بۆ ناوەڕۆک بازبدە

کوردیی ناوەندی

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
(لە سۆرانیەوە ڕەوانە کراوە)
کوردیی ناوەندی
سۆرانی، کوردی
قسەی پێدەکرێ لە ئێران
 عێراق
 ھەرێمی کوردستان
ناوچەڕۆژھەڵاتی ناوین
ژمارەی ئاخێوەران١٥ ملیۆن کەس  (٢٠٢١)[١]
بنەماڵەی زمان
کۆدەکانی زمان
ISO 639-3ckb
Linguasphere58-AAA-cae
زاراوەکانی کوردی

کوردیی ناوەندی، یان سۆرانی یەکێک لە زارە سەرەکییەکانی زمانی کوردییە[٢] کە لە ڕۆژھەڵات و باشووری کوردستان قسەی پێ دەکرێت. لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان، باشووری پارێزگای ورمێ (ناوچەی ھەوشار و موکریان) لە شارەکانی شنۆ، نەغەدە، پیرانشار، مەھاباد، بۆکان، سەردەشت، ساینقەڵا، تیکاب و بەشی ھەرە زۆری پارێزگای کوردستان، شارەکانی سنە، سەقز، بانە، مەریوان، دیواندەرە، کامیاران، دێولان، قوروە، بیجار،جوانڕۆ و ڕوانسەر و سەلاسی باوەجانی دەشتی زەھاو و بەشێک لە شاری کرماشان و ناوچەیەک لە کولیایی لە پارێزگای کرماشان بەم زارە قسە دەکەن. لە باشووری کوردستان لە پارێزگاکانی کەرکووک، پارێزگای سلێمانی و ھەولێر بە ئەم شێوەزارە دەدوێن. شێوەزاری فەرمیی شانشینی کوردستان و کۆماری کوردستان بووە و ئێستا زمانی فەرمیی ھەرێمی کوردستان و کۆماری عێراقە.[٣] سلێمانی، ھەولێر، کەرکووک، سنە، بۆکان، مەھاباد، سەقز، مەریوان، بانە و پیرانشار لە ئەو شارە گەورانەن کە خەڵکەکەی بە ئەم زارە دەدوێن.

زاراوەی کوردی سۆرانی نزیکەی ٩٢ ھەزار وشە لەخۆدەگرێت بەپێی فەرھەنگی زانستگای کوردستان.[٤]

ئاخێوەران

[دەستکاری]

شارستانە گەورەکانی ئاخێوەری ئەم شێوەزارە لە ڕۆژھەڵاتی کوردستاندا بە پێی ئاماری ساڵی ٢٠١٦ ناوەندی ئاماری ئێران ئەمانەن:

ڕیز شارستان ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٦)[٥] زمان و شێوەزارەکانی تر
١ سنە ٥٠١٬٤٠٢
٢ سەقز ٢۴۸،۵۲۹[٦]
٣ بۆکان ۲۴۲،۱۴۷
٤ مەهاباد ٢۳۷،۸۲۰
٥ میاندواو ٢٢٥،٣٤٥ زمانی ئازەربایجانی (زۆرینە)
٦ مەریوان ١٩٥٬٢٦٣
٧ بانە ١٥٨٬٦٩٠
٨ قوروە ١٤٠٬١٩٢
٩ پیرانشار ١٣٨٬٨٦٤
١٠ نەغەدە ١٢١٬٦٠٢ زمانی ئازەربایجانی
۱١ سەردەشت ١١٨٬٨٤٩
١٢ کامیاران ١٠٢٬٨٥٦
١٣ ساینقەڵا ٩٢٬٤٥٦ زمانی ئازەربایجانی
١٤ بیجاڕ ٨٩٬١٦٢
١٥ سەرپێڵی زەھاو ٨٥٬٣٤٢ شێوەزاری کوردیی باشووری (زۆرینە)
١٦ تیکاب ٨٠٬٥٥٦ زمانی ئازەربایجانی
١٧ دیواندەرە ٨٠٬٠٤٠
١٨ جوانڕۆ ٧٥٬١٦٩
١٩ شنۆ ٧٣٬٨٨٦
٢٠ دێولان ٦٤٬٠١٥
٢١ پاوە ٦٠٬٤٣١ شێوەزاری ھەورامی
٢٢ ڕوانسەر ٤٧٬٦٥٧
٢٣ سەوڵاوا ٤٤٬٩٤٠ شێوەزاری ھەورامی
٢٤ سەلاسی باوەجانی ٣٥٬٢١٩

ئەلفوبێ

[دەستکاری]

بۆ نووسینی کوردیی ناوەندی زیاتر لە ئەلفوبێی ئارامی کەڵک وەردەگیرێ و لە پەنا ئەلفوبێی ئارامیش لە ئەلفوبێی لاتینی کەم تا کورتێک کەڵک وەر دەگیرێ.

ھەڵسەنگاندن لەگەڵ کوردیی باکووری

[دەستکاری]

جێناوە سەربەخۆکان لە کوردیی باکووری و کوردیی ناوەندی؛

کوردیی ناوەندی کوردیی باکووری
من ئەز-من
تۆ تو-تە
ئەو ئەو-وی/وێ
ئێمە ئەم-مە
ئێوە ھوون-وە
ئەوان ئەو-وان

دابەشبوونی زمان

[دەستکاری]
  • -language = واتا زمان بۆ نموونە زمانی کوردی
  • -Dialect = واتا زار کە بچووکترە لە زمان بۆ نموونە زاری کوردیی ناوندی
  • -Subdialect = واتا شێوەزار یان دەڤۆک کە بچووکترە لە زار بۆ نموونە شێوەزاری موکریانی

- موکریانی شێوەزارێکە لە زاری کوردیی ناوەندی(سۆرانی) و سەر بە زمانی کوردییە.

کەمبوونی ڕووبەرەوەی ئەرگاتڤ لە کوردیی سۆرانی

[دەستکاری]

کەمبوونی ڕووبەرەوەی ئەرگاتڤ لە کوردیی سۆرانی یەکێکە لە گۆڕانکارییە سێنتاکسییە گەورەکان لە زمانی کوردی. هەروەها دیالێکتەکان وەک کوردیی کرمانجی و هەندێک جۆری کوردیی باشووری سیستەمی ڕووبەرەوەی تەواوی ئەرگاتڤیان پاراستووە، بەڵام بە زۆری جۆرەکانی سۆرانی – بە تایبەتی لە هەولێر، سلێمانی و مهاباد – بڕوان لە ڕووبەرەوەی نۆمیناتیڤ ـ ئاکوزاتیڤ کردووە.[٧]

بەڵام دیالێکتی سەنە (ناوچەی سەنە لە ئێران) تریسی لە ڕووبەرەوەی ئەرگاتڤ پاراستووە، بەتایبەتی لە فێڵی ڕابردووی ناوزادی.[٨]

ڕووبەرەوەی ئەرگاتڤ لە کوردی

[دەستکاری]

لە ڕووبەرەوەی ئەرگاتڤ، فاعی فێلی نەبەردەوام بە شێوەیەکی جیاواز نیشان دەدرێت لە فاعی فێلی ساکن، و مفعولی فێلی تەواو و فاعی فێلی ناوەکی لە یەک جۆر دادەنرێن:

Min kitêb xwend. ("من کتێبم خوێند.") Min = فاعی بە شێوەی ئەرگاتڤ kitêb = مفعولی ئەبسۆلوتیڤ xwend = فێلی ڕابردوو

هۆکارەکانی کەمبوونی ئەرگاتڤ لە سۆرانی

[دەستکاری]
هۆکار باسکردن
پەیوەندی زمان تێکەڵبوون لەگەڵ زمانەکان وەک زمانی فارسی و زمانی تورکی کە سیستەمی نۆمیناتیڤیان هەیە، بەرەو گۆڕانکاری دەبات.
هەوڵی ستانداردکردن هەوڵ بۆ پەیوەندیدانی سۆرانی و گەشەپێدانی زمانێکی نووسراو و بڵاوکراوەی ئاسان، هێرشێکی لە ڕووبەرەوەی ئەرگاتڤ کردووە.[٩]
سیاسەتی زمانی حکومەتییەکان سیاسەتی ڕێکخراوی حکومەتیی لە عێراق و ئێران ڕێگری کرد لە پەرەپێدانی تایبەتمەندیی زمانی کوردی.[١٠]

دەنگدانەکانی زمانناسان

[دەستکاری]
  • Geoffrey Haig (2004): "گۆڕانکاریی ڕووبەرەوە لە سۆرانی بە شێوەیەکی دروست وەک بڕگەیەک لە دابەشبوونی تایبەتمەندیی باستانیی زمانی ئێرانی و گەڕانەوە بۆ سیستەمی ئاسانتر لە نۆوسین."
  • Ludwig Paul (2008): "کوردیی سۆرانی بە گشتی لە سیستەمی ئەرگاتڤ دووربووە و بە ڕووبەرەوەی ئاکوزاتیڤ نزیکترە."
  • D.N. MacKenzie (1961): "لەکاتێکدا ناوچەی هەولێر و سلێمانی ڕووبەرەوەی ئەرگاتڤیان زۆر کەمە، دیالێکتی سەنە ھەندێک لە ئاستی پاراستنی ئەم تایبەتمەندییەی هەن."

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ Sheyholislami (2021), پ. 633.
  2. ^ http://www.kurdishacademy.org/?q=ku-ar/node/215
  3. ^ زەبیحی ١٣٦٧، ل ٤٢
  4. ^ ماجد مەردۆخ ڕۆحانی (٢٠١٨). فەرھەنگی زانستگای کوردستان. سنە، ئێران: پەخشانگای زانستگای کوردستان.
  5. ^ «ئاماری سەرانسەری 1395ی ھەتاوە شار و گوندەکانی ئێران». آمار. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی ئەیلوولی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٤ی ئەیلوولی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  6. ^ «آمار جمعیت استان کوردستان به تفکیک شهرها در سال 1400». پایگاه خبری تحلیلی هاولاتی (بە فارسی). ٦ی حوزەیرانی ٢٠٢٢. لە ١٧ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
  7. ^ Haig, G. (2004). Alignment Change in Iranian Languages. Mouton de Gruyter.
  8. ^ MacKenzie, D.N. (1961). The Dialect of Kurdish of Sulaimaniya and Arbil. Oxford University Press.
  9. ^ Thackston, W.M. (2006). Sorani Kurdish: A Reference Grammar. Harvard University.
  10. ^ Paul, L. (2008). Ergativity in Iranian. In: Linguistic Typology.

زەبیحی، عەبدوڕەحمان. قامووسی زمانی کوردی، ورمێ: ناوەندی بڵاوکردنەوەی فەرھەنگ و ئەدەبیاتی کوردی، ١٣٦٧

بەستەرە دەرەکییەکان

[دەستکاری]


داڕێژە:کولکە