کوردیی ناوەندی
| کوردیی ناوەندی | |
|---|---|
| سۆرانی، کوردی | |
 | |
| قسەی پێدەکرێ لە |  ئێران عێراق ھەرێمی کوردستان |
| ناوچە | ڕۆژھەڵاتی ناوین |
| ژمارەی ئاخێوەران | ١٥ ملیۆن کەس (٢٠٢١)[١] |
| بنەماڵەی زمان | |
| کۆدەکانی زمان | |
| ISO 639-3 | ckb |
| Linguasphere | 58-AAA-cae |
 | |
کوردیی ناوەندی، یان سۆرانی یەکێک لە زارە سەرەکییەکانی زمانی کوردییە[٢] کە لە ڕۆژھەڵات و باشووری کوردستان قسەی پێ دەکرێت. لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان، باشووری پارێزگای ورمێ (ناوچەی ھەوشار و موکریان) لە شارەکانی شنۆ، نەغەدە، پیرانشار، مەھاباد، بۆکان، سەردەشت، ساینقەڵا، تیکاب و بەشی ھەرە زۆری پارێزگای کوردستان، شارەکانی سنە، سەقز، بانە، مەریوان، دیواندەرە، کامیاران، دێولان، قوروە، بیجار،جوانڕۆ و ڕوانسەر و سەلاسی باوەجانی دەشتی زەھاو و بەشێک لە شاری کرماشان و ناوچەیەک لە کولیایی لە پارێزگای کرماشان بەم زارە قسە دەکەن. لە باشووری کوردستان لە پارێزگاکانی کەرکووک، پارێزگای سلێمانی و ھەولێر بە ئەم شێوەزارە دەدوێن. شێوەزاری فەرمیی شانشینی کوردستان و کۆماری کوردستان بووە و ئێستا زمانی فەرمیی ھەرێمی کوردستان و کۆماری عێراقە.[٣] سلێمانی، ھەولێر، کەرکووک، سنە، بۆکان، مەھاباد، سەقز، مەریوان، بانە و پیرانشار لە ئەو شارە گەورانەن کە خەڵکەکەی بە ئەم زارە دەدوێن.
وشە
[دەستکاری]زاراوەی کوردی سۆرانی نزیکەی ٩٢ ھەزار وشە لەخۆدەگرێت بەپێی فەرھەنگی زانستگای کوردستان.[٤]
ئاخێوەران
[دەستکاری]
شارستانە گەورەکانی ئاخێوەری ئەم شێوەزارە لە ڕۆژھەڵاتی کوردستاندا بە پێی ئاماری ساڵی ٢٠١٦ ناوەندی ئاماری ئێران ئەمانەن:
| ڕیز | شارستان | ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٦)[٥] | زمان و شێوەزارەکانی تر |
|---|---|---|---|
| ١ | سنە | ٥٠١٬٤٠٢ | |
| ٢ | سەقز | ٢۴۸،۵۲۹[٦] | |
| ٣ | بۆکان | ۲۴۲،۱۴۷ | |
| ٤ | مەهاباد | ٢۳۷،۸۲۰ | |
| ٥ | میاندواو | ٢٢٥،٣٤٥ | زمانی ئازەربایجانی (زۆرینە) |
| ٦ | مەریوان | ١٩٥٬٢٦٣ | |
| ٧ | بانە | ١٥٨٬٦٩٠ | |
| ٨ | قوروە | ١٤٠٬١٩٢ | |
| ٩ | پیرانشار | ١٣٨٬٨٦٤ | |
| ١٠ | نەغەدە | ١٢١٬٦٠٢ | زمانی ئازەربایجانی |
| ۱١ | سەردەشت | ١١٨٬٨٤٩ | |
| ١٢ | کامیاران | ١٠٢٬٨٥٦ | |
| ١٣ | ساینقەڵا | ٩٢٬٤٥٦ | زمانی ئازەربایجانی |
| ١٤ | بیجاڕ | ٨٩٬١٦٢ | |
| ١٥ | سەرپێڵی زەھاو | ٨٥٬٣٤٢ | شێوەزاری کوردیی باشووری (زۆرینە) |
| ١٦ | تیکاب | ٨٠٬٥٥٦ | زمانی ئازەربایجانی |
| ١٧ | دیواندەرە | ٨٠٬٠٤٠ | |
| ١٨ | جوانڕۆ | ٧٥٬١٦٩ | |
| ١٩ | شنۆ | ٧٣٬٨٨٦ | |
| ٢٠ | دێولان | ٦٤٬٠١٥ | |
| ٢١ | پاوە | ٦٠٬٤٣١ | شێوەزاری ھەورامی |
| ٢٢ | ڕوانسەر | ٤٧٬٦٥٧ | |
| ٢٣ | سەوڵاوا | ٤٤٬٩٤٠ | شێوەزاری ھەورامی |
| ٢٤ | سەلاسی باوەجانی | ٣٥٬٢١٩ |
ئەلفوبێ
[دەستکاری]بۆ نووسینی کوردیی ناوەندی زیاتر لە ئەلفوبێی ئارامی کەڵک وەردەگیرێ و لە پەنا ئەلفوبێی ئارامیش لە ئەلفوبێی لاتینی کەم تا کورتێک کەڵک وەر دەگیرێ.
ھەڵسەنگاندن لەگەڵ کوردیی باکووری
[دەستکاری]جێناوە سەربەخۆکان لە کوردیی باکووری و کوردیی ناوەندی؛
| کوردیی ناوەندی | کوردیی باکووری | |
|---|---|---|
| من | ئەز-من | |
| تۆ | تو-تە | |
| ئەو | ئەو-وی/وێ | |
| ئێمە | ئەم-مە | |
| ئێوە | ھوون-وە | |
| ئەوان | ئەو-وان |
دابەشبوونی زمان
[دەستکاری]- -language = واتا زمان بۆ نموونە زمانی کوردی
- -Dialect = واتا زار کە بچووکترە لە زمان بۆ نموونە زاری کوردیی ناوندی
- -Subdialect = واتا شێوەزار یان دەڤۆک کە بچووکترە لە زار بۆ نموونە شێوەزاری موکریانی
- موکریانی شێوەزارێکە لە زاری کوردیی ناوەندی(سۆرانی) و سەر بە زمانی کوردییە.
کەمبوونی ڕووبەرەوەی ئەرگاتڤ لە کوردیی سۆرانی
[دەستکاری]کەمبوونی ڕووبەرەوەی ئەرگاتڤ لە کوردیی سۆرانی یەکێکە لە گۆڕانکارییە سێنتاکسییە گەورەکان لە زمانی کوردی. هەروەها دیالێکتەکان وەک کوردیی کرمانجی و هەندێک جۆری کوردیی باشووری سیستەمی ڕووبەرەوەی تەواوی ئەرگاتڤیان پاراستووە، بەڵام بە زۆری جۆرەکانی سۆرانی – بە تایبەتی لە هەولێر، سلێمانی و مهاباد – بڕوان لە ڕووبەرەوەی نۆمیناتیڤ ـ ئاکوزاتیڤ کردووە.[٧]
بەڵام دیالێکتی سەنە (ناوچەی سەنە لە ئێران) تریسی لە ڕووبەرەوەی ئەرگاتڤ پاراستووە، بەتایبەتی لە فێڵی ڕابردووی ناوزادی.[٨]
ڕووبەرەوەی ئەرگاتڤ لە کوردی
[دەستکاری]لە ڕووبەرەوەی ئەرگاتڤ، فاعی فێلی نەبەردەوام بە شێوەیەکی جیاواز نیشان دەدرێت لە فاعی فێلی ساکن، و مفعولی فێلی تەواو و فاعی فێلی ناوەکی لە یەک جۆر دادەنرێن:
Min kitêb xwend. ("من کتێبم خوێند.") Min = فاعی بە شێوەی ئەرگاتڤ kitêb = مفعولی ئەبسۆلوتیڤ xwend = فێلی ڕابردوو
هۆکارەکانی کەمبوونی ئەرگاتڤ لە سۆرانی
[دەستکاری]| هۆکار | باسکردن |
|---|---|
| پەیوەندی زمان | تێکەڵبوون لەگەڵ زمانەکان وەک زمانی فارسی و زمانی تورکی کە سیستەمی نۆمیناتیڤیان هەیە، بەرەو گۆڕانکاری دەبات. |
| هەوڵی ستانداردکردن | هەوڵ بۆ پەیوەندیدانی سۆرانی و گەشەپێدانی زمانێکی نووسراو و بڵاوکراوەی ئاسان، هێرشێکی لە ڕووبەرەوەی ئەرگاتڤ کردووە.[٩] |
| سیاسەتی زمانی حکومەتییەکان | سیاسەتی ڕێکخراوی حکومەتیی لە عێراق و ئێران ڕێگری کرد لە پەرەپێدانی تایبەتمەندیی زمانی کوردی.[١٠] |
دەنگدانەکانی زمانناسان
[دەستکاری]- Geoffrey Haig (2004): "گۆڕانکاریی ڕووبەرەوە لە سۆرانی بە شێوەیەکی دروست وەک بڕگەیەک لە دابەشبوونی تایبەتمەندیی باستانیی زمانی ئێرانی و گەڕانەوە بۆ سیستەمی ئاسانتر لە نۆوسین."
- Ludwig Paul (2008): "کوردیی سۆرانی بە گشتی لە سیستەمی ئەرگاتڤ دووربووە و بە ڕووبەرەوەی ئاکوزاتیڤ نزیکترە."
- D.N. MacKenzie (1961): "لەکاتێکدا ناوچەی هەولێر و سلێمانی ڕووبەرەوەی ئەرگاتڤیان زۆر کەمە، دیالێکتی سەنە ھەندێک لە ئاستی پاراستنی ئەم تایبەتمەندییەی هەن."
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ Sheyholislami (2021), پ. 633.
- ^ http://www.kurdishacademy.org/?q=ku-ar/node/215
- ^ زەبیحی ١٣٦٧، ل ٤٢
- ^ ماجد مەردۆخ ڕۆحانی (٢٠١٨). فەرھەنگی زانستگای کوردستان. سنە، ئێران: پەخشانگای زانستگای کوردستان.
- ^ «ئاماری سەرانسەری 1395ی ھەتاوە شار و گوندەکانی ئێران». آمار. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی ئەیلوولی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٤ی ئەیلوولی ٢٠١٩ ھێنراوە.
- ^ «آمار جمعیت استان کوردستان به تفکیک شهرها در سال 1400». پایگاه خبری تحلیلی هاولاتی (بە فارسی). ٦ی حوزەیرانی ٢٠٢٢. لە ١٧ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ Haig, G. (2004). Alignment Change in Iranian Languages. Mouton de Gruyter.
- ^ MacKenzie, D.N. (1961). The Dialect of Kurdish of Sulaimaniya and Arbil. Oxford University Press.
- ^ Thackston, W.M. (2006). Sorani Kurdish: A Reference Grammar. Harvard University.
- ^ Paul, L. (2008). Ergativity in Iranian. In: Linguistic Typology.
زەبیحی، عەبدوڕەحمان. قامووسی زمانی کوردی، ورمێ: ناوەندی بڵاوکردنەوەی فەرھەنگ و ئەدەبیاتی کوردی، ١٣٦٧
بەستەرە دەرەکییەکان
[دەستکاری]| شێوەزارەکان | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| ئەلفوبێکان | |||||
| ڕێکخراوەکان | |||||
| زمانەوانان |
| ||||
| پەیوەندیدار | |||||
| زمانە فەرمییەکان | |
|---|---|
| زمانە فەرمییەکانی کەمایەتییەکان | |
| زمانەکانی کەمایەتییەکانی دیکە | |
| زمانە ئاماژەییەکان | |
| مێژوو | 
 | |
|---|---|---|
| جوگرافیا | ||
| سیاسەت | ||
| ئابووری | ||
| کۆمەڵگا | ||
| ھێماکان | ||
| ھێزە بەرگرییەکان | ||
