ئەحمەدی خانی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
Aram (لێدوان | بەشدارییەکان) ب چاکسازی (بچووک) |
زیادکردن/چاککردنی سەرچاوە(کان) تاگەکان: گەڕێندراوە بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە |
||
| ھێڵی ١: | ھێڵی ١: | ||
{{زانیاریدانی کەسایەتی |
{{زانیاریدانی کەسایەتی |
||
|ناو = |
|ناو = ماردین |
||
|وێنە = |
|||
|وێنە = Statue of Kurdish poet and writer Ahmadi Xani in Sulaymaniyah, Kurdistan, Iraq.JPG |
|||
|قەبارەی وێنە = |
|قەبارەی وێنە = |
||
|جێگری_وێنە = |
|جێگری_وێنە = |
||
| ھێڵی ٨: | ھێڵی ٨: | ||
|زمانی_ناوی_خۆماڵی = |
|زمانی_ناوی_خۆماڵی = |
||
|ناوی کاتی لەدایکبوون = |
|ناوی کاتی لەدایکبوون = |
||
|ڕێکەوتی لەدایکبوون = |
|ڕێکەوتی لەدایکبوون = نەزانراوە |
||
|شوێنی لەدایکبوون = |
|شوێنی لەدایکبوون = نەزانراوە |
||
|ڕێکەوتی مردن = |
|ڕێکەوتی مردن = نەمردووە |
||
|شوێنی مردن = |
|شوێنی مردن = |
||
|ھۆکاری مردن = |
|ھۆکاری مردن = |
||
|شوێنی گۆڕ = |
|شوێنی گۆڕ = |
||
|مۆنۆمێنتەکان = |
|مۆنۆمێنتەکان = |
||
|نیشتەجێ = |
|نیشتەجێ = |
||
| ھێڵی ٢١: | ھێڵی ٢١: | ||
|شارومەندێتی = |
|شارومەندێتی = |
||
|ڕادەی خوێندەواری = |
|ڕادەی خوێندەواری = |
||
|پیشە = [[ |
|پیشە = [[موتەکەلیم]]، [[نووسەر]]، [[فەیلەسووف]] [[قورئانی]] |
||
|ساڵانی چالاکی = |
|ساڵانی چالاکی = |
||
|ناوبانگ = |
|ناوبانگ = |
||
|ناسراو_بە_ھۆی = |
|ناسراو_بە_ھۆی = |
||
| ھێڵی ٣٤: | ھێڵی ٣٤: | ||
|ھاوسەر = |
|ھاوسەر = |
||
|منداڵەکان = |
|منداڵەکان = |
||
|باوان = |
|باوان = |
||
|خزمەکان = |
|خزمەکان = |
||
|پەراوێزەکان = |
|پەراوێزەکان = |
||
|قوتابییەکانی=کوردە قورئانی، رێکار}} |
|||
}} |
|||
'''ئەحمەدی خانی''' (١٦٥١ – ١٧٠٦) شاعیر و نووسەر و ڕووناکبیری گەورەی کورد بووە.ڕووناکبیران ئەحمەدی خانی بە یەکەم کەس دادەنێن کە لەسەر [[کوردایەتی]] و نەتەوەخوازیی کوردی نووسیویەتی. بەناوبانگترین بەرھەمی کتێبی شیعری [[مەم و زین|مەم و زینە]] کە چیرۆکێکی دڵدارانە دەگێڕێتەوە کە لە ساڵی ١٦٩٢ بە شی [[کوردیی باکووری|کورمانجی]] نووسراوە. |
|||
ناوی سیانی ماردین ئایدین ئەکرەمە ناسراوە بە |
|||
ئێکس_ماردین_ئێکس ساڵی لەدایکبونی نەزانراوە، ماردین بەوە ناسراوە لەتۆری کۆمەڵایەتی تیکتۆک کەوا قورئانییە مەزهەبەکەی پێی ئەوترێمەزهەبی دکسی. |
|||
== ژیان == |
== ژیان == |
||
وەک پێداچوونەوەی ١٣:٤٧، ٢٠ی نیسانی ٢٠٢٤
ماردین | |
|---|---|
| لەدایکبوون | نەزانراوە نەزانراوە |
| مەرگ | نەمردووە |
| نەتەوە | کورد |
| پیشە | موتەکەلیم، نووسەر، فەیلەسووف قورئانی |
| ئایین | ئیسلام |
ناوی سیانی ماردین ئایدین ئەکرەمە ناسراوە بە
ئێکس_ماردین_ئێکس ساڵی لەدایکبونی نەزانراوە، ماردین بەوە ناسراوە لەتۆری کۆمەڵایەتی تیکتۆک کەوا قورئانییە مەزهەبەکەی پێی ئەوترێمەزهەبی دکسی.
ژیان
ناوی ئەحمەد کوڕی ئەلیاس کوڕی ڕۆستەم بووە. لە ساڵی ١٠٦١ی کۆچیی مانگی بەرامبەر بە ١٦٥٠ یان ١٦٥١ی زایینی لەدایکبووە. نازناوی شیعری لە ھۆزی خانیان وەرگرتووە، بەشێکی ئەم ھۆزە لە دەوروبەری ناوچەی بۆتان بوون، بەڵام بنەماڵەی شاعیر باریان کردووە بۆ شاری بایەزید. لە مەم و زینەوە ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە خانی لە جزیرە ژیاوە. خانی یەکێک بووە لە مەلا گەورەکانی سەردەمی خۆیی و شارەزاییەکی چاکی لە فەلسفە و زانستەکانی دیکەدا ھەبووە. خانی لە دێڕێک لە ھۆنراوەکانیدا باسی لە دایکبوونی خۆی دەکات و دەڵێت:
| لەو ڕا کو دەما ژ غەیب فەک بوو | تەئریخ ھەزار و شەست و یەک بوو[١] |
وەک لە سەرچاوەکانی ژیانی و کردەوە ئەدەبییەکانی شاعیر دەردەکەوێ باب و باپیرانی لە ڕووی داراییەوە ژیانیان ئاسان بووە و بە بەختیاری ژیاون. ئەحمەدی خانی ھەموو ژیانی بۆ خوێندەواری و بڵاوکردنەوەی ڕۆشنبیری و ھۆشیاریی سیاسی خەرج کردووە لە کۆمەڵی کوردەواریدا. ئەمە دوو لایەنی ڕووناکی بووە، یەکەمیان بەرھەم ھێنانی داھێنانی ئەدەبی، واتە شیعری، دووەمیان فێرکردن و پێگەیاندنی منداڵان و لاوی کورد لە ڕووی خوێندەوارییەوە.
شاعیر لە مەڵبەندی لە دایکبوونی کە شاری بایەزیدە، لە ساڵی ١٧٠٧ (١١١٩ی کۆچیی) کۆچی دوایی کردووە و ھەر لەوێش لەقەدپاڵی چیای ئارارات (ئاگری) دا، نێژراوە.
کوردایەتی و زمانی کوردی
لە کتێبی دیالۆگ – ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا نووسراوە: «ئەحمەدی خانی ھەر لە سەرەتاوە دەیزانی کە کەلووپەلی کوردی بازاڕیان نییە، واتە ئەو کتێبانەی کە بە کوردی نووسیبوونی نەیاندەتوانی بگەنە ژمارەیەکی زۆر خوێنەر». ئەمەش بۆ دوو ھۆ دەگەڕێتەوە. لە لایەک ئەو کۆمەڵگەیەی کە ئەحمەدی خانی تێدا دەژیا، بەشی ھەرەزۆریان نەخوێندەوار بوو و لە لایەکی دیکەوە زمانی نووسین و خوێندنی ئەو سەردەمە زیاتر بە زمانی عەرەبی و فارسی بوو، نووسەرانی ڕۆژەھەڵاتی ناوین بە نووسەرانی کوردیشەوە بەو زمانانە کتێبیان نووسیوە.
ئەحمەدی خانی، گرنگییەکی زۆری بە زمانی کوردیی داوە و کاتێک بە زمانی کوردی شیعری نووسیەوە تەنھا ھەر بۆ ئەوە نەبووە کە بەو زمانە بنووسێت بەڵکو بە کوردیی نووسینی، وەکو ھەڵوێسەیەک لە دژی دەستەڵادارن و زمانەکەیان بەکار ھێناوە، ھاوکات وەکو ڕەخنەیەکیش لە کوردەکان خۆیان، چونکە خانی پێی وابووە کە زوو خۆیان دەدەنە دەست، ئاغا و دەستەڵادارە بێگانەکان. کوردەکان ئازا و دلێر بوون، شاسوار، وەفادار، جێی متمانە بوون، بەڵام ئەوە بە دەردی چی دەخوات، کاتێک خۆیان پەرش و بڵاو بن و نەتوانن یەکبگرن تا خۆیان کەی خودای خۆیان بن؟ زمانی نووسین دەتوانێت ببێتە ھۆکارێک بۆ ئەوەی ھەست بکەن کە ئەوانیش نەتەوەیەکن و ھەروەھا ھانی کوردانی داوە بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ داگیرکەران ئەحمەدی خانی یەکەم شاعیرە کە گلەیی لە سەرۆک ھۆزەکانی کورد دەکات کە یەکناگرن و پشت بە نەیارانیان دەبەستن، دەنا دوژمنانی کورد غوڵامێتیان بۆ کورد دەکرد و دەڵێت:
| گەر دێ ھەبوا مە ئیتیفاقەک | ڤێگرا بکرا مە ئینقیادەک | |
| روم و عەرەب و عەجەم تەمامی | ھەمیا ژ مە را دکر غولامی | |
| تەکمیل دکر مە دین و دەولەت | تەحصیل دکر مە عیلم و حیکمەت |
بەرھەمەکان
- عەقیدەیا ئیمانێ، بە پەخشان و ھۆنراوە سەبارەت بە شەش کۆڵەکەی ئیمان لە ئیسلامدا نووسراوە. ساڵی ٢٠٠٠ لە سوید چاپ کراوە.
- نووبەھارا بچووکان، ١٦٨٣، فەرھەنگۆکێکی عەرەبی – کوردی کە بە شیعر، بۆ منداڵانی کوردی داناوە کە فێری زمانی عەرەبی ببن کە ئەو سەردەمە زمانی دین و زانست بووە. یەکەم جار لە ١٩٢٦ لە ڕەواندز چاپکراوە.
- مەم و زین، ١٦٩٢، یەکەم جار لە ١٩١٩ لە ئەستەمبوڵ چاپ کراوە.
- دیوانی ئەحمەدی خانی کە بریتییە لە غەزەل و قەسیدە. ئەم کتێبە لە لایەن عەبدوڕەحمان دوڕڕەوە شەرح کراوە.[٢]
پەراوێزەکان
سەرچاوەکان
- مێژووی ئەدەبی کوردی، بەرگی دووەم، مارف خەزنەدار، لاپەڕەکانی ٣٠٧ تا ٣٧٥، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس، ھەولێر ٢٠٠٢.
- Ahmad Khani (1651 - 1707) Kurdish Academy of Language (بە ئینگلیزی)
- بەشداربووانی ویکیپیدیا، «Ehmedê Xanî»، ویکیپیدیای ئینگلیزی.
بەستەرە دەرەکییەکان
 |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە ئەحمەدی خانی تێدایە. |
ئەحمەدی خانی (١٦٥٠-١٧٠٧) | ||
|---|---|---|
| بەرهەمەکان |  | |
| سەبارەت | ||
