ھێمن

ناوی تەواوەتی محەممەد ئەمین شێخولئیسلامی موکری ناسراوە بە ھێمن موکریانی (لە بەھاری ١٩٢١ لە مەھاباد لەدایک بووە – لە ١٦ی نیسانی ١٩٨٦ لە ورمێ کۆچی دوایی کردووە) ھۆنەر و نووسەر و وەرگێڕێکی گەورەی کورد بوو.

ھێمن موکریانی
لەدایکبوون	١٩٢١ لاچین، مەھاباد
مەرگ	١٨ی نیسانی ١٩٨٦ ورمێ
شوێنی دۆزینەی تەرم	مقبرە الشعرای مھاباد
نەتەوە	کورد
پیشە	ھۆنەر، نووسەر و وەرگێڕ
ئایین	بێ ئایین، کوردایەتی

ژیان

کورتە

ھێمن یەکێک بوو لە ھۆزانڤان و نووسەرانی کورد لە سەدەی بیستەمدا، لە بواری پاراستن و بووژاندنەوەی فەرھەنگ و وێژە، ھەقی خستووەتە سەر نەتەوەکەی، چونکە لە تاریک و ڕوونی بەیانی ژیانیدا، بۆ خڕ کردنەوەی کۆماکانی وێژەی کوردەواری و وردبوونەوە لە وشەکانی، بە کەوکردن و ھەڵاواردنی غەوارەکانی و سوورکردنی خەرمانی زمانی کوردی، کەوتە کار و تەنانەت گوڵ ھەڵگرتنەوە و پاشەرۆکیشی بۆ خەڵکی دیکە نەھێشتەوە.

سەرەتای ژیان

ھێمن کوڕی سەید حەسەنی موکری و لە بنەماڵەی مەلا جامی چۆری بووە. دایکی ناوی زێنەب و کچی شێخی بورھان بووە وا ئێستا بنەماڵەیەکی گەورەی موکریانن. ھێمن بەھاری ساڵی ١٣٠٠ی کۆچی ھەتاوی بە شەوی جێژنی بەرات لە گوندی لاچینی سەر بە شاری مەھاباد چاوی بە گەردوون کەوت. بە بوونی ھێمن شیری دایکی وشک دەبێ و بە شیری ژنێکی دیکە فڕچک (گۆج) دەگرێ و دوای بوونی ئەو، دایکی لەشی ساغ بە خۆیەوە نابینێت.

ھێمن لە ڕۆژگارێکدا لەدایک دەبێت ڕەزاشا جڵەوی میری پێیە و لاسایی ئاتاتورکی دەکردەوە. جل وبەرگی کوردەواری بە تەواوی قەدەغە دەکرێت و ئەوەندەی لە دەستی ھات، سووکایەتی بە خەڵک کرد و شەپکە و تەپلەی ھێنا نێو بازاڕەوە. ھێمن لەم کەش و ھەوایەدا گەورە دەبێت.

لەکاتی منداڵیدا گوێی بۆ بەسەرھاتەکانی دایە مرۆت دەگرێت، وا پیرێژنێکی دوونیا دیتوو بووە و زۆر شتی بەنرخی لێ فێر بووە. ئەلف و بێ لای عەبدوڵڵای مستەوفی (سەعید ناکام) دەخوێنێت و پێش ئەوەی ئەلف و بێی فێر بکات، بزنۆکێ و مەڕۆکێی حوسێنی حوزنی موکریانی بۆ دەخوێنێتەوە و ھێمن لەبەری دەکات و ھەروەھا ھۆنراوەکانی شێخ ڕەزا و زۆر شتی دیکەی لێ فێر دەبێت و پاشان بۆ درێژە دانی خوێندن، باوکی دەینێرێتە مەھاباد و لە قوتابخانەی سەعادەتی ئەو شارە دەست بە خوێندن دەکات. ھێمنێکی لادێی جگە لە زمانی کوردی ھیچی دیکەی نەدەزانی و لەو قوتابخانەیش کەس نەیدەتوانی بە کوردی قسە بکات، منداڵان گاڵتەی پێدەکەن و پێی دەڵێن کرمانج، چونکە ئەو کاتە لە مەھاباد بە خەڵکی دێیان دەووت کرمانج، ھێمن ئەو ساڵە خوێندنی بە سەرکەوتنێکی زۆر باشەوە تێپەڕ دەکات و ھاوین دەگەڕێتەوە بۆ ئاوایی و لە لای مەلای دێ و باوکی وانە دەخوێنێت و ڕاھێنانی نووسینی خەت دەکات. باوکی کاتێک دەزانێت خەتی جوان بووە، دەستی پێ لە خوێندن ھەڵدەگرێت و دەڵێ: بڕۆ دەرسی مەلایەتی بخوێنە. ھێمنێکی ھیچ کات خۆشی لە مەلا نەھاتووە، تووشی ئەم تاڵییە دەبێ و چوار ساڵ لە خانەقای شێخی بورھان دەخوێنێ، بەلام ئەو خوێندنە ھیچ کەڵکێکی نابێت، چونکە ئەو چوار ساڵە بە گاڵتە دەباتە سەر و لە خانەقای شێخی بورھانی وا ھەشت نۆ کەس دەبن، جگە لە ھەژار و ھێمن تەوای خاڵۆزا و پوورزا دەبن، پاشان دەچێتە لای مامۆستا فەوزی و ڕێگای ژیانی پێ نیشان دەدا و ساڵ و نیوێک لە لای ئەو وانە دەخوێنێت.

ھەژار لە پێشەکی دیوانی سەیفولقوزات دا، بەم جۆرە باسی خۆی و ھێمن دەکات:

ھێمن و من دوو منداڵی کرچ وکاڵی لەڕ و قرخن، بە تەمەن دە دوازدە ساڵ بووین، لە خانەقا گەیبووینە یەک، نا خێری گیانمان وانە بخوێنین، خوێندنی چی؟ دوو گێل و حۆلی پەڕ بڵاو، لە یەک دەمدا لە لای دوو مامۆستا دامەزراین، یەکی ڕیش پان، لە عەرەبی شارەزایە و خەتی نییە، ئەوی دی گەردەڵ، فارسی زانە و خەتی خۆشە. جا وەرە شەق و دار بخۆ، خۆ جنێو ھەر باسی ناکرێت، سوێندی کەسم لە سەر نییە، ئەگەر بڵێم تڵپاتی تەڕیش فێر نەبووین، نیسکێک درۆی تێدا نییە، ماڵم ھەقە لە ترێ دزینی ناو ڕەزی، لە پللار دەداران گرتن، لە ڕاوی دووپشک و ئەسپێ و کێچ و جوجە و قوڕ شێلان و ھێلکە لە ھێلانە دەرھێنان، ھیچ کەس تۆزی نەدەشکاندین. بۆ نەگبەتی ھێمن وە شێعر ھاتبوو، ھەروا گارە گاری دەھات، جار و بارە شیعرێکی نیوە و کۆڵەی خواری لاپانی دادەنا، بە فیزەوە نیشانی دەدام. یانی ھا بم ناسە، من چیم، منی کڵۆڵ نەمدەتوانی مێعریش بکەم.

بەو جۆرە ھۆنراوە ووتنی ھێمن لە خانەقاوە سەری ھەڵداوە و پێگەیشتووە. لە گوندی کولیجە لە لای سەید عەوڵای سەید مینە ئەوا پیاوێکی نەخوێندەوار بووە، بەڵام زۆر زانا و تێگەیشتوو دەبێ، ماوەیەک وانە دەخوێنێت و بە گەورەترین مامۆستای، مامۆستا ھێمن دادەنرێت. تەمەنی ھێمن دەچێتە سەر و بۆ یەکەمین و دوایین جار لە گوندی کولیجە شەیدا دەبێ، ئەوینێکی پاک و خاوێن و ئاسمانی، بەڵام ئەم شەیدا بوونە زۆر ناخایەنێت و لێک جیا دەبنەوە و ھەر لەو گوندە فێری سواری و تەقڵە و ڕاوە کەو و کەروێشک دەبێت. ساڵی ١٣١٧ی کۆچی ھەتاوی بەرامبەر ١٩٣٨ی زایینی وا تەمەنی ١٧ ساڵان دەبێت، مامۆستاکەی گوندی کولیجە بەجێ دێڵێت و ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ گوندی خۆیان واتە شیلاناوێی ماڵیان چووبووە ئەوێ و مل لە کار و کاسبی دەنێت و بە ڕۆژ خەریکی کاری کشت و کاڵ و شەوانە خەریکی خوێندنەوە و ھۆنراوەدانان دەبێ، باوکی پێی دەزانێت و تێنووسی ھۆنراوەکانی دەسووتێنێت.

پوختەی ژیان

لە ساڵی ١٩٣٨ دەستی لە خوێندن ھەڵگرتووە. لە کاری کشت وکاڵ و بەخێوکردنی مەڕوماڵات لێزان بووە، لەبەرئەوە ساڵی ١٩٤١ دەستی داوەتێ و سەرکەوتووە. ساڵی ١٩٤٢ کە کۆمەڵەی نھێنی ژێ کاف دامەزراوە، بووەتە ئەندام، ناوی نھێنی (ھێمن) و ژمارەی ئەندامیەتی (٥٥) بووە.
لە ساڵی ١٩٤٦ کچی خاڵیان بۆ ھێناوە بەبێ ئەوەی چاوی پێ بکەوێت. لە سەرەتادا بەدڵی نەبووە بەڵام لە پاشاندا خۆشی ویستووە. لە دوای ڕووخانی کۆمار و لە سێدارەدانی قازی محەممەد و ھاوڕێکانی، لە زێدی خۆی دوور دەکەوێتەوە و سنوور دەبڕێت و خۆی دەگەیەنێتە قەڵادزێ، ماوەیەک لە مزگەوتێکدا بەنھێنی دەژی، دواتر کاتێک ڕامیاری دەسەڵاتی ئێران بەرامبەر بەکورد نەرم دەبێ و بڕیاری لێبوردن لە ساڵی ١٩٤٨ بۆ ھۆزەکان دەردەکات، ھێمن دەگەڕێتەوە زێدی خۆی و دەست دەکاتەوە بەکاسبی و بایەخ دان بە ھۆنراوە و وێژە، ھەروەھا تا ساڵی ١٩٦٥ لە ژیانی ڕامیاریی دوور نەبووە.

لە دوای شۆڕشی ئیسلامیی ئێران

بۆ جاریکی دیکە ھەوای نووسینی گۆڤار بە مێشکی دادێ و بەھاری ساڵی ١٣٦٤ی کۆچی ھەتاوی بەردی بناغەی گۆڤاری سروە لە شاری ورمێ دادەمەزرێنێ و یەکەم ژمارەی گۆڤارەکە لە سەرەتای ھاوین گەیشتە دەستی خەڵک و ھێمن ئەمە دەڵێ: ئومیدەوارم ئەم سروەیە ھەر بێ و ھەر دڵان ببووژێنێتەوە و ھەر گوڵان بگەشێنێتەوە و ھەر دڵی کوردان خۆش بکا.

سەرای ھێمن

سەرای ھێمن (ماڵی مامۆستا ھێمن)

ماڵی ھێمن کراوەتە بنکەی پاراستنی ئاسەواری ناودارانی فەرھەنگ و ھونەری شاری مەھاباد.

پەیکەرەی مامۆستا ھێمن لە سەرای ھێمن

پەیکەرەی مامۆستا ھێمن لە سەرای ھێمن، وێنەگەر: کاروان دوورئەندیش

پەیکەرەی مامۆستا ھێمن کاری ھونەرمەندی ناسراوی پەیکەرسازی کورد، مامۆستا ھادی زیائەددینی لە ڕێکەوتی ١٠ی خەرمانانی ١٣٩٢ لە سەرای ھێمن پەردەی لە سەر لادرا.

بەرھەمەکان

دیوانی ھێمن بە ناوی ناڵەی جودایی (١٩٧٩).

ئاسەوارەکانی مامۆستا ھێمن بریتین لە:

1. دیوانی ھێمن
2. بارگەی یاران
3. تاریک و ڕوون (شیعر و پەخشان). ١٩٧٤
4. پاشەرۆک (شیعر و پەخشان).
5. توحفەی موزەففەرییە (فۆلکلۆری کوردی، کە کاری ئۆسکارمانە وھێمن وەریگێڕاوەتە سەر زمانی کوردی).
6. شازادە و گەدا.
7. قەڵای دمدم.
8. ھەواری خاڵی.
9. چەپکێ گوڵ، چەپکێ نێرگز.
10. ئەفسانە کوردی یەکان (کاری قەنات کۆردۆ وا ھێمن وەریگێڕاوەتە سەر زمانی فارسی).
11. ناڵەی جودایی، شێعر ١٩٧٩
12. پاشەرۆکی مامۆستا ھێمن، کۆمەڵە وتار، مەھاباد ١٩٨٣

نموونەی شیعری

بەھۆی تاڵی و مەینەتی ژیانییەوە پڕ بە دڵی خۆی دەناڵێنێ و بە ئاوازێکی بە سۆزەوە دەڵێت:

لە شێعرێکی دیکەدا دەڵێ:

شاعیر، شینی یەکجار زۆر دیوە، بەڵام شادی و کامەرانی بە دەگمەنیش نەدیوە و دەزانێ شادی ھەیە، زۆر کەس لە گەڵیا ڕاز و نیاز دەکەن، بەڵام ھێمنی خەمبار ھەر نەیدیوە، لە لای ھەر وەکوو نامۆیەکە، وەکوو دوژمنێکە، بۆ ماوەیەکی کەمیش ڕوو لەو ناکات. مامۆستای بەڕێزمان شێعرە تەڕ وناسکە جوانەکانی، زۆربەی زۆری بە خەم زاخاو داوە، خەم کاری زۆری تێکردووە، بۆیە بە ھیچ جۆرێ ناتوانێ خۆی لە شەپۆل لابدات. ھێمن شاعێری گەل، شاعێری عیشق و ئازادی، دڵە گەورەکەی ھەتا ئەو ڕۆژەی لە لێدان کەوت، بۆ گەلەکەی و ئازادی نیشتمان لێی دا.

بە فەرموودەی خۆی:

نمونەیەک لە ناڵەی جودای

ناڵەی جودای
چۆن نەناڵێ ئەودڵەی پڕ ھەستی من
چۆن لە ئەژنۆ بێتەوە دوو دەستی من
گوێم دەیە ئەی دیدە مەستی قیت و قۆز!
تا بناڵێنم وەکوو بلوێر بە سۆز
نابێ قەت ناڵەی جودایی بێ ئەسەر
جا چ نەی بیکا چ پیاوی دەربەدەر
بۆیە ناڵەم تێکەڵی نەی کردووە
شیوەنێکم پێیە نەی نەیکردووە
لێم گەڕێ با دەربڕم سۆزی دەروون
لێم گەڕێ با ھەڵوەرێنم ئەشکی روون
شیوەنی من شیوەنی ئینسانییە
بانگی ئازادی و گڕووی یەکسانییە
شیوەنی من شینی کوردی بێ بەشە
ئەو گەلەی حاشا دەکەن لێی و ھەشە
چۆن نەناڵێ ئەو دڵە ئەنگاوتەیە
بەرد لە بەردی ببتەوە دەنگی ھەیە
ژانی ناسۆری جوداییم چێشتووە
ھەرچی خۆشم ویستووە جێم ھێشتووە
ھەڵبڕاوام من لە یاری نازەنین
دەرکراوم من لە خاکی دڵنشین

نموونەی ھۆنراوەی نەتەوەیی

کوردم ئەمن

مردن

ھێمن لەو کەسانە بوو کە تەمەنی مێرمنداڵی و لاوی و پیری خۆی لە سەنگەری فەرھەنگ و ئەدەب و فۆلکلۆر و شۆڕش دا بەخت کرد. پاش دەرچوونی چوار ژمارە لە سروەی ڕەنگینی کوردستان، لە ١٧ی نیسانی ساڵی ١٩٨٦ی زایینی کۆچی دوایی کرد و لەسەر وەسیەتی خۆی لە گۆڕستانی بوداغ سوڵتانی شاری مەھاباد بە خاکیان سپارد.

سەرچاوەکان

• دیوانی ھێمن
• سەید عەبدوڵڵا سەمەدی
• تاریخ مەھاباد/سەید محەممەد سەمەدی/انتشارات رھرو مھاباد ١٣٧٣
• گۆڤاری مەھاباد، ژمارەی ١٥٠ ساڵی سێزدە ١٣٩٢، لاپەڕەی ٦ و ٧
• مێژووی ئەدەبی کوردی، بەرگی حەوتەم، مارف خەزنەدار، لاپەڕەکانی ٤٢٣ تا ٤٣٥، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس، ھەولێر:٢٠٠٦.

بەستەرە دەرەکییەکان

• ھێمن لە ڤەژینبوکس