قەزای سیدەکان
قەزای سیدەکان | |
|---|---|
 نەخشەی پارێزگای ھەولێر | |
 قەزای سیدەکان | |
| وڵات |  کوردستان عێراق |
| ھەرێم | ھەرێمی کوردستان |
| پارێزگا | پارێزگای ھەولێر |
| مەڵبەند | سیدەکان |
| بوون بە قەزا | ٢٠٢٢ |
| دەسەڵات | |
| • قایمقام | ئیحسان چەلەبی |
| ڕووبەر | |
| • سەرجەم | ١٦١٦ کیلۆمەتری چوارگۆشە (٦٢٤ میلی چوارگۆشە) |
| بەرزایی | ٩٨٣ مەتر (٣٬٢٢٥ پێ) |
| بەرزترین بەرزایی | ٣٣٦٥ مەتر (١١٬٠٤٠ پێ) |
| نزمترین بەرزایی | ٥٧٨ مەتر (١٬٨٩٦ پێ) |
| زمان و ئایین | |
| • زمان | کوردی (سۆرانی) |
| • ئایین | ئیسلام(سوننە) |
| • ب پ م(٢٠١٧) | ٠،٧٥٨[١] بەرز · ٢٦مین |
| ناوچەی کاتی | UTC+3:30 (ناوچەی کاتی) |
| • ھاوین (DST) | UTC+4:30 (ھاوین) |
| تەلەفۆن | ٠٠٩٦٤ |
قەزای سیدەکان (بە عەرەبی: قضاء سیدکان، بە ئینگلیزی: Sidakan District) یەکێکە لە قەزاکانی پارێزگای ھەولێر، ھەرێمی کوردستان لە عێراق. ناوەندەکەی شارۆچکەی سیدەکانە.[٢] [٣]
ناو
[دەستکاری]قەزای سیدەکان لە ناوەندەکەیەوە وەرگیراوە کە شارۆچکەی سیدەکانە.
- وشەی سیدەکان، وشەیەکی کۆیە، بنەچەی وشە ھی زمانی عەرەبییە، لە وشەی سەید(السید) وەرگیراوە و ئامڕازی ناسین(ەکە) و ئامڕازی کۆی(ان) زمانی کوردی چووەتە سەر، (سەید + ەکە + ان)، لە زمانی کوردیدا دوو بزوێن بەدوای یەکدا نایەن، بۆ یە بزوێنی ناسینەکە لاچووە و وشەکە بووەتە(سەیدەکان)، وە بە پێی کات سواوە و بووەتە سیدەکان، بۆیە وتوویانە سەیدەکان لە بەرئەوەی سەیدەکان(شێخەکان)ی لۆلان لێرەدا نیشتەجێبوون و خانەقایان ھەبووە، لە شێخە ناودارەکانیان شێخ ڕەشیدی لۆلانە.
- لە سەرەتادا کە ناحیە بوو ناوی ناحیەی برادۆست بوو، ئەویش بە ھۆی ھۆزی برادۆست کە لەم دەڤەرەدا نیشتەجێن ناونرابوو.[٤]
جوگرافیا
[دەستکاری]قەزای سیدەکان ھاوسنووری ئەم قەزایانەیە:
- لە باکوورەوە قەزای شەمدینان و قەزای دیرەجیک لە باکووری کوردستان.
- لە باشوورەوە قەزای سۆران.
- لە ڕۆژھەڵاتەوە شارستانی شنۆ.
- لە ڕۆژاواوە قەزای مێرگەسۆر.[٥]
ناوچەکە بە گشتی ھاوینان فێنک و مەیلە و گەرمە و زستانیشی ساردو بەفراویە. ڕێژەی بارانبارینی لە چاو ناوچەکانی تر بەرزترەو و بەفر لە کێوە سەرکەژەکانیدا دەمێنێت.
- رووبارەکان: گادەر و بۆگەن و ھاجیبەگ و نزاری و زەنا ھەر لە سیدەکانەوە سەرچاوە دەگرن. ڕێرەوی گادەر بەرەو شنۆ دەشتی سندووسە تا دەریاچەی ورمێ و ھاجیبەگ دەڕژێتە زێی گەورە لە ڕێزان و نزارێ و زەنا تێکەڵی ئاوی ڕووباری قەلەندەر دەبنەوە و دەڕژێتە ڕووباری ڕەواندز و تێکەڵی ئاوی زێی گەورە دەبێتەوە
- بێرم: لە کۆپکی زۆزانەکانی برادۆست، چەند گۆمی مەزن ھەن کە جێماوەی بورکانین و بە بێرم دەناسرێن. گرینگترینیان بێرمی دیندارانە. لەنێوان گوندی بیرکم و کێلەشین.
- چیاکان: بەرزترین چیای باشووری کوردستان حەسارۆست و کۆپکەکەی (ھەڵگورد) کەوتووەتە ڕۆژھەڵاتی سیدەکان. چیاکانی تر بریتین لە(چیای حەسەنبەگ (ھەنداو دیانا)، چیای ڕەبەنۆک و سەری بەردی گۆشینە (لە ھەنداو شارۆچکەی سیدەکان)، چیای بۆڵێ، چیای بەربزین، چیای قەلەندەر، چیای شەکیو، چیای ئاودەلکی و سیاکۆ شەماشە ھاجەر، چیاکانی خواکوڕک و بەرازگر)).
- دەشتەکان: گرینترین دەشتایی ناوچەی سیدەکانی برادۆست: بریتین لە دەشتی ھێرت و دەشتی بەرازگر.[٦]
مێژوو
[دەستکاری]- بنکەی خۆرپەرستی ڕۆژگاری ئورارتوو لە نزیک ئەم شارۆچکەیە بووە و بە (مساسر یان موصاصڕ) دەناسرا کە ئەمڕۆ پاشماوەکانی لە گوندی مجێسەردا ماون. شای ئاشوورییەکان، (سەرگۆنی دووەم) لە ٧١٤ پێش زایین ھێرشێکی لە ناکاوی بردۆتە سەر پاشای موساسر ئورزانا و بەزاندوویەتی و پەرستگای پیرۆزی مساسری خاپوور کردووە و تاڵانی زێڕ و زیوو و و سەر و ماڵاتی دەڤەرەکەی خەڵکەکەی گواستۆتەوە بۆ نەینەوای پایتەختی ئاشووریەکان. تۆمارەکانی خرسابادی نینەوا باس لەم ھێرشەی شای ئاشوور دەکەن.
- نووسراوەی کێلەشین و نووسراوەی سەر کێلی تۆپزاوا دوو شایەتحاڵی گرینگی مێژووی کەونارای سیدەکانن.
- لە دوای شەڕی دمدم نەوەکانی خانی لەپ زێڕین میرایەتی سیدەکان و بەرازگریان پێدرا و تا لە ڕۆژگاری میری ڕەواندز(پاشای گەورە ١٨٢٠) دووبارە خرایەوە ژێر کۆنترۆڵی میرنشینی سۆرانەوە.
- لە ساڵی (١٨٥٠)دا لە سەردەمی عوسمانیدا قەزا بووە لە لیوای ڕەواندز، تاوەکوو ساڵی (١٨٧٣) وەک قەزا مایەوە، لەو بەروارە بەدواوە بووە ناحیە و لیوای ڕەواندز ھەڵوەشێنرا و بووە قەزایەکی سەر بە لیوای شارەزوور، ناحیەی سیدەکانیش خرایە سەر قەزای ڕەواندز.
- کاتێک سمکۆ پەنای بردە بەر سیدەکان لە گوندی ژووژیلەی بناری چیای بۆڵێ گیرسایەوەو لەشکری شکاک بە ناوچەکەدا بڵاوببوون تا ساڵی ١٩٣٠ کاتێک سمکۆ گەڕایەوە ئێران و لە شنۆ شەھیدکرا. ھەر لەو ساتەدا لە لۆلان خانەقای شێخ ڕەشید ناوبانگی دەرکرد و موریدێکی زۆری لە دەوری خۆی کۆکردەوە. پاشان لە سییەکان لەگەڵ دراوسێکانی لە بارزان دووچاری کیشە و ناکۆکی بوون.
- لە ساڵی ١٩٦١ تا ١٩٧٥ ناوچەکە نائارامییەکی زۆری بەخۆوە بینی و لە ساڵی ١٩٧٨ پاش پەیدابوونی مەفرەزەکانی پێشمەرگە لە ھەکاری و خواکوڕک. ناوچە سنووریەکانی چۆلکران و خەڵکەکەی ڕاگوازرانەوە ھەولێر و لە کۆمەڵگەکانی کەسنەزان و دێگەڵە و تۆپزاوە نیشتەجێکران. لە پاش ساڵی ١٩٨٤ سیدەکان بەرەیەکی گرنگی شەڕی ئێران و عێراق بوو.
- لە دوای راپەرینە مەزنەکەی بەھاری سالی ١٩٩١ خەلکی کوردستان و ھەلبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە سالی ١٩٩٢پێکھێنانی حکومەتی ھەرێم ، لە سالی (١٩٩٦) ناحیەی سیدەکان گەرایەوە.
- بە پێی بەیانی ژمارە(٢٤)ی ساڵی ٢٠٢٢ی وەزارەتی ناوخۆی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان لە بەرواری ٠٢\١١\٢٠٢٢دا بڕیاریدا بە ھێنانەکایەی قەزای سیدەکان لە پارێزگای ھەولێر. بە دابڕانی ناحیەی سیدەکان و ھێنانە کایەی ناحیەی بەرمیزە لە قەزای سۆران لە ئیدارەی سەربەخۆی سۆران.[٧]
- قایمقامی قەزای سیدەکان دەڵێت، لە ساڵی ٢٠١٧وە بەھۆی جموجۆڵی پەکەکە، نزیکەی ٤٦٪ی رووبەری قەزاکە کەوتووەتە ژێر کۆنترۆڵی سوپای تورکیا. دەشڵێت: ئێستا بە قووڵایی ٣٠ کیلۆمەتر لە سنووری ناوچەکەوە ھاتووەتە نێو خاکی ھەرێمی کوردستان.[٨]
کارگێڕی
[دەستکاری]ئەم قەزایە لە دوو ناحیەی ناوەندی قەزای سیدەکان و ناحیەی بەرمیزە پێکھاتووە لەگەڵ (٢٥١) گوند کە لە ئێستادا (١٤٩) گوندی ئاوەدانە.[٩]
دانیشتووان
[دەستکاری]تەواوی دانیشتوانی ئەم قەزایە لە نەتەوەی کوردن.
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ «Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab». hdi.globaldatalab.org (بە ئینگلیزی). لە ١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ھێنراوە.
- ^ «سیدەکان» (بە کوردی).
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر) - ^ دەستەی ئاماری ھەرێمی کوردستان. «یەکە کارگێڕییەکانی ھەرێمی کوردستان» (PDF) (بە کوردی).
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر) - ^ جەمال بابان. «أصول أسماء المدن و المواقع العراقیة؛ الجزء الاول» (PDF) (بە عەرەبی). لە ٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر) - ^ https://www.openstreetmap.org/relation/11078985
- ^ https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=201002251715513725&lng=1#SourceTag_3725_1
- ^ بەیاننامەی وەزارەتی ناوخۆ. «بەیانی ژمارە(٢٤)ی ساڵی ٢٠٢٢» (بە کوردی).
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر) - ^ https://manage.rudaw.net/sorani/kurdistan/1207202410
- ^ https://www.hawlergov.org/app/node/409
 |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە قەزای سیدەکان تێدایە. |
پۆلەکان:
- Pages using the JsonConfig extension
- Pages using infobox settlement with bad settlement type
- Pages using photo montage with one or fewer images
- Infobox mapframe without OSM relation ID on Wikidata
- Pages using infobox settlement with no coordinates
- گوندەکانی باشووری کوردستان
- پارێزگای ھەولێر
- شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای ھەولێر
- جوگرافیای کوردستان
- کوردستان