وێژە

وێنەی ژنێکی ئەدەبدۆست ئیڤان کرامسکۆی، ١٨٨١

وێژە یان ئەدەب (بە ئینگلیزی: Literature، بە عەرەبی: أدب)، بریتییە لە شێوازێک بۆ دەربڕینی سۆز و بیرۆکە و ھزرەکانی مرۆڤ بەجوانترین شێوازەکان کە لەنێوان شیعر و پەخشاندا یاری دەکات.

ڕەخنەی ئەدەبی یەکێکە لە کۆنترین بوارە ئەکادیمییەکان و گرنگی بە بەھای ئەدەبی یان بایەخی ھزریی دەقە دیاریکراوەکان دەدات. لە بەرامبەردا، لێکۆڵینەوەی کتێب و دەقەکانی تر وەک کەرەستە یان دابونەریت، لە چوارچێوەی ڕەخنەی دەقی یان مێژووی کتێبدا جێی دەبێتەوە. «ئەدەب» وەک فۆرمێکی ھونەری، ھەندێک جار ھاومانای چیرۆکی ئەدەبی بەکاردێت، کە چیرۆکێکە بە ئامانجی گەیشتن بە بەھای ھونەری دەنووسرێت، بەڵام دەتوانێت بەرھەمی ناخەیاڵیش لەخۆبگرێت، وەک ژیاننامە، یاداشتی ڕۆژانە، یادەوەری، نامە و وتار. لەناو ئەم پێناسە فراوانەدا، ئەدەب کتێبە ناخەیاڵییەکان، وتارەکان، یان ھەر زانیارییەکی نووسراوی تر لەسەر بابەتێکی دیاریکراو دەگرێتەوە.

پێشکەوتنەکان لە تەکنەلۆژیای چاپدا ڕێگەیان بە بڵاوبوونەوە و زۆربوونی بەرفراوانی بەرھەمە نووسراوەکان داوە، لەکاتێکدا سەردەمی دیجیتاڵی سنوورەکانی نێوان ئەدەبیاتی ئەلیکترۆنیی ئۆنلاین و فۆرمەکانی تری میدیای مۆدێرنی کاڵ کردووەتەوە.

پێناسەکانی وشەی «Literature»

پێناسەکانی ئەدەب بەدرێژایی کات گۆڕانکارییان بەسەردا ھاتووە. لە ئەورووپای ڕۆژاوا، پێش سەدەی ١٨، ئەدەب ئاماژە بوو بۆ ھەموو کتێب و نووسینەکان. دەکرێت وا لێی بڕوانرێت کە دەگەڕێتەوە بۆ تێگەیشتنە کۆنتر و گشتگیرەکان، بۆ نموونە، لێکۆڵینەوە کلتوورییەکان، جگە لە بەرھەمە دانپێدانراوەکان، ژانرە بەناوبانگ و کەمینەکانیش لەخۆدەگرن. ئەم وشەیە ھەروەھا بۆ بەرھەمە نانووسراوەکانیش بەکاردێت: وەک «ئەدەبی زارەکی» و «ئەدەبی کلتووری پێش خوێندەواری».

لە ڕووی وشەسازییەوە، زاراوەکە لە وشەی لاتینی "literatura/litteratura" وەرگیراوە، کە بە واتای "فێربوون، نووسین، ڕێزمان" دێت، و لە بنەڕەتدا بە واتای "نووسینی پێکھاتوو لە پیتەکان" دێت، کە لە "litera/littera" بە واتای "پیت" وەرگیراوە. سەرەڕای ئەمە، زاراوەکە بۆ دەقە گوتراوەکان یان وتراوەکانیش بەکارھاتووە. زۆرجار بە شێوەیەکی کورتکراوە ئاماژە بە ئەدەب دەکرێت وەک "نووسین،" بەتایبەتی نووسینی داھێنەرانە، و بە شێوەیەکی شاعیرانە وەک «پیشەی نووسین» (یان تەنھا «پیشە»). سید فیڵد بواری خۆی، کە سیناریۆنووسییە، بە "پیشەیەک کە ھەندێک جار دەگاتە ئاستی ھونەر" وەسف کردووە.

پێناسەیەکی دیکەی ئەدەب کە لەسەر بنەمای حوکمی بەھا دامەزراوە، وای دادەنێت کە تەنھا لەو نووسینە کوالێتی بەرزانە پێکدێت کە بەشێکن لە نەریتی «نووسینی جوان». نموونەیەک لەسەر ئەمە لە ئینسایکلۆپیدیای بریتانیکای ساڵانی ١٩١٠–١٩١١دا ھاتووە، کە ئەدەبی بە «باشترین دەربڕینی باشترین بیر کە بە نووسین داڕێژرابێت» پۆلێن کردووە.