کوردانی باشووری کوردستان

ئەمە وتارێکی باشە. بۆ زانیاریی زۆرتر کرتەی لەسەر بکە.
لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
لەگەڵ کورد (باشوور) لێت تێک نەچێت.
کوردانی باشووری کوردستان
ئاڵای کوردستان
ژمارەی سەرجەمی دانیشتووان
٥٫٦ – ٨٫٥ ملیۆن[١]
ناوچەکان بە ژمارەی دانیشتووانی بەرچاو
ھەرێمی کوردستان
ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق
زمانەکان
کوردی (سۆرانی، کرمانجی، باشووری (فەیلی)، گۆرانی شێوەزارەکانی ھەورامی، شەبەکی، باجەڵانی)
ئایین
ئیسلام (سوننە، شیعە)، یارسان، ئێزیدی، شەبەک، سارلی، بەجووران، مەسیحییەت، یەھوودیەت، زەردەشتی، بەھایی، بێ ئایین
گرووپە ڕەگەزییە پێوەندیدارەکان
کوردەکانی ئێران، سووریا و تورکیا
ئەم وتارە بەشێکە لە زنجیرەیەک وتار لەسەر
مێژووی کورد و چاندی کوردی
خەڵک
ژمارەی دانیشتوان
  • خاک
  • دابەشبوون
مێژوو
چاند
مێژووی کۆن
سەردەمی کاردۆخییەکان

کاردۆخی
مێژووی ناوەند
مێژووی ھاوچەرخ
زمان
ئایین
Portal دەروازەی کوردستان

کوردانی باشووری کوردستان[٢] ئەو کەسانەن کە لە عێراق لەدایکبوون یان نیشتەجێن و بە ڕەچەڵەک کوردن. کورد گەورەترین کەمینەی نەتەوەیی عێراقە کە لە نێوان ١٥٪ بۆ ٢٠٪ی دانیشتووانی ئەو وڵاتە پێکدێت بەپێی دەفتەری فاکتبووکی جیھانی سی ئای ئەی.[٣] زمانی کوردی زمانێکی فەرمییە لە عێراقدا.[١] گەلی کورد لەناو عێراقدا لەسەر مێژووی خۆی لەگەڵ پێگەی سیاسی جۆراوجۆردا ململانێی کردووە.[٤] کاتێک گریمانە کرا کە لە ڕێگەی پەیمانی سێڤرەوە سەربەخۆیی تەواو وەربگرێت، کوردەکانی عێراق مێژوویەکی سیاسی پڕ لە کێشەی ئەم دوایییەیان ئەزموون کردووە. دوای ڕووخانی سەددام حوسێن لە ساڵی ٢٠٠٣، کوردەکانی عێراق، ئێستا لەلایەن حکوومەتی ھەرێمی کوردستانەوە بەڕێوەدەبرێت، لە ڕێڕەوی سیاسی کوردستانی عێراقدا ڕووبەڕووی یەکتربڕین دەبنەوە. ئەو کارانەی کە ڕۆڵیان ھەیە لە داھاتوویاندا بریتین لە فرەچەشنی و فراکسیۆنە کوردییەکان، پەیوەندی کورد لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، حکوومەتی ناوەندی عێراق، و وڵاتانی دراوسێ، ڕێککەوتنە سیاسییەکانی پێشوو، خاکە جێناکۆکەکان، و ناشیۆنالیزمی کوردی.

پشتێنە[دەستکاری]

گەلی کورد تاقمێکی نەتەوەیییە کە بنەچەی لە ڕۆژھەڵاتی ناوین. ئەوان یەکێکن لە گەورەترین نەتەوەکانی جیھان کە خاوەنی دەوڵەتێکی تایبەت بە خۆیان نین. ئەم ناوچەیە جیۆگرافیا-کولتوورییە بە واتای «خاکی کورد» دێت.[٥] باشووری کوردستان ناوچەیەکی نیمچە سەربەخۆیە لە باکووری عێراق، ڕووبەرەکەی ٤٠ ھەزار و ٦٤٣ کیلۆمەتری چوارگۆشەیە (١٥ ھەزار و ٦٩٢ میل چوارگۆشە) و ژمارەی دانیشتووانی نزیکەی ٦٫١٧١ ملیۆن کەسە کە ڕێژەی زیادبوون لەنێوان ساڵەکاندا (٣٪ بۆ ٤٪).[٦] دانیشتووانی کورد خاکی ناو چیاکانی زاگرۆس و دەوروبەری داگیر دەکەن. ئەم شاخە وشک و پێشوازی نەکراوانە بوونەتە شوێنێکی جوگرافی بۆ باڵادەستی کولتووری و سیاسی لەلایەن ئیمپراتۆرییەتەکانی دراوسێوە.[٥] فارس و عەرەب و عوسمانی دور ڕاگیران، و فەزایەک بۆ پەرەپێدانی کولتوور و زمان و ناسنامەی کوردی ھەڵکەندرا.[٥]

پێش ساڵی ١٩٩١[دەستکاری]

بە گوتەی مایکل ئێم گانتەر، بنەچەی کورد نادیارە، بەڵام لەلایەن ھەندێک لە زانایانەوە وا بیردەکرێتەوە کە ڕەنگە کوردەکان نەوەی ھۆزە جۆراوجۆرەکانی ھیندۆئەورووپی بن کە نزیکەی ٤٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر گەیشتوونەتە ناوچەکە.[٧] عەرەب دوای داگیرکردن و ئیسلامیکردنی ناوچەکە ناوی «کورد»یان بۆ خەڵکی چیاکان بەکارھێناوە.[٧] لە ساڵانی ١٥٠٠دا زۆربەی کوردەکان کەوتنە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی. کوردەکانی عێراق وەک ژێر گرووپێک لە گەلی کورد گەشەیان کرد کاتێک بەڕیتانیا وڵاتی عێراقی لە ڕێکەوتنامەی سایکس–پیکۆ لە جەنگی جیھانی یەکەمدا دروست کرد.[٨]

گەلی کورد چاوەڕوانی ئەوە بوو کە بەم زووانە سەربەخۆیی بەدەست بھێنێت لەوەی کە لە پەیمانی سێڤر لە ساڵی ١٩٢٠، ١٩٢٠ بەڵێنی پێدرابوو؛ بەڵام ئەمە بە خێرایی لە ساڵی ١٩٢٣دا ھەڵوەشایەوە، کاتێک پەیمانی لۆزان کۆماری تورکیای لەسەر سنوورەکانی کوردستان دامەزراند.[٩] ھەروەھا پەیماننامەی ئەنگلۆ عێراقی ساڵی ١٩٢٩ کە سەربەخۆیی عێڕاق خستەڕوو، ھیچ بڕگەیەکی بۆ ئۆتۆنۆمی کوردی نەبینی.[١٠] لە ساڵی ١٩٤٦ پارتی دیموکراتی کوردستان لەلایەن مەلا مستەفا بارزانییەوە دامەزرا کە پاڵ بە ئۆتۆنۆمی کوردەوە دەنا لەژێر دەسەڵاتی حکوومەتی عێراقدا.[١١]

لە ساڵی ١٩٥٨ عەبدولکەریم قاسم کودەتایەکی بەسەر ئینگلیزەکاندا کرد و کۆماری عێراق دامەزرا. کورد ھیوای خواستبوو ئێستا مافە بەڵێندراوەکانی خۆی وەربگرێت، بەڵام ژینگەی سیاسی لەبار نەبوو؛ بۆیە پارتی دیموکراتی کوردستان لە ساڵی ١٩٦١ لە بەغدا دەستی بە یاخیبوون کرد لە دژی حکوومەت.[١٢] یاخیبوونەکەیان بەشێکی سەرکەوتوو بوو بەو پێیەی لە ساڵی ١٩٦٦ گرووپە فەرمییە کوردییەکان بە جاڕنامەی بازز ھەندێک مافیان بەدەستھێنا و لەگەڵ ڕێکەوتننامەی ١١ی ئازار بە بنەمای ئۆتۆنۆمی کورد گەیشتە دەست. ڕێککەوتنی ئاشتی ساڵی ١٩٧٠، مافە ڕۆشنبیری و کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانی کورد لە ماوەی پازدە خاڵدا ناسێنران؛ بەڵام ئەم مافانە بەھۆی ئیرادەی عەرەبەوە جێبەجێ نەکرا بەڵکو بەھۆی پێشھاتە سیاسییەکان بوو. سەرەڕای ئەوەش کورد لە ساڵی ١٩٧٠ تا ١٩٧٤ قۆناغێکی ئازادی زیاتری ھەبوو؛ بەڵام لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٧٥ عێراق و ئێران گەیشتنە ڕێککەوتن و لە ماوەی چەند کاتژمێرێکدا دوای ڕێککەوتنەکە، ئێران ھەموو پشتیوانییەکی لە پارتی دیموکراتی کوردستانی ڕاگرت، کە ئەندامان و بنەماڵەکانیان بژاردەیان ھەبوو لە نێوان چوونە دەرەوە بۆ ئێران یان خۆبەدەستەوەدان بە دەسەڵاتی عێراق.[١٣]

زۆربەی ئەندامانی حیزبی دێموکراتی کوردستانی ژیانیان لە دەربەدەری ھەڵبژارد و حیزبی دێموکراتی کوردستانی لەکۆتاییدا یاخیبوونیان ڕاگەیاند؛ بۆیە لە ساڵی ١٩٧٥ حزبێکی تری سیاسی لە کوردستانی عێراق سەریھەڵدا، بە سەرۆکایەتی جەلال تاڵەبانی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان. لەوەتەی یەکێتی دامەزرا، ھاوکاریی نەبوو و لەسەر فەلسەفەی جیاواز خەریکی ململانێی توندوتیژی بوو لەگەڵ پارتی دێموکراتی کوردستان، دیمۆگرافی، و ئامانجەکان.[١٤] لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٨٧ تا ساڵی ١٩٨٩ شاڵاوی ئەنفال بەردەوام بوو؛ کە بڕیار بوو کورد عەرەباندن بکرێت. لە کاتی ھەڵمەتی ئەنفالدا سوپای عێراق بە چەکی کیمیایی ھێرشی کردە سەر نزیکەی ٢٥٠ گوندی کوردی و ٤٥٠٠ گوندی کوردی وێران کرد و دانیشتووانەکەی دەرکرد.[١٥]

١٩٩١–٢٠٠٣[دەستکاری]

دوای شەڕی کەنداو و ڕاپەڕینێکی سەرنەکەوتووی کورد لە ساڵی ١٩٩١، کورد بۆ پەنابردن لە ھێزەکانی حکوومەت ھەڵاتوون بۆ سەر شاخەکان. ئەمریکا دەستپێشخەری ناوچەی دژە فڕینی لە کوردستانی عێراق بۆ کورد دامەزراند وەک پەناگەیەک دوور لە حکوومەتی عێراق. بڕیارنامەی ٦٨٨ی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی ١٩٩١ «سەرکوتکردنی ھاووڵاتییانی سڤیلی عێراقی لە ناوچە کوردنشینەکان مەحکوم و قەدەغە کرد». دوای چەندین ڕووبەڕووبوونەوەی خوێناوی، ھاوسەنگییەکی نائارامی ھێز لە نێوان ھێزە عێراقییەکان و سەربازە کوردییەکاندا ھاتە ئاراوە. ھەرێم بەردەوام بوو لە حوکمڕانی پارتیی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی و دەستی کرد بە دامەزراندنی ئابووری و ناسنامەیەکی نەتەوەیی سەقامگیر. کوردستانی عێراق لە سفرەوە ژێرخانی ئابووری کۆمەڵایەتی بنیادنا، بەتەواوی سەربەخۆ لە چوارچێوەی سەنتەری عێراقی بەعس.[١٦] ھەرچەندە شەڕی ناوخۆ لە باکوور لە نێوان پارتی دیموکراتی کوردستانی بارزانی و یەکێتی نیشتیمانی کوردستانی تاڵەبانی لە ساڵی ١٩٩٤ تا ١٩٩٨ سەریھەڵدا، کورد ھێشتا توانی بناغەیەکی دیموکراسی و ئاوەدان بۆ ناوچەکەی خۆی بپارێزێت.[١٧]

٢٠٠٣–ئێستا[دەستکاری]

ئەو ناوچانەی لەژێر دەستی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان، و پارتی دیموکراتی کوردستاندایە

کاتێک ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٣ بۆ دەرکردنی حکوومەتی عێراق ھێرشی کرد، سنووری باکووری کورد لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندی عێراق بە شێوەیەکی بەرچاو بەرەو باشوور گواسترایەوە.[١٧] ئەمەش وای کرد کورد زیاتر دەستی بە سەرچاوەکانی ئاو و نەوت بگات، ھەربۆیە ئەولەوییەتەکانی ناو ھەرێم زیادکرا بۆ دامەزراندنی پەیوەندییەکی جێگیر لەگەڵ کورد. ھەروەھا ئەم دەستڕاگەیشتنە نوێیە ھانی وەبەرھێنانی زیاتری لە ناوخۆی ھەرێمدا، گرژییە سیاسییەکان و جەمسەرگیری نەرمتر کرد. ئەمریکا بە مەبەستی دابەزاندنی سەددام حوسێن و ھەڵوەشاندنەوەی ھەر ھەڕەشەیەکی چەکی کۆمەڵکوژ، عێراقی داگیرکرد؛ بەڵام دوای لەشکرکێشییەکە ھیچ بەڵگەیەک لەسەر چەکی کۆمەڵکوژ نەدۆزراوەتەوە کە قسەی ئەمریکا بسەلمێنێت.[١٧] دوای ڕووخانی حکوومەت، حکوومەتی ئەمریکا، بە ھاوکاری سەرکردە نەتەوەیییەکان ناچار بوو ڕووبەڕووی سێ پرس ببێتەوە: سروشتی حکوومەتی داھاتووی عێراق، چۆن نوێنەرایەتی شیعەکان لە حکوومەتدا بەدەستبھێنرێت، و چۆن دەبوو دووبارە مافی ھەڵبژاردنی سوننە بەڕێوەبچێت.[١٨] بۆچوونی جیاواز لەسەر ئەوە ھاتە ئاراوە کە ئایا حکوومەتی عێراق دەبێت ناوەندگەرێتی بێت یان نا، ئەمریکا چۆن وەڵامی ململانێی مەدەنی نێوان عەرەب و کورد بداتەوە و چۆن بەڵێنەکانی پێشوو بە گەلی کورد و عێراق لە دەوڵەتێکی داھاتوودا بەدی دەھێنن. گەلی کورد لە سەرەتای داگیرکردنی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٣ەوە ڕۆڵێکی گرنگی ھەبووە لە بنیاتنانی دەوڵەتی عێراقدا. زۆرێک لە کوردەکان ھەوڵی بنیاتنانی دەوڵەتێکی فیدراڵی ئۆتۆنۆم دەدەن لە سەردەمی دوای سەددام حوسێن، لەگەڵ ئەوەشدا چارەسەرێک بۆ کێشەکانی کورد لە عێراق تەنانەت لە بڕیارنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی ٢٠٠٤ کە حکوومەتی کاتی عێراقی دامەزراند، باس نەکرا.

ماددەی ١٤٠[دەستکاری]

لە مادەی ١٤٠ی دەستووری عێراقی ساڵی ٢٠٠٥ بەڵێن درابوو تا کۆتایی ساڵی ٢٠٠٧ ناوچە کێشەلەسەرەکان بخرێتە ژێر دەسەڵاتی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان.[١٨] ئەو سێ قۆناغەی کە بڕیار بوو یارمەتی ئەم پرۆسەیە بدەن، ئاساییکردنەوە و سەرژمێری و ڕێفراندۆم بوون. قۆناخی ئاساییکردنەوە بڕیار بوو ئەو سیاسەتە 'عەرەبیکردنە' پووچەڵ بکاتەوە کە کورد لە ساڵی ١٩٦٨ تا ٢٠٠٣ ڕووبەڕووی بووەوە کە بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای شاری کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکانی دیکە داڕێژرابوو بۆ ئەوەی لە بەرژەوەندی دانیشتووانی عەرەبدا بێت. ئەم سیاسەتانە بریتی بوون لە شاربەدەرکردن، ئاوارەبوون، ڕووخاندنی خانوو و دەستبەسەرداگرتنی موڵک و ماڵی خەڵک.[١٨]

ھەروەھا سنوورە دامەزراوەیییەکان لە ئەنجامی جێریماندەرکردنی ڕابردوودا دەبوو پێچەوانە بکرێنەوە. دوای ئەم پرۆسەی ئاساییکردنەوە، سەرژمێرییەک قسەی دەکرد و دانیشتووانیش ھەڵدەبژێرن کە لەلایەن حکوومەتی ھەرێمەوە بەڕێوەببرێن یان لەلایەن بەغداوە. مادەی ١٤٠ تا ساڵی ٢٠٠٧ جێبەجێ نەکرا، لەم کاتەدا ئەنجومەنی سەرۆکایەتیش پێشنیاری کرد سەرجەم قەزاکانی کەرکووک کە پێشتر دابڕاو بوون، ببەسترێنەوە. قەزای چەمچەماڵ و کەلار کە لە ساڵی ١٩٧٦ بۆ پارێزگای سلێمانی تەرخانکرابوون، بڕیار بوو بگەڕێندرێنەوە بۆ کەرکووک.[١٨] کفری کە لە ساڵی ١٩٧٦ لکێنرا بە پارێزگای دیالە، بڕیار بوو دووبارە ببەسترێتەوە، ھەرچەندە لە ساڵی ١٩٩١ەوە لەژێر دەسەڵاتی کورددا بوو. لە کۆتاییدا قەزای دووزخورماتوو بە قەزای سەڵاحەدینەوە دەبەسترێتەوە.

لە ساڵی ٢٠٠٨دا لیژنەی ١٤٠ بێدەنگی لەم دەستپێشخەرییانە ڕاگەیاند. ساڵی ٢٠٠٨ حکوومەتی عێراق و کوردی و ئەمریکا گەیشتنە ئەو کۆدەنگییە کە ئەم جۆرە قەرەبووکردنەوەیە بۆ گەلی کوردستان بەبێ دانوستانی زیاتر و ڕێککەوتنی سیاسی لەسەر سنوورەکان ناتوانرێت ئەنجام بدرێت. حکوومەتی ئەمریکا لە ھەوڵی جێبەجێکردنی مادەی ١٤٠دا ڕووبەڕووی کێشەی زۆر بووەوە. ئەمەش فۆرمێکی ئایدیاڵی قەرەبووکردنەوە نەبوو بۆ زۆرێک لە کوردەکان.[١٨] دوای ئاوارەبوون، زۆرێک لە ناوچەکانی پێشووی کوردنشین لە گەشەپێدان و پاراستنی کشتوکاڵی دا کەمییان ھەبوو. زۆرجار دەرفەتی خوێندن و ئابوری بۆ کورد لە دەرەوەی ئەو خاکە جێناکۆکانە زیاتر بوو، بۆیە خەڵکێکی زۆر نەیاندەویست بە ناچاری بگەڕێنەوە.[١٨]

خاکە جێناکۆکەکان[دەستکاری]

سنوورە ناکۆکەکانی ناوخۆ، نیگەرانییەکی سەرەکیی عەرەب و کورد بووە، بە تایبەت لە دوای لەشکرکێشی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و داڕشتنەوەی سیاسی لە ساڵی ٢٠٠٣. کورد دوای لەشکرکێشی سەرکردایەتی ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٣ خاکی باشووری کوردستانی عێراقی بەدەستھێنا بۆ ئەوەی ئەو زەوییە بەدەستبھێنێتەوە کە لەڕووی مێژوویییەوە بە ھی خۆیان دەزانی.[١٨] یەکێک لە کێشە سەرەکییەکانی ھەوڵدان بۆ جێبەجێکردنی مادەی ١٤٠، ناتەبایی پێناسەکردنی 'ناوچەی ناکۆک' بوو. بابەتەکە تەنھا ئاماژە بەو ناوچانە دەکات کە بەم پرۆسەی ئاساییکردنەوەدا تێدەپەڕین وەک «کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکانی دیکە».[١٨] لە ساڵی ٢٠٠٣ دانوستکاری کورد مەحموود عوسمان پێشنیاری کرد کە ناوچە زۆرینە کوردییەکان لە خوار ھێڵی سەوزەوە دەستبەجێ بە حکوومەتی ھەرێمەوە ببەسترێنەوە و 'ناوچە تێکەڵەکان' لەسەر بنەمای کەیس بە کەیس لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بکرێت. سوننە ھەستیان دەکرد وەک ئەوەی کورد لە ئەنجامی لەشکرکێشی ئەمریکادا نابێت ھیچ زەوییەکی زیادە بەدەست بھێنێت.[١٨] بەستنەوەی قەزاکانی کەرکووک بۆ ڕەنگدانەوەی سنوورەکانی ساڵی ١٩٧٥ کێشەی زۆری بۆ عێراقییەکان دروست کرد و دەرئەنجامە نەخوازراوەکانی لەگەڵ خۆیدا ھێنا.[١٨]

ھێرشی باشووری کوردستان (٢٠١٤)[دەستکاری]

لە میانەی ھێرشی باکووری عێراق لە ساڵی ٢٠١٤، کوردستانی عێراق دەستی بەسەر شاری کەرکووک و دەوروبەری و ھەروەھا زۆربەی ناوچە کێشەلەسەرەکانی باکووری عێراقدا گرت.[١٩]

چاند و فرەچەشنیی[دەستکاری]

ئایین[دەستکاری]

پەرستاگایەکی یەزێدیی

پێش بڵاوبوونەوەی ئیسلام، زۆرێک لە کوردەکان شوێنکەوتووی ئایینی زەردەشتی، میتراییزم، یان بیروباوەڕی تاغوتی ناوخۆیی بوون. کورد لە ساڵی ٨٠٠ پێش زایینەوە ئەم پراکتیزە ئایینییانە دەخاتە ناو کایەی فەرھەنگی خۆیەوە؛ بەڵام فەتحەکانی عەرەب لە سەدەی حەوتەمی زایینی دەستی پێکرد و دواجار بەسەر کوردا زاڵ بوو.[٥] بە تێپەڕبوونی کات، ئیسلامی سوننە بووە ئایینی باڵادەستی گەلی کورد، دوای مەکتەبی شافعی. کەمینەیەکی زۆر کەمی شیعە ھەیە، کە لە ناوەڕاست و باشووری ڕۆژھەڵاتی عێراق دەژین. پێیان وایە ئیسلام ئایینی حوکمڕانی و ھەروەھا مەعنەوییەت بێت، کوردیش حەز دەکات ناسنامەی ڕۆحی و ناسنامەی نەتەوەیی خۆی بەھێز بھێڵێتەوە. ئەمڕۆ زۆرێک لە کوردە موسڵمانەکان خۆیان بە ئایینیی دەزانن کاتێک باس لە پابەندبوون بە بانگەوازی نوێژ دەکرێت چونکە زۆرجار ھەوڵدەدەن لە ھەر پێنج نوێژی ڕۆژانەدا بەردەوام بن و نوێژ بکەن، ھەروەھا پراکتیزە بچووکەکانی ئیسلامیش قەڵایەکی بەھێزیان ھەیە لە کولتوری کوردیدا.[٥] وەک، پەیڕەوکردنی سنووردارکردنی خۆراکی ئیسلامی، خۆبەدوورگرتن لە خواردنەوەی مەی، خەتەنەکردنی منداڵە تازە لەدایکبووە نێرەکان، و ھەموویان داب و نەریتە و ڕێوڕەسمێکی زۆر باون لە نێو کورددا.[٥]

زمان[دەستکاری]

لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٣١ شانشینی عێراق کە ئەوکات ھێشتا بەشێک بوو لە ئیمپراتۆرییەتی بەریتانیا، یاسایەکی زمانەوانیی دەرکرد کە زمانی کوردی کردە زمانی فەرمی لە قوتابخانە سەرەتایی و ناوەندییەکان و لە زۆرێک لە قوتابخانەکانی پارێزگاکانی مووسڵ، ھەولێر، کەرکووک و سلێمانی.[٢٠] بەڵام یاسای زمان بەتەواوی لە شوێنە حکوومییەکان جێبەجێ نەکرا، لە کەرکووک و مووسڵ، دوای ئازادیکردنی سەربەخۆیی عێراق لە شانشینی یەکگرتوو، لە ساڵی ١٩٣٢دا، لە قوتابخانە و شوێنە حکوومییەکانی ئەو دوو پارێزگایە زمانی کوردی بەکارنەھات.[٢١][٢٢] لە ھەولێر لە کۆی ١٥ ژمارەی ڕۆژنامەی فەرمی ھەشت ژمارە بە زمانی عەرەبی و شەش ژمارە بە تورکی و تەنیا یەک ژمارە بە کوردی بوون.

تا ساڵی ١٩٤٣ ناڕەزایەتی یان داوای دانپێدانانی زمانی کوردی وەک زمانی فەرمی یان سەربەخۆیی کوردستان سەریھەڵدا.[٢٣] زمان بناغەی بنیاتنانی شوناسێکی نەتەوەیی بووە لە باشووری کوردستان، بۆ زۆرینەی ڕەھای گەلانی کورد بە زمانی کوردی قسە دەکەن. زمانی کوردی سەر بە گرووپی زمانی ئێرانییە و ڕەگ و ڕیشەی لە بنەماڵەی زمانە ھیندی و ئەورووپییەکان ھەیە. سۆرانی و کرمانجی دوو زاری سەرەکی کوردین، بۆیە فراکسیۆنی زمانی ناوخۆیی باو نییە. کرمانجی تا شەڕە جیھانییەکان زاراوەی دڵخواز بوو، بەڵام تا شەستەکانی سەدەی ڕابردوو سۆرانی بووە زاراوەی باڵادەست لە نێو کوردەکانی ئێران و عێراقدا. کێشەیەک لە نێو خەڵکی کورددا ئەوەیە کە ڕێنووسی یەکگرتوویان بۆ زمانەکەیان نییە.

کوردی ئێران و عێراق دەستکاری ئەلفوبێی فارسی-عەرەبییان کردووە و کوردەکانی تورکیاش ئەلفوبێی لاتینی بە کار دەھێنن. ئەمەش یەکێتی لەناو سنوورە سیاسییە مۆدێرنەکاندا دروست دەکات بەڵام پەیوەندییەکان و پەیوەندییە کاریگەرەکان لە ئاستی نێودەوڵەتیدا گرژ دەکات. ئەم نەبوونی یەکگرتوویی لە کتێبی پیرۆزدا ھاوتەریبە لەگەڵ مێژووی کولتووری کورد، چونکە ھۆزە شاخاوییە دابڕاوەکانی کورد زۆرجار کۆچەری بوون و ھەر بۆیەش نەریتێکی نووسراوی زۆر سنوورداریان ھەبوو؛ بەڵام لەدوای گۆڕانکارییە سیاسییەکانی عێراق لە ساڵانی نەوەدەکاندا، زمانی کوردی لە ئیدارەی خۆجێی و سیستمی پەروەردەدا زیاتر بەکارھێنرا، ئەمەش بەھۆی زیاتری ئۆتۆنۆمییەکەیەوە.

پارتە سیاسییەکان[دەستکاری]

ساتی ڕیفراندۆم بۆ سەربەخۆیی باشووری کوردستان لە ھەولێر، لە ئەیلوولی (٢٠١٧)

یەکێک لە خاڵە لاوازە سەرەکییەکانی یەکگرتوویی نەتەوەیی کورد، بەھێزی کوتلە عەشایەری و ناوچەیییەکانە، کە زۆرجار بووەتە ھۆی دووبەرەکی بەھێز لەنێوان لایەنە سیاسییەکانی ھەرێمی کوردستاندا. پارتی دیموکراتی کوردستان کە مستەفا بارزانی دایمەزراندووە، لە باکووردا ئامادەیییەکی بەھێزی ھەیە. بەھۆی پێگەی جوگرافیایانەوە، لە مێژوودا پشتیان بە تورکیا بەستووە بۆ کاریگەری نێودەوڵەتی. یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان جەلال تاڵەبانی لە سەردەمی خەباتی ڕزگاریخوازیدا لایەنگری «ئایدیاڵە مارکسیزمەکان» کرد و لە باشووری کوردستانی عێراقدا قەڵایەکی بەھێزی ھەیە..[١٧]

لە ماوەی ساڵانی نەوەدەکاندا ململانێیەکی بەردەوامی دەسەڵات لەسەر نوێنەرایەتیی سیاسی لە پەرلەمان و داھاتی نەوت پەرەی سەند، کە بووە ھۆی ململانێی چەکداری لە ساڵانی ١٩٩٤ تا ١٩٩٦، کاتێک پارتی دیموکراتی کوردستان داوای ھاوکاری لە حکوومەتی ناوەندی عێراق کرد و یەکێتی داوای پشتیوانی لە ئەمریکا کرد..[١٧] ئەم ڕووبەڕووبوونەوەیە دوو ھەرێمی ڕکابەرەکەی دابەش کرد بەسەر «بارزانستان» و «تالیبانستان»، دوو دامەزراوەی ئیداریی و دوو ئەنجومەن و دوو پەرلەمان. شەڕی نێوخۆیی نێوان لایەنە سیاسییەکان دەرفەتی یەکگرتوویی گەلی کوردستان و دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆی تێکدا، کە بەتەواوی جیابووەوە لە حکوومەتی ناوەندی عێراق. بە قۆستنەوەی کەشوھەوای ململانێکان، گرووپەکانی دیکە ئامادەیی خۆیان دامەزراندووە، وەک پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) لەتورکیا و گرووپە ئیسلامییە چەکدارەکان و گرووپە سیاسییەکانی دیکەی تورکیا..[١٧]

پەکەکە پارتێکی گەورە بوو کە بەدوای سەربەخۆیی دەوڵەت و مافی کولتووری و زمانەوانی و نەتەوەیی لە تورکیادا دەگەڕا. سەرکردە کوردەکان لە عێراق پاڵیان بە گەشەکردنی حکوومەتە خۆجێیییە دابەشبووەکان داوە نەک دەوڵەتێکی سەربەخۆ. ئەمەش لەبەر ئەوەیە کە سەرکردایەتی لە شەرعییەتی خێڵەکییەوە سەرچاوە دەگرێت نەک لە دامەزراوە سیاسییەکان. بۆ نموونە تاڵەبانی و بارزانی لە عەشیرەتێکی کوردەوە نەھاتوون لە ڕووی ژمارەی دانیشتووانەوە، بەڵکو لە عەشیرەتێکی باش ڕێکخراوەوە ھاتوون..[١٧] تورکیا لە ساڵی ١٩٨٦ی زایینی تا ئێستا ھاوپەیمانی جۆراوجۆری لەگەڵ پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان لە کوردستانی عێراقدا ھەبووە. دوای ڕێفراندۆمی سەربەخۆییی باشووری کوردستان (٢٠١٧) پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و لایەنە سیاسییەکانی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان سارد بووەوە.[٢٤]

ناسنامەی نەتەوەیی[دەستکاری]

بە درێژایی ساڵانی نەوەدەکان، کاتێک لە دوای شەڕی کەنداو کۆنترۆڵی ناوچەیی بە کورد درا و ناوچەی دژە-فڕین دامەزرا، شوناسێکی بەھێزتری کوردی دەستی بە دروستبوون کرد.[١٦] ئەمەش لە زیادبوونی پشتیوانی نێودەوڵەتی و کشانەوەی حکوومەتی ناوەندی عێراق لە کوردستانی عێراق سەرچاوەی گرتووە. زمانی کوردی پەڕییەوە بۆ ناو شوێنی گشتی، لە قوتابخانە و زانکۆ و ئیدارە و میدیاکان دەوترایەوە و قسەی پێدەکرا. ھەروەھا لێشاوی ھێما نەتەوەیییەکان لەوانە ئاڵای کورد و سروودێکی کوردستان و دانپێدانانی گشتیی بۆ گەلی کورد ھاتە ئاراوە.[١٦] پەرەپێدانی ژێرخانی کوردیش بووەتە لایەنێکی دانەبڕاو لە خودموختاری سەرکەوتوویان. پێشتر کورد وابەستەی ژێرخانی ئابووری کۆمەڵایەتی بەغدا بوو، کورد توانی لە ڕووی فیزیکی و سیاسییەوە بە شێوەیەکی کارا لە سفرەوە ناوچەکەی خۆی بنیات بنێ. حکوومەتێکی ئۆتۆنۆمی تەواو کارایان دروست کرد، دوور لە عێراقی بەعس. توانیان حکوومەتە خۆجێیەکان بەڕێوەببەن و حزبی سیاسیی کوردی ئازاد و چالاک دابمەزرێنن و پەرلەمانێکی کوردی دابمەزرێنن.[١٦] بەم پێشھاتانە حکوومەتی کوردی بۆ یەکەمجار لە کاری نێودەوڵەتیدا ناسنامەی خۆی بەدەستھێنا.

نوێنەرایەتی نیمچە فەرمییان لە تورکیا، ئێران، فەرەنسا، بەریتانیا و ئەمریکا ھەیە. ھەرچەندە گەلی کورد لە پێکھێنانی ناسنامەیەکی نەتەوەیی تا ڕادەیەک سەرکەوتنی ھەبووە، بەڵام ھۆکارگەلێک ھەبوون کە گەشەی ئەو ناسنامەیەیان وەستاندووە.[١٦] لە سەردەمی دەوڵەتی عێراقدا، کورد بە لەبەرچاوگرتنی ھێڵەکانی دەوڵەتی ئارەزوومەندانە، ملکەچی پرۆسەی ناسیۆنالیزم بوو بۆ ھەموو عێراقییەکان. کوردەکان دەستیان دەکرد بە بیرکردنەوە لەخۆیان وەک عێراقی، نەک سەرنجیان لەسەر گەشەسەندنی بەکۆمەڵیان وەک کورد. ھەروەھا ناسیۆنالیزم بەھۆی دابەشبوونی عەشیرەت و زمان و جوگرافیاوە بەربەست بوو کە نەیھێشت گەلی کورد بە تەواوی وەک یەک یەکە بناسێتەوە؛ ھێشتا ھیچ سەرکردەیەک لە سەرووی ئەم پێگەی خێڵەکییەوە بەرز نەبووەتەوە و شەڕی ناوخۆ ئازاری ئەو کەسانە دەدات کە بۆ ئۆتۆنۆمی کورد دەجەنگن، چونکە بە لایەنی دیکە یان سنووری سیاسییەوە دابەشکراون.[١٦]

بۆ نموونە لە کاتی شەڕی ئێران و عێراقدا، لە ساڵی ١٩٨٠ تا ١٩٨٨، تورکیا پشتگیری لە گرووپێکی کوردی عێراقی دەکرد بەسەر گرووپێکی دیکەدا، بۆ ئەوەی کوردەکانی عێراق لە بەرامبەر کوردە یاخیبووەکانی تورکیا شەڕ بکات.[١٧] تەکنەلۆجیا و پەیوەندییەکان یارمەتی کوردیان داوە بۆ دامەزراندنی گرووپێکی نیمچە-نەتەوەیی، یان ناسنامەی نەتەوەیی خۆپێناسەکراو. ھەرچەندە ئەمە ھەستی شانازی و پێناسەکردنی لە سنوورە سیاسییەکاندا پەرەپێداوە، بەڵام سیناریۆیەکی کەمتر ئومێدبەخشی دەوڵەتبوونی کورد ئاشکرا دەکات.[١٧] نایەکسانی لە سەرانسەری ئەو وڵاتانەی ئاشکرا کردووە کە دانیشتووانی کورد لە بارەی پاڵپشتی و فریاگوزاری نێودەوڵەتی بەدەست دەھێنن. بۆ کوردەکانی عێراق ئەم تۆڕە نێودەوڵەتییە لە دوای شەڕی کەنداو لە ساڵی ١٩٩١ دامەزرا.[١٧]

ئەمانەش ببینە[دەستکاری]

سەرچاوەکان[دەستکاری]

  1. ^ ئ ا "Iraq". The World Factbook. Retrieved 26 August 2013.
  2. ^ "كرد العراق… أكراد العراق!". Al-Arabiya. Retrieved 16 December 2020.
  3. ^ [١] by the Kurdish Institute of Paris of the Iraqi population. The Kurdish population is estimated at 15–20 million in Turkey, 10–12 million in Iran, 5.6–8.5 million in Iraq, 3–3.6 million in Syria, 1.2–1.5 million in the European diaspora, and 400k–500k in the former USSR—for a total of 36.4 million to 45.6 million globally.
  4. ^ Gunter, Michael (2008). The Kurds Ascending. New York: Palgrave MacMillan. ISBN 978-0-230-60370-7.
  5. ^ ئ ا ب پ ت ج Aziz, Mahir (2011). The Kurds of Iraq. London: I.B. Tauris. ISBN 978-1-84885-546-5.
  6. ^ "ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان شەش ملیۆن کەسی تێپەڕاند". www.sbeiy.com. Retrieved 2023-03-12.
  7. ^ ئ ا Gunter, Michael (2008). The Kurds Ascending. New York: Palgrave MacMillan. p. 3. ISBN 978-0-230-60370-7.
  8. ^ Gunter, Michael (2008). The Kurds Ascending. New York: Palgrave MacMillan. p. 11. ISBN 978-0-230-60370-7.
  9. ^ Gunter, Michael (2008). The Kurds Ascending. New York: Palgrave MacMillan. p. 12. ISBN 978-0-230-60370-7.
  10. ^ Tejel, Jordi (2017-01-24). "La nouvelle donne kurde au regard du passé". Études (بە فەڕەنسی) (2): 19–29. ISSN 0014-1941 – via Cairn.
  11. ^ Gunter, Michael (2008). The Kurds Ascending. New York: Palgrave MacMillan. p. 13. ISBN 978-0-230-60370-7.
  12. ^ Saeed, Seevan (2016-09-13). Kurdish Politics in Turkey: From the PKK to the KCK (بە ئینگلیزی). Routledge. p. 35. ISBN 978-1-138-19529-5.
  13. ^ Romano, David; Romano (2006-03-02). The Kurdish Nationalist Movement: Opportunity, Mobilization and Identity (بە ئینگلیزی). Cambridge University Press. p. 114. ISBN 978-0-521-85041-4.
  14. ^ Gunter, Michael (2008). The Kurds Ascending. New York: Palgrave MacMillan. p. 14. ISBN 978-0-230-60370-7.
  15. ^ Černy, Hannes (2017-07-28). Iraqi Kurdistan, the PKK and International Relations: Theory and Ethnic Conflict (بە ئینگلیزی). Routledge. p. 170. ISBN 978-1-138-67617-6.
  16. ^ ئ ا ب پ ت ج Bengio, Ofra (Summer 2003). "Iraqi Kurds: Hour of Power?". Middle East Quarterly.
  17. ^ ئ ا ب پ ت ج چ ح خ د Gunter, Michael; Denise Natali; Robert Olson; Nihat Ali Ozcan; Khaled Salih; M. Hakan Yavuz (March 2004). "The Kurds in Iraq". Middle East Policy. 11 (1): 106–131. doi:10.1111/j.1061-1924.2004.00145.x.
  18. ^ ئ ا ب پ ت ج چ ح خ د Bartu, Peter (2010). "Wrestling With the Integrity of A Nation: The Disputed Internal Boundaries in Iraq". International Affairs. 6. 86 (6): 1329–1343. doi:10.1111/j.1468-2346.2010.00946.x.
  19. ^ "Kurdish Troops Seize Iraq's Kirkuk, Bai Hassan Oilfields". NBC News. Retrieved 2015-09-21.
  20. ^ Hsssanpour, Amin (1992). Nationalism and Language in Kurdistan 1918-1985. Mellen Research University Press. p. 114. ISBN 0-7734-9816-8.
  21. ^ Hsssanpour, Amin (1992). Nationalism and Language in Kurdistan 1918-1985. Mellen Research University Press. p. 337. ISBN 0-7734-9816-8.
  22. ^ Hsssanpour, Amin (1992). Nationalism and Language in Kurdistan 1918-1985. Mellen Research University Press. p. 118. ISBN 0-7734-9816-8.
  23. ^ Hsssanpour, Amin (1992). Nationalism and Language in Kurdistan 1918-1985. Mellen Research University Press. p. 118. ISBN 0-7734-9816-8.
  24. ^ Gunter, Michael (2008). The Kurds Ascending. New York: Palgrave MacMillan. p. 6. ISBN 978-0-230-60370-7.



وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=کوردانی_باشووری_کوردستان&oldid=1136994»