۆجیا[دەستکاری]

بەراوردی سوپای ئێران و عێراق[دەستکاری]

پشتگیری دەرەوە بۆ ئێران و عێراق[دەستکاری]

عێراق[دەستکاری]

ئێران[دەستکاری]

ھەردوو وڵات[دەستکاری]

بەکارھێنانی چەکی کیمیایی لەلایەن عێراقەوە[دەستکاری]

پەراوێزەکان[دەستکاری]

  1. ^ Iran and Syria Archived 14 October 2015 at the Wayback Machine.| Jubin Goodarzi
  2. ^ Copulsky، Alex (Winter 2008)، "Death of a Salesman"، Harvard Political Review، ٣٥٦ (٦٣٧٠): ٦٢٧، Bibcode:1992Natur.356..627R، doi:10.1038/356627a0، لە ڕەسەنەوە ئرشیڤ کراوە لە ١١ی شوباتی ٢٠١٢ 
  3. ^ Parsi، Trita؛ Menashri، David (٢٠٠٧). "Israel i. Relations With Iran". پەڕەکان ٢١٣–٢٢٣. 
  4. ^ Entessar، Nader (٢٠١٠)، Kurdish Politics in the Middle East، Rowman & Littlefiedl، پەڕە ٤٥ 
  5. ^ Metz, Helen Chapin, ed. (1988), "The Soviet Union", Iraq: a Country Study, Library of Congress Country Studies
  6. ^ Metz, Helen Chapin, ed. (1988), "Arms from The Soviet Union", Iraq: a Country Study, Library of Congress
  7. ^ Metz, Helen Chapin, ed. (1988), "Arms from France", Iraq: a Country Study, Library of Congressداڕێژە:Verify source
  8. ^ Timmerman، Kenneth R.، "Fanning the Flames: Guns, Greed & Geopolitics in the Gulf War"، Iran Brief  |contribution= تم تجاهله (یارمەتی)
  9. ^ "Brief History of Qatar". Heritage of Qatar. لە ڕەسەنەوە ئرشیڤ کراوە لە ٢٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢. لە ڕێکەوتی ٠٧ تشرینی دووەم ٢٠١٢ ھێنراوە. 
  10. ^ Vatanka، Alex (22 March 2012). "The Odd Couple". The Majalla. Saudi Research and Publishing Company. لە ڕێکەوتی ٠٧ تشرینی دووەم ٢٠١٢ ھێنراوە. 
  11. ^ Friedman, Alan. Spider's Web: The Secret History of How the White House Illegally Armed Iraq, Bantam Books, 1993.
  12. ^ Timmerman, Kenneth R. (١٩٩١). The Death Lobby: How the West Armed Iraq. New York: Houghton Mifflin Company. ISBN ٠-٣٩٥-٥٩٣٠٥-٠ دڵنیابەرەوە لە دروستیی بەھای |isbn= بەھا: invalid character (یارمەتی). 
  13. ^ Stothard، Michael (30 December 2011). "UK secretly supplied Saddam" – بە Financial Times. 
  14. ^ Anthony، John Duke؛ Ochsenwald، William L.؛ Crystal، Jill Ann. "Kuwait". Encyclopædia Britannica. 
  15. ^ Schenker, David Kenneth (٢٠٠٣). Dancing with Saddam: The Strategic Tango of Jordanian-Iraqi Relations (PDF). The Washington Institute for Near East Policy / Lexington Books. ISBN 0-7391-0649-X. 
  16. ^ Mearsheimer، John J.؛ Walt، Stephen M. (12 November 2002). "Can Saddam Be Contained? History Says Yes". International Security. Belfer Center for Science and International Affairs. 
  17. ^ Pollack, p, 186
  18. ^ Farrokh, Kaveh, 305 (2011)
  19. ^ Pollack, p. 187
  20. ^ Farrokh, Kaveh, 304 (2011)
  21. ^ Pollack, p. 232
  22. ^ Pollack, p. 186
  23. ^ Pollack, p. 3
  24. ^ a b c d Hiro، Dilip (١٩٩١). The Longest War: The Iran–Iraq Military Conflict. New York: Routledge. پەڕە ٢٠٥. ISBN 9780415904063. OCLC 22347651. 
  25. ^ a b Abrahamian، Ervand (٢٠٠٨). A History of Modern Iran. Cambridge, U.K. ; New York: Cambridge University Press. پەڕەکان ١٧١–١٧٥, ٢١٢. ISBN 9780521528917. OCLC 171111098. 
  26. ^ a b c Rajaee، Farhang (١٩٩٧). Iranian Perspectives on the Iran–Iraq War. Gainesville: University Press of Florida. پەڕە ٢. ISBN 9780813014760. OCLC ٤٩٢١٢٥٦٥٩ دڵنیابەرەوە لە دروستیی بەھای |oclc= (یارمەتی). 
  27. ^ a b c Mikaberidze، Alexander (٢٠١١). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia. Santa Barbara, California: ABC-CLIO. پەڕە ٤١٨. ISBN 9781598843361. OCLC 775759780. 
  28. ^ Hammond Atlas of the 20th Century (1999) P. 134-5
  29. ^ Dunnigan, A Quick and Dirty Guide to War (1991)
  30. ^ Dictionary of Twentieth Century World History, by Jan Palmowski (Oxford, 1997)
  31. ^ Clodfelter, Michael, Warfare and Armed Conflict: A Statistical Reference to Casualty and Other Figures, 1618–1991
  32. ^ Chirot, Daniel: Modern Tyrants: the power and prevalence of evil in our age (1994)
  33. ^ "B&J": Jacob Bercovitch and Richard Jackson, International Conflict: A Chronological Encyclopedia of Conflicts and Their Management 1945–1995 (1997) p. 195
  34. ^ a b c Potter، Lawrence G.؛ Sick، Gary (٢٠٠٦). Iran, Iraq and the Legacies of War. Basingstoke: Palgrave Macmillan. پەڕە ٨. ISBN 9781403976093. OCLC 70230312. 
  35. ^ a b Zargar، Moosa؛ Araghizadeh، Hassan؛ Soroush، Mohammad Reza؛ Khaji، Ali (December 2012). "Iranian casualties during the eight years of Iraq-Iran conflict" (PDF). Revista de Saúde Pública. São Paulo: Faculdade de Higiene e Saúde Pública da Universidade de São Paulo. ٤١ (٦): ١٠٦٥–١٠٦٦. ISSN 0034-8910. OCLC 4645489824. doi:10.1590/S0034-89102007000600025. لە ڕێکەوتی ٠٢ تشرینی دووەم ٢٠١٣ ھێنراوە. 
  36. ^ a b Hiro، Dilip (١٩٩١). The Longest War: The Iran–Iraq Military Conflict. New York: Routledge. پەڕە ٢٥١. ISBN 9780415904063. OCLC ٢٢٣٤٧٦٥١ دڵنیابەرەوە لە دروستیی بەھای |oclc= (یارمەتی). 
  37. ^ Rumel, Rudolph. "Centi-Kilo Murdering States: Estimates, Sources, and Calculations". Power Kills. University of Hawai'i. 
  38. ^ a b c Karsh، Efraim (٢٠٠٢). The Iran–Iraq War, 1980–1988. Oxford: Osprey Publishing. پەڕە ٨٩. ISBN 9781841763712. OCLC ٤٨٧٨٣٧٦٦ دڵنیابەرەوە لە دروستیی بەھای |oclc= (یارمەتی). 
  39. ^ Koch، Christian؛ Long، David E. (١٩٩٧). Gulf Security in the Twenty-First Century. Abu Dhabi: Emirates Center for Strategic Studies and Research. پەڕە ٢٩. ISBN 9781860643163. OCLC 39035954. 
  40. ^ Ian Black. "Iran and Iraq remember war that cost more than a million lives". the Guardian. 
  41. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری hiro٦٢٧ نەدراوە
  42. ^ Rumel, Rudolph. "Lesser Murdering States, Quasi-States, and Groups: Estimates, Sources, and Calculations". Power Kills. University of Hawai'i. 
  43. ^ Sinan، Omar (25 June 2007). "Iraq to hang 'Chemical Ali'". Tampa Bay Times. Associated Press. 
  44. ^ Molavi, Afshin (2005). The Soul of Iran: A Nation's Journey to Freedom (Revised ed.). England: W. W. Norton & Company. p. 152. ISBN 978-0-393-32597-3.
  45. ^ Farrokh, Kaveh. Iran at War: 1500–1988. Oxford: Osprey Publishing. ISBN 978-1-78096-221-4.
  46. ^ Molavi, Afshin (2005). The Soul of Iran: A Nation's Journey to Freedom (Revised ed.). England: W. W. Norton & Company. p. 152. ISBN 978-0-393-32597-3.
  47. ^ http://www.nytimes.com/2003/03/14/world/threats-and-responses-briefly-noted-iran-iraq-prisoner-deal.html
  48. ^ http://www.iranicaonline.org/articles/iraq-vii-iran-iraq-war
  49. ^ http://www.globalpolicy.org/component/content/article/169/36403.html
  50. ^ http://www.iranchamber.com/history/articles/arming_iraq.php
  51. ^ Lewental، D Gershon (November 2014). ""Saddam's Qadisiyyah": Religion and history in the service of state ideology in Baʿthi Iraq". Middle Eastern Studies. Taylor & Francis. ٥٠٫٦: ٨٩١–٩١٠. doi:١٠٫١٠٨٠/٠٠٢٦٣٢٠٦٫٢٠١٣٫٨٧٠٨٩٩ دڵنیابەرەوە لە دروستیی بەھای|doi= (یارمەتی). 
  52. ^ a b "The Origin and Development of Imperialist Contention in Iran; 1884–1921". History of Iran. Iran Chamber Society. 
  53. ^ a b Mirfendereski، Guive (٢٠٠٥). "Tonb (Greater and Lesser)". Encyclopædia Iranica. لە ڕەسەنەوە ئرشیڤ کراوە لە ٤ی تەممووزی ٢٠١٥. 

سەرچاوەکان[دەستکاری]

وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=شەڕی_ئێران_و_عێراق&oldid=554915»