قەزای پشدەر
| قەزای پشدەر قضاء بشدر | |
|---|---|
| قەزا | |
| وڵات |  عێراق |
| ھەرێم |  ھەرێمی کوردستان |
| پارێزگا | پارێزگای سلێمانی |
| ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٠) | |
| • سەرجەم | ١٤۰٬٧٣١ |
| ناوچەی کاتی | AST (UTC+٣) |
قەزای پشدەر یەکێکە لە قەزاکانی پارێزگای سلێمانی لە عێراق. ناوەندەکەی شاری قەڵادزێیە. لە ساڵی ٢٠١٠دا، ژمارەی دانیشتووانی ئەم قەزایە ١٤۰٬٧٣١ کەس بووە. دەربارەی ناوی(پشدەر)و رەگ و ریشەکەی چەندین بیرو رای جیاواز هەیە، لەسەردەمی کۆنەوە تا ئەمڕۆ چەند جاریَ گۆڕانکاری بەسەر ناوی پشدەر دا هاتووە،بەجۆریَ ژمارەیەک مێژوونووس و گەڕیدە و رۆژهەڵاتناس و حاکمی سیاسی و نووسەر لەکتێب و یاداشتەکانیاندا باسی ناوی پشدەریان کردووە،هەندیَ لەوانە کوردن و هەندێکی تریان بیانین، دەشیَ بوترێت دوای خستنەڕِووی بەشیَ لەو بیروڕا جیاوازانە کە مێژووی هەریەکەیان بۆ سەردەم و قۆناغ و سەدەیەک دەگەڕێتەوە، بگەینە جۆریَ لە کۆک و تەبایی سەبارەت ناوی پشدەر. ئاشکرایە ناوچەی پشدەری ئێستا لەکۆندا بووەتەمەیدانی ململانیَ ی و داگیرکاری و کاولکردن، لەکاتی ئەم جەنگ و داگیرکاریانەش دا ئاماژە بەناوی ناوچەکە کراوە، کە لەزۆربەی سەرچاوەکاندا بەشێوەیەک لەشێوەکان ناوی پشدەر بوونی هەیە، هەرلەبەرئەوە بۆ زیاتردەرخستن وئاشنابوون بەمێژووی ئەو گۆڕانگاریانەی بەسەر ناوی پشدەردا هاتووە، ئاماژە بەو سەرچاوانەش دەکەین. چەند بیرو رایەک دەربارەی ناوەکانی پشدەر یەکەم:-(نامریَ)لەکۆندا بە پشدەر وتراوە نامریَ \"پادشای ئاشوری شەلمانەصەری سێیەم لەساڵی(834)پێش زاین، لە ناوچەی نامریَ Namri (پشدەر)ی ئێستاوە بۆ ناوچەی (زەهاو و دەوروبەری رۆیشتووە)\"1، رۆیشتنی ئاشوورییەکان بۆسەر دیوی کوردستانی ئێران لەدەربەندی رەمکانەوە تێیان کردووە بەناوچەی ئێستاکەی پژدەردا تێپەڕیوە2، کاتیَ ناوچەکە لە ژێر دەستی لۆلۆییەکاندا دەبێت، لەلایەن سوپای ئاشوورییەکان بەسەرکردایەتی(سەلمانازارە) لەساڵی(844)پێش زاین دیسانەوە هێرشیان هێناوەتەوە سەر ویلایەتی(نامریَ)واتا ناوچەی پشدەرو سەردەشت. فەرمانڕەوایی نامریَ کەناوی(مردوخ مۆدامیخ)بووە رای کردۆتە شاخ و ناوچەکەی بەجیَ هێشتووە3 لەچەرخی ئاشووریدا شاری(زامبی Zambi) لەهێرشی هەشت سەرجۆندا ناوبراوە، لەتەک چیای ئەسمیرا(چیای قەندیل)پشدەر بە(نامریَ Namri)ناوبراوە4 ئەمە گوازرشتە لەوەی لەو سەردەمەدابە پشدەر وتراوە(نامریَ Namri)،ناوهێنانی پشدەر بە(نامریَ)لەچەند سەرچاوەیەکی جیاجیادا ئەوە دەخاتە روو کە لەسەدەمانێکی کۆندا ناوچەکە بەو ناوە ناسراوە. دووەم:-ئەگەر ئاماژە بەسەردەمی تازەتر بکەین بۆ ناوی پشدەر رایەکی تر هەیەبەجۆریَ \"لەکاتی فتوحاتی ئیسلامی ناوچەکە دوچاری جەنگ و کوشتن و وێرانکاری هاتووە، بەڵام بەگوێرەی سەرچاوەکان لەوکاتە دا بە پشدەر وتراوە(شیدەر)(پشتدەر)، بەڵگەش بۆ ئەوە سەرلەشکری ئیسلام خالید بانگی عومەری کرد بڕوا بۆ سەر ریگای (شیدەر)5دیارە ئەمە لەساڵی21 کۆچیدا دەبێت، دیارەئەوکاتە فەرمانڕوایی ناوچەکە(فرخ پاشا شیدر)دەبێت6،پێویستە بوتریَ ناوی(شیدەر)لەزمانی پەهلەویدا بەواتای نوورو رۆشنایی هاتووە، نوورو رۆشنایش لە ئایینی زەردەشتیدا جێگەیەکی بەرزی هەیەوزەردەشتییەکان کاتی پاڕانەوە لەپەروەردگار روو دەکەنە نوورو لەم رووەوە دەتوانریَ پەیوەندی واتایی لەگەڵ وشەی شیدەر دروست بکرێت(مەبەست پشدەرە)7،دیارە لەزمانی فارسیشدا لێکدانەوەوشیکردنەوەبۆ ناوی پشدەر کراوە، لەبەرئەوەی لەکۆندا بەپێی سەرچاوەکان پەیوەندیەکی پتەو لەنێوان پشدەر و سەردەشتدا هەبووە،وەکو یەک رووبەری جوگرافیا ئەژمارکراون، هەروەکو لەپێشوو ئاماژەکان پێدا لەژێر دەسەڵاتی یەک فەرمانڕەوادابوون. سێیەم:- لە(محجم البلدان)دا ناوی پشدەر بە(بشتیر)هاتووە کە گوندێکە خاوەنەکەی شێخ عەبدولقادری گەیلانییە وە ناوی گوندەکەش (پشت دەربەندە)8 چوارەم:- دیارە کاتیَ ناوچەکە لەلایەن سوڵتانە عوسمانیەکانەوە داگیرکراوە ناوی پشدەر جارێکی تر گۆڕانی بەسەرداهاتووە، ئەمەش مەبەستی تایبەتی رامیاری لەپشتەوە بووە بۆیە دەبینین\" لەساڵی(1897)دا ئەم قەزایە ناونراوە(معمورە الحمید)9پشدەر بەناوی سوڵتان عبدالحمیدەوە ناونراوە10 ئەمەلەسەردەمی فەرمانڕەوایەتی عوسمانیەکان مەعموریەی حەمیدی پیَ گوتراوە و مەرگە سەردەمێک سەنتەری کارگێڕی بووە11 پێویستە بگوترێت مەعمورەتولحەمیدیە قەزایەکە لەسنجەقی سلێمانی سەربەویلایەتی موسڵ، مەڵبەندەکەی گوندی(مەرگە)یە و پێشتریش هەر بەقەزای مەرگە بەناوبانگ بوو12، بەڵام لەسەردەمی حکومەتی نیشتیمانی دا ئەو ناوە نەما13،واتا ناوەکە بۆتە پشدەر.
دەربارەی شیکردنەوەی پێکهاتەی وشەی پشدەرو ناوەکەی
ئەو دەربەندە وەهای کردووە بەدیوی لای رۆژهەڵاتی بگوتریَ:پشدەر(پشت دەر=پشدەر=پژدەر)دیوی رانیەش بەردەر.لەکتێبی(صبح الاعشی)ی قەلقەشەندی بەر لە (500)ساڵێک پێیگوتراوە دەربەندی(قرایرا)14،بەرلەوەی بێیتە سنوری قەزای پشدەر لەنێوان (رانیە-پشدەر)دەربەندێک بەدیدەکرێت،ئەگەر لەوێوە بنواڕینە ناوچەکە دەشیَ پیَ ی بوترێت(پشدەر)کەدوور نییە لەڕووی داڕشتنەوە بەم شێوەیە بووبێت(پشت+دەرگا=پشت+دەر=پشت دەرە)بەڵام بەتێپەڕبوونی کات وشەکە دوچاری داتاشین هاتبێت، لەدەرئەنجام دا بووبێتە(پشدەر)چونکە ئەوەی تێبینی دەکریَ هەرسیَ وشەکان لەڕووی ماناوە لەیەکەوە نزیکن. لەچەند سەرچاوەیەکی تردا ئاماژە بەوە دەکرێت، ناوی پشدەر بۆ سەردەم خاوەنەکەی شێخ عەبدولقادری گەیلانییە وە ناوی گوندەکەش (پشت دەربەندە)8 چوارەم:- دیارە کاتیَ ناوچەکە لەلایەن سوڵتانە عوسمانیەکانەوە داگیرکراوە ناوی پشدەر جارێکی تر گۆڕانی بەسەرداهاتووە، ئەمەش مەبەستی تایبەتی رامیاری لەپشتەوە بووە بۆیە دەبینین\" لەساڵی(1897)دا ئەم قەزایە ناونراوە(معمورە الحمید)9پشدەر بەناوی سوڵتان عبدالحمیدەوە ناونراوە10 ئەمەلەسەردەمی فەرمانڕەوایەتی عوسمانیەکان مەعموریەی حەمیدی پیَ گوتراوە و مەرگە سەردەمێک سەنتەری کارگێڕی بووە11 پێویستە بگوترێت مەعمورەتولحەمیدیە قەزایەکە لەسنجەقی سلێمانی سەربەویلایەتی موسڵ، مەڵبەندەکەی گوندی(مەرگە)یە و پێشتریش هەر بەقەزای مەرگە بەناوبانگ بوو12، بەڵام لەسەردەمی حکومەتی نیشتیمانی دا ئەو ناوە نەما13،واتا ناوەکە بۆتە پشدەر.
دەربارەی شیکردنەوەی پێکهاتەی وشەی پشدەرو ناوەکەی
ئەو دەربەندە وەهای کردووە بەدیوی لای رۆژهەڵاتی بگوتریَ:پشدەر(پشت دەر=پشدەر=پژدەر)دیوی رانیەش بەردەر.لەکتێبی(صبح الاعشی)ی قەلقەشەندی بەر لە (500)ساڵێک پێیگوتراوە دەربەندی(قرایرا)14،بەرلەوەی بێیتە سنوری قەزای پشدەر لەنێوان (رانیە-پشدەر)دەربەندێک بەدیدەکرێت،ئەگەر لەوێوە بنواڕینە ناوچەکە دەشیَ پیَ ی بوترێت(پشدەر)کەدوور نییە لەڕووی داڕشتنەوە بەم شێوەیە بووبێت(پشت+دەرگا=پشت+دەر=پشت دەرە)بەڵام بەتێپەڕبوونی کات وشەکە دوچاری داتاشین هاتبێت، لەدەرئەنجام دا بووبێتە(پشدەر)چونکە ئەوەی تێبینی دەکریَ هەرسیَ وشەکان لەڕووی ماناوە لەیەکەوە نزیکن. لەچەند سەرچاوەیەکی تردا ئاماژە بەوە دەکرێت، ناوی پشدەر بۆ سەردەمانێکی کۆن بگەڕێتەوە، کە لەبنەڕەتدا ئەو ناوە وشەیەکی لێک دراوە(پشت دەربەند)یان(پشت دەربەن-بەرتەسک)مەبەست لەوەش(دەربەن یان بەرتەنگی رانیە)یە15، پشدەر واتە(پشت دەرگا)واتە پشتی دەربەندی رەمکان-دیارە بۆ کەسێک کە لەرۆژئاوا دەڕوانێتە ناوچەکە16، لەبەرئەوەی پشدەر لەدەربەندی رەمکان دەروویەکی هەیە رووەو ناوچەی بیتوێن کراوەیە، بۆیە پیَ ی گوتراوە(پشت دەر)بەدیوی رانیەش بڵێن بەردەر، دیارە بنەچەی وشەکە بەمانای کەلێن یان روانگە دێت17 یاخود ئاماژە بەوە دەکرێت\"پشدەر بەواتای(ئەودیوی تڵیشی تاشەبەرد)دێت\"18، هەروەها وشەکە لەدوو بڕگە پێکهاتووە 1-پشت، 2-دەر(دەربەند) مەبەست ئەو ناوچەیە کە دەکەوێتە پشت دەربەندی ئاوی رانیە19، پشتەر:پژدەر،کە لە ئەصڵ دا(پشت دەر)ە21، هەروەها غالب تاڵەبانی دەڵێت\"بەدوور نازانریَ کە ناوەکە لە بنەڕەت دا(پشت-دەر)بووبێت کە واتای پشت سنووریش دەگەیەنێت21 پشدەر بەکوردی بەمانای دواوەی دەرگا یان رۆیشتن یان رێگە دێت ئاماژەیە بۆ چیای(جرد)لەنێوان دۆڵی پشدەر کە ئێستا ون بووە(نەماوە)بەهۆی ئاوی دەریاچەی دوکانەوە22. چەند ماوە و سەردەمێکی مێژوویمان بۆ سەرەتاکانی وشەی پشدەر خستەڕوو، دەرکەوت لەسەردەمی کۆندا پشدەر ناوی تری هەبووە و چەند جار گۆڕانی بەسەردا هاتووە، بۆ نموونە لەسەردەمێک دا بە(نامریَ)ناونراوە، دوورنییە ئەم ناوە لەوەوە هاتبێت خەڵکی ناوچەکە (زیندوو، ئازاو لەخۆبوردە) بووبن، لەبەر ئەوە ناویان نابێت(نامریَ)، یان گۆڕاوە بۆ (زامبی، شیدەر، بشتیر، مەعمورالحەمید،..)، بەڵام ئەوەی بەدیدەکریَ لەزۆربەی سەرچاوەکاندا زیاتر ئاماژە بە ناوی(پشدەر)کراوە، ئەگەر لەڕووی بابەتی و راستیەوە بڕوانینە ناوەکە دەتوانین بڵێین ناوی(پشدەر) لەهەموویان شیاوترە بۆ ناوچەکە دابنێین، هەروەکو لەپێشوو بە پشت بەستن بەچەند سەرچاوەیەک خرایە روو. قەزاکە لە شەش ناحیە پێکھاتووە:
- قەڵادزێ / ناوەندی
- ژاراوە
- ئیسێوە
- سەنگەسەر
- ھەڵشۆ
- [ھێرۆ]
سەرچاوەکان[دەستکاری]
- ژمارەی دانیشتووانی پارێزگای سلێمانی بۆ سالی ٢٠١٠[بەستەری مردووی ھەمیشەیی][بەستەری مردووی ھەمیشەیی][بەستەری مردووی ھەمیشەیی]، دەستەی ئاماری ھەرێمی کوردستان
| قەزاکان و شارەکان |  | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| وتاری پەیوەندیدار |
| |||||
| بابەتی گەشتیاری | ||||||
 | ئەم وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت. |
