ناحیەی ناوەندی قەزای کەلار
ناحیەی ناوەندی قەزای کەلار | |
|---|---|
| بە عەرەبی: ناحیة مرکز قضاء کلار بە ئینگلیزی: Central Kalar County Sub-District | |
  نەخشەی سەرەوە نەخشەی کارگێڕی ناحیەی ناوەندی قەزای کەلار نەخشەی خوارەوە نەخشەی ناحیەی ناوەندی قەزای کەلار لە قەزای کەلار (سەوزی تۆخ) | |
 ناحیەی ناوەندی قەزای کەلار | |
| پۆتانەکان: 34°37′41″N 45°19′07″E / 34.62805°N 45.31852°Eپۆتانەکان: 34°37′41″N 45°19′07″E / 34.62805°N 45.31852°E | |
| وڵات |  عێراق |
| ھەرێمی فێدراڵ |  کوردستان(ھەرێمی کوردستان) |
| پارێزگا | سلێمانی |
| ئیدارە | ئیدارەی گەرمیان |
| قەزا | قەزای کەلار |
| مەڵبەند | کەلار |
| ژمارەی گوندەکان | ٢٥ |
| بوون بە ناحیە | ١٩٧٥ |
| دەسەڵات | |
| • بەڕێوەبەر | شەھاب ئەحمەد محێدین |
| ڕووبەر | |
| • ناحیە | ٣٢١ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٢٤ میلی چوارگۆشە) |
| بەرزایی | ٢١٦ مەتر (٧٠٩ پێ) |
| بەرزترین بەرزایی | ٤٠٤ مەتر (١٬٣٢٥ پێ) |
| نزمترین بەرزایی | ٢٠٠ مەتر (٧٠٠ پێ) |
| ژمارەی دانیشتووان (٢٠٢٠) | |
| • ناحیە | ١٧١،٨٠٨ |
| • چڕی | ٥٣٥٫٢ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٬٣٨٦ کەس لە میلی چوارگۆشە) |
| • شاری | ١٦٦،٥١١ |
| • لادێیی | ٥،٢٩٧ |
| زمان و ئایین | |
| • زمان | کوردی (سۆرانی) |
| • ئایین | ئیسلام(سوننە و شیعە) و یارسان |
| • ب پ م(٢٠١٧) | ٠٫٧٠٦[١] بەرز · ٢ەم بۆ ١٧ |
| ناوچەی کاتی | UTC+٣ (ناوچەی کاتی) |
| • ھاوین (DST) | UTC+٣ (ھاوین) |
| تەلەفۆن | ٩٦٤+ |
| وێبگە | http://www.slemani.gov.krd/ku/ |
ناحیەی ناوەندی قەزای کەلار یەکێکە لە چوار ناحیەی قەزای کەلار لە ئیدارەی گەرمیان لە پارێزگای سلێمانی لە ھەرێمی کوردستان لە عێراق. ناوەندەکەی شارۆچکەی کەلارە.[٢] ژمارەی دانیشتووانی ناحیەی ناوەندی قەزای کەلار لە ساڵی ٢٠٢٠دا (١٧١٬٨٠٨)کەسە.[٣]
لەگەڵ درووست بوونی ھەر قەزایەک بۆ خودی قەزاکە لە ڕووی دابەشی کارگێڕییەوە دەبێتە ناحیەی ناوەندی قەزاکە. بەڵام ناحیەی ناوەندی قەزای کەلار لە ساڵی ١٩٧٥دا پێکھێنرا.
ناو[دەستکاری]
ناوی قەزای کەلار لە ناوەندەکەیەوە وەرگیراوە کە ئەویش شارۆچکەی کەلارە.
- لەوانە کەلار لە "کەلا ڕێ"وە ھاتبێت واتە گوندێکی دوورە دەست، لەبەرئەوەی ئەو ڕێگاوبانەی ئێستا ھەیە لە کۆندا نەبووە.
- لە وشەی "کەڵ یار" ەوە ھاتبێ، واتە وڵات یان نیشتیمانی ئاسک، لەبرئەوەی تاوەکو ئێستا ئاسکێکی زۆر لەناوچەکە دەژین.
- "لەوانەیە وشەی کەلار لە بنەڕەتدا لە "کەڵات یان قەڵات"ەوە گۆڕابێت بۆ کەلار یان لەوانەیە لە "کەلاوە"وە ھاتبێت، لەبەرئەوەی پێش ئاوەدانکردنەوەی کەلاوە بووە.
- بۆچوونێکی دیکە ھەیە دەڵێت کەوا ئەو بنەماڵەییەی کە کەلار یان ئاوەدانکردۆتەوە، لە (ھۆزی گێژن) و لە ڕۆژھەڵاتی کوردستانەوە کۆچیان کردووە بۆ گەرمیان، بەتایبەت لەناوچەکانی دەوربەری کرماشان و تاوەکو ئێستا بەشێوەزاری کەڵھوڕی ئاخاوتن دەکەن و سەدان ساڵە تێکەڵی خێڵەکانی گەرمیان بوون. ئەم بنەماڵەیە لەزێدی ڕەسەنیدا، نیشتەجێی گوندی "کەلار دەشت بوون" یان لێوەی نزیک بوون، بۆیە ئەم ناوەیان بەسەر ئەم گوندەدا دابڕیوە.
- ئەم بۆچوونەی دواییان لە ڕاستیەوە نزیکە، لەبەرئەوەی ھەمووان لەسەر ئەوەکۆکن، کە ئەو بنەماڵەییەی کەلاری ئاوەدانکردۆتەوە. کەواتە ھەر ئەوانیش ناوێکی لێدەنێن، گوندێکیش ھەیە بەناوی "کەلار"ەوە لە دەوروبەری کرماشان، کە زێدی پێشووی ئەو بنەماڵەیە بووە.[٤]
جوگرافیا[دەستکاری]
ناحیەی ناوەندی قەزای کەلار ھاوسنوورە لەگەڵ:
- لە باکوورەوە ناحیەی پێباز و ناحیەی ڕزگاری.
- لە باشوورەوە ناحیەی قۆرەتوو و ناحیەی کۆکس.
- لە ڕۆژھەڵاتەوە ناحیەی قۆرەتوو.
- لە ڕۆژاواوە ناحیەی ڕزگاری و ناحیەی سەرقەڵا.[٥]
ڕووبەر[دەستکاری]
ڕووبەری ئەم ناحیەیە (٣٢١کم٢)یە لە (١٫٦٪) پارێزگای سلێمانی پێکدەھێنێت و (١٨٫٩٪) قەزای کەلار پێکدەھێنێت.[٦]
- لە ڕووی ڕووبەرەوە لە ئاستی (چوارەم)ە لە چوار ناحیەی قەزای کەلاردا.
دانیشتوان[دەستکاری]
تەواوی دانیشتوانی ئەم ناحیەیە کوردن، بە پێی پێشبینی دەستەی ئاماری حکوومەتی ھەرێمی کوردستان بۆ ساڵی ٢٠٢٠ دانیشتوانی ئەم ناحیەیە (١٧١،٨٠٨)کەسە.[٧]
- لە ڕووی دانیشتوانەوە لە سەر ئاستی (یەکەم)ە لە چوار ناحیەی قەزای کەلار.
مێژوو[دەستکاری]
ئەم ناحیەی کەناوەندی قەزای کەلارە، (٥)ساڵ دوای درووستبوونی قەزای کەلار پێکھێنرا.
سەردەمی کۆماری (١٩٥٨ - ١٩٩٠)[دەستکاری]
ئەم سەردەمە بە نەمانی دەسەڵاتی پادشایی و دەستپێکردنی سەردەمێکی نوێیە، ئەم سەردەمە پڕە لە گۆڕانکاری سیاسی، حکومی عەبدولکەریم قاسم (٥) ساڵ، نەتەوە پەرستەکان بە سەرکردایەتی عەبدولسەلام عارف، دواتر براکەی عەبدولڕەحمان عارف (٥) ساڵ، دەسەڵاتی بەعسییەکان لە دوو قۆناغدا، ئەحمەد حەسەن بەکر (١٩٦٨ - ١٩٧٩) و سەددام حوسێن (١٩٧٩ - ٢٠٠٣)، دەسەڵاتی سەددام لەسەر پارێزگای سلێمانی تا ساڵی ١٩٩١ بوو. کاریگەری ئەم فرە دەسەڵاتە و دەستتێوەردانی وڵاتانی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی لە سیاسەتی عێراق، لەسەر گۆڕاکارییە کارگێڕییەکان بە زەقی دەردەکەوێت، زۆربەی زۆری ئەو گۆڕانکارییانە سیاسی بوو، ئامانجی لە ناوبردنی بزوتنەوەی سیاسی کوردستان بوو، وە گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە ستراتیژییەکان بوو، بەتایبەت ئەوانەی دەوڵەمەند بوون بە سامانە سروشتییەکان.[٨]
* لە نێوان ساڵانی(١٩٧٠ - ١٩٧٧)[دەستکاری]
- ھێنانە کایەی قەزای کەلار لە سنووری پارێزگای کەرکووک ناوەندەکەشی شارۆچکەی کەلار بوو، بە فەرمانی کۆماری ژمارە(١٣٧) لە ٢٨\٢\١٩٧٠، وە ھەردوو ناحیەی شێروانە و ناحیەی پێبازی پێوە گرێدرا.
- بە بڕیاری وەزارەتی ناوخۆ ژمارە(٢٦٣٦٣) لە ساڵی ١٩٧٥دا ناوی ناحیەی شێروانە گۆڕدرا بۆ ناحیەی سەرقەڵا و (٢١) کەرتی ناحیەی سەرقەڵا بە ناحیەی ناوەندی قەزای کەلارەوە لکێندرا.[٩]
- بە فەرمانی کۆماری ژمارە(٦٠٨) لە ٦\١١\١٩٧٥دا، قەزای کەلار و قەزای چەمچەماڵ دابڕێنران لە پارێزگای کەرکووک و لکێندران بە پارێزگای سلێمانییەوە ھەروەھا بە ھەمان فەرمان قەزای کفری دابڕێنرا لە پارێزگای کەرکووک و لکێندرا بە پارێزگای دیالەوە.[١٠]
* لە نێوان ساڵانی(١٩٧٧ - ١٩٩٠)[دەستکاری]
- لەگەڵ دەستپێکردنی پڕۆسەی خاپوورکردنی گوندەکانی باشووری کوردستان، ڕژێمی بەعس لە سنووری گەرمیان ھەستا بە درووستکردنی ئۆردوگای زۆرەملێی(الصمود) لە نزیک شارۆچکەی کەلار بۆ نیشتەجێکردنی دانیشتووانی گوندە خاپوورکراوەکانی قەزای کەلار و بەشێک لە گوندەکانی قەزای کفری.
- بە فەرمانی کۆماری ژمارە(٣٢١) لە ١١\٦\١٩٨٧دا ناحیەی تیلەکۆ ھەڵوەشێنرایەوە و ھەموو کەرتەکانی بەسترایەوە بە ناحیەی ناوەندی قەزای کەلار.
- بە فەرمانی کۆماری ژمارە(٩١١) لە ١٦\١١\١٩٨٧دا ناحیەی پێباز ھەڵوەشێنرایەوە و ھەموو کەرتەکانی بەسترایەوە بە ناحیەی ناوەندی قەزای کەلار.
- بە فەرمانی کۆماری ژمارە(٢٣٨) لە ١٦\٣\١٩٨٨دا بە ھێنانە کایەی ناحیەی الصمود.
سەردەمی حکوومەتی ھەرێم[دەستکاری]
* لە ماوەی ساڵانی(١٩٩١ - ١٩٩٢)دا:[دەستکاری]
لەم ماوەیەدا پارێزگای سلێمانی و پارێزگای ھەولێر و پارێزگای دھۆک لە لایەن بەرەی کوردستانیەوە بە ڕێوەدەبرا، کە لەسەر ھەمان سیستەمی یەکە کارگێڕییەکانی ساڵی ١٩٨٩ بەڕیوەدەبرا، لەبەرئەوەی گوندەکان تازە ئاوەدان دەکرانەوە، ھەروەھا لەڕووی کارگێڕییەوە ھەرێمی کوردستان دروست نەببوو تاوەکو لەساڵی ١٩٩٢ پەرلەمانی کوردستان پێکھێنرا. ئینجا یەکە کارگێڕییەکان دروستکرانەوە.
* لە ماوەی ساڵانی(١٩٩٢ - ٢٠٠٣)دا:[دەستکاری]
لە دوای ڕاپەڕینی ١٩٩١، ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە پێی بڕیاری ژمارە(١٨) لە (٢٢ - ٩ - ١٩٩٢)دا ڕێگەی دا بە حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ھەموو ئەو قەزا و ناحیەیانەی بە مەبەستی سیاسی ھەڵوەشێنراونەتەوە سەر لە نوێ پێکبھێنرێنەوە.[١١]
* لە ماوەی ساڵانی(٢٠٠٤ - ٢٠١٤)[دەستکاری]
دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق لەلایەن ئەمریکا و ھاوپەیمانەکانییەوە لەساڵی ٢٠٠٣دا، جارێکی تر گەرمیان کە شارۆچکەی کەلار ناوەندەکەیەتی تووشی بۆشاییەکی کارگێڕی ھات، ئەوەش بەھۆی ھەڵوەشاندنەوەی پارێزگای کەرکووک لە دەربەندیخان، بۆ چارەسەرکردنی ئەو بۆشاییە ئیدارییەش ئەنجومەنی وەزیرانی ھەرێمی کوردستان بە بڕیارێک لە رۆژی ٦/٨/٢٠٠٦ ئیدارەی گەرمیانی پێکھێنا کە ناوەندەکەی لە قەزای کەلار دانراوە، ھەروەھا لە پێناو کاراکردنی ئیدارەکە و فراوانکردنی دەسەڵاتە کاڕگێڕییەکانی، حکومەتی ھەرێم لە ساڵی ٢٠٠٨ بڕیاریدا ئیدارەی گەرمیان ھاوشێوەی پارێزگاکانی تری ھەرێم مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت و لەو رووەشەوە دەسەڵاتی پارێزگار بە خشراوەتە سەرپەرشتیاری ئیدارەکە.[١٢]
کارگێڕی[دەستکاری]
ئەم ناحیەیە لە ٢٥ گوند پێکھاتووە:[١٣]
- کەلار (ناوەند)
- بەردەسوور، کەلار
- بەردەسووری عەلاومھا
- بەرلوت
- تازەدێ، کەلار
- تورکە
- چاڵەڕەش
- چاڵەڕەشی کۆن
- چەمە بسمیلا
- حەسەن مەحە
- زەماوەنگە
- ژاڵەی سەفەر
- سەیدخەلیل خەلیفە
- سەیدخەلیل دەروێش حسێن
- سەیدخەلیل فەقێ مستەفا
- عیسایی
- قاسم ئاغا
- قەرەچێڵ
- قولەسوتاو
- گردەگۆزینە
- گەرمک حاجی عەلی
- گۆبان
- گێژەکان
- مچەشەل
- نازێی بچوک
- نازێی گەورە
ئەمانەش ببینە[دەستکاری]
- قەزای کەلار
- پارێزگای سلێمانی
- کەلار
- پێڕستی گوندەکانی پارێزگای سلێمانی
- پێڕستی گوندەکانی قەزای کەلار
- ئیدارەی گەرمیان
سەرچاوەکان[دەستکاری]
- ^ "Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab". hdi.globaldatalab.org (بە ئینگلیزی). Retrieved 2018-09-13.
- ^ یەکە کارگێڕییەکانی ھەرێمی کوردستان. دەستەی ئاماری ھەرێمی کوردستان (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٧-١-٢٠٢٣.
- ^ مەحموود عوسمان مەعروف. بەڕێوبەرایەتی ئاماری سلێمانی (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٠-٢-٢٠٢٣.
- ^ جەمال بابان. أصول أسماء المدن و المواقع العراقیة؛ الجزء الاول (عەرەبی). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٠-٢-٢٠٢٣.
- ^ https://www.openstreetmap.org/relation/11066659
- ^ مەحموود عوسمان مەعروف. بەڕێوبەرایەتی ئاماری سلێمانی (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٠-٢-٢٠٢٣.
- ^ UNAMI. DEMOGRAPHIC SURVEY Kurdistan Region of Iraq (ئینگلیزی). سەردان لە ڕێکەوتی ١٥-٥-٢٠٢٣.
- ^ شەھید مامۆستا سوھەیل خورشید عەزیز - شەماڵ. ئەتڵەسی باشووری کوردستان (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی 15-11-2022.
- ^ شەھید مامۆستا سوھەیل خورشید عەزیز - شەماڵ. ئەتڵەسی کەرکووک (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی 15-11-2022.
- ^ شەھید مامۆستا سوھەیل خورشید عەزیز - شەماڵ. ئەتڵەسی کارگێڕی باشووری کوردستان(پارێزگای کەرکووک، دیالە و کووت) (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی 15-11-2022.
- ^ https://www.parliament.krd/media/6102/18.pdf
- ^ https://garmiyan.com/Yakaidariyakan.aspx?jimare=10
- ^ دەستەی ئاماری ھەرێمی کوردستان. یەکە کارگێڕیەکانی پارێزگاکانی ھەرێمی کوردستان 2009 لەسەر ئاستی پارێزگا و قەزا و ناحیە و ژینگە گەڕەک/گوند (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ١٥-٥-٢٠٢٣.
