ئەردەڵانی

ئەردەڵانی یەکێک لە شێوەزارەکانی کوردیی ناوەندییە کە لە سنە و شارەکانی دەوروبەری وەک کامێران، دیواندەرە، دێولان ، ڕوانسەر ، بیجاڕ و بەشێک لە سەقز، مەریوان و تکاب و قوروە قسەی پێ دەکرێ. شێوەزاری ئەردەڵانی بە بۆنەی نزیکبوونی سنە بە ناوچەی ھەورامانەوە، ھەروەھا بەو بۆنەیەوە کە حاکمانی ئەردەڵان بەر لەوەی سنە بکەنە پایتەختی خۆیان، ناوەندی حکوومەتییان ھەورامان بووە، کاریگەریی تا ڕادەیەک زۆری زاری ھەورامی بە سەرییەوە دەبینرێت.

فۆنۆلۆژیکی و فۆنێتیکی کوردی ئەردەڵانی

فۆنتە تایبەتییەکانی کوردی ئەردەڵانی ڕاستیەکە نمونەیەکی زۆر گرنگن لە پاراستنی جیاوازییەکانی زمانە کوردیەکان. ئەم نووسینە بە شێوەیەکی زانستی و ڕوون ڕووناکی دەداتەوە لەسەر:

گرنگی فۆنتە تایبەتییەکانی ئەردەڵانی - ڴ، ݩ، ۊ نیشانەیەکەن لە ڕەنگی تایبەتیی زمانی ئەردەڵانی، کە زۆرجار لە سۆرانی یان گۆڕاوەتەوە یان ونبوون. - ئەم فۆنتانە بە شێوەیەکی فۆنۆلۆژیکی و فۆنێتیکی جیاوازن و نیشانەیەکەن لە دوله مندی زمانی کوردیه

نیشانە نووسراو	فۆنتەک	جۆری ئاوا	تایبەتمەندییەکان	نموونە	دۆخ لە گەیشتەکانی دیکە / وردەکارییەکان
ڴ	/ğ/	هاوچەرخ	لەمازیدا – نەرمکامی، سەیشانی، بەواک	ڕەگ /rağ/	پاراستووە زور تر لە ناوچه ی دیواندره و لیلاخ و گرووسی؛ لە ناوچه ی سنه زۆرجار /g/
ݩ	/ŋ/	هاوچەرخ	خێشدانی، لەمازیدا، بەکارھێنانی بەھێز، بەواک	دەنگ /daŋ/	پاراستووە بە تەواوی لە ئەردەلانی، گرووسی و ڕۆژئاوای سەنە ، به لام لە سۆرانی بۆ /ng/ گۆڕاوەتەوە
ۊ	/ü/	واکەی درێژ	نێو واکە، دوو لیوی، لیوکان بە دایستراو، پێش دە م	گول /gül/	پاراستووە لە ئەردەلانی، دیواندرە، لەیلاخ و گرووس؛ وشه ی گۊل/gul/

لە هەردوو زمانی (پەهلەوی و ئەردەڵانی)دا، گول/گوڵ (گوڵ) بە بزوێن /ü/ دەخوێندرێتەوە و ئەم دەنگە بزوێنێکی تاکە و تێکەڵنەکراوە. ئەمەش بەردەوامی فۆنێتیک لە زمانەکانی ئەردەڵانیدا نیشان دەدات.

لە زاراوەی ئەردەڵانی کوردیدا وشەی "ڕەنگ" بە ڕێنگ دەبێژرێت و بزوێن /ن/ پارێزراوە. ئەم وشەیە لە ڕووی فۆنێتیکییەوە زۆر لە دەنگی بزوێن لە پەهلەویدا دەچێت و /ŋ/ وەک بزوێنێک لە کۆتایی وشەکەدا دەردەکەوێت. بۆ نموونە: reng (رنگ) لە زمانی ئەردەڵانیدا بە واتای "ڕەنگ" دێت، و /ŋ/ بە ڕوونی دەبیسترێت.

/ŋ/ فۆنێمێکی سەربەخۆ بووە لە زمانی پەهلەویدا و لە وشەکانی وەک ڕەنگ (ڕەنگ)، زەنگ، زنگ (ئەڵقە)دا دەدۆزرێتەوە. ئەمەش هاوشێوەی ئینگلیزی و ئەڵمانییە کە /ŋ/ وەک فۆنێمێکی سەربەخۆیان هەیە. نموونەی باو: rang بە زمانی پەهلەوی (ڕەنگ) لە ڕووی دەنگییەوە هاوشێوەی ring (ئینگلیزی) و Ring (ئەڵمانی)ە (هەرچەندە لە ڕووی ماناییەوە ڕەنگە جیاواز بن).

لە زمانی کوردی ئەردەڵانیدا /ŋ/ لە وشەکانی وەک reng (ڕەنگ) و zangیشدا دەبینرێت و کۆی فۆنێتیکی ng هاوشێوەی پەهلەوییە. ئەمەش ئاماژەیە بۆ بەردەوامی فۆنێتیک لە زمانی ساسانی و ئەردەڵانی دا. لە شێوەزاری ئەردەڵانیدا، وەک پەهلەوی /ŋ/ فۆنێمێکی سەربەخۆیە نەک تەنیا ئالۆفۆن.

کاریگەریی زمانی ھەورامی لە سەر شێوەزاری ئەردەڵانی

سۆرانی	ئەردەڵانی	ھەورامی
بووک	وەوی	وەیوە
پشیلە	کتک	کتە
تا	یاو	یاو
سپی	چەرمگ	چەرمە