پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا

پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا

پارێزگای ورمێ
پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا پارێزگای ورمێ
پارێزگا
	Արևմտյան Ադրբեջան - Azerbaycana Rojava - استان آذربایجان غربی - West Azerbaijan Province - Qərbi Azərbaycan ostanı
	نەخشەی پارێزگای ورمێ
وڵات	ئێران; ڕۆژھەڵاتی کوردستان
ھەرێم	ڕۆژھەڵاتی کوردستان
پایتەخت	ورمێ
دەسەڵات
• پارێزگار	محەممەدسادق موعتەمدیان
• ئەنجومەنی شارەزایان	عەسگەر دیرباز، عەلی ئەکبەر قوڕەیشی، جەواد موجتەھید شەبستەری
ڕووبەر
• سەرجەم	٣٧٬٤٣٧ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٤٬٤٥٥ میلی چوارگۆشە)
بەرزترین بەرزایی	٣٬٦٠٥ مەتر (١١٬٨٢٧ پێ)
نزمترین بەرزایی	٧٨٥ مەتر (٢٬٥٧٥ پێ)
ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٦)
• سەرجەم	٣٬٢٦٥٬٢١٩
• چڕی	٨٧ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (٢٣٠ کەس لە میلی چوارگۆشە)
زمان و ئایین
• زمان	کوردی (کورمانجی و سۆرانی و کەڵھوڕی)، ئازەری، ئەرمەنی، ئاشووری
• ئایین	ئیسلام (سوننە و شیعە)، مەسیحی، یارسان
• ب پ م(٢٠١٧)	٠،٧٥٨; بەرز · ٢٦مین
ناوچەی کاتی	UTC+3:30 (ناوچەی کاتی)
• ھاوین (DST)	UTC+4:30 (ھاوین)
تەلەفۆن	٠٤٤١
وێبگە	urmia.ir

پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا یان پارێزگای ورمێ (بە فارسی: استان آذربایجان غربی) یەکێک لە پارێزگاکانی رۆژھەڵاتی کوردستانە. ناوەندەکەی شاری ورمێیە و دوو نەتەوەی سەرەکی تێیدا دەژین کە لە کورد و ئازەری پێکھاتوون. ئەو پارێزگایە لەگەڵ باشوور و باکووری کوردستان ھاوسنوورە.

مێژوو

کاتی سەرھەڵدانی دەوڵەتی سەفەوی لە ئێراندا، بەشێکی ورمێ بەدەستی میرانی برادۆستەوە بوو.^[٢] لە شاری خۆییش میرانی دومبولی بە ڕەگەز کورد حوکمڕانی شاریان دەکرد. کە شاعەبباسی گەورە بە یارمەتی تورکمانی ئەفشار ھاوردە، ھێرشی بردە سەر قەڵای دمدمی پێگەی میرانی برادۆست، قەڵاکە داگیرکرا و ئەمیرخانی برادۆست لە ناوبرا. دوای ئەم شەڕە خوێناوییە حوکمڕانیی ئەم شارە و دەوروبەری درا بە ھۆزی ئەفشار و دواتر بۆ بەرپەرچدانەوەی ھێرشی کوردی بڵباس ھۆزی قەرەپەپاخیش ھێنرانە دەشتی سندوس و نەغەدە. شۆرشەکانی شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری و سمکۆی شکاک دوو بەرسەرھاتی گرنگ بوون کە کوشتاری خوێناوی و ماڵوێرانیی بەدووای خۆی ھێنا. لە شەڕی جیھانیی یەکەمدا بە پلانێکی نھێنی ماڕشەممونی ئاشووری بە دەستی سمکۆوە کوژرا و ئاشووپی نێوان کورد و ئاشووری زیانێکی گەورەتری بە ھەرێمەکە گەیاند.

کۆماری کوردستان

لە دوای شەڕی جیھانیی دووەم کاتێک لەشکری سۆڤیەت باکووری ئێرانی داگیرکرد کورد و تورکی ئازەری بە پشتگیری سۆڤیەت ئیعلانی دوو کۆماری ئازادیان کرد لە مەھاباد و تەورێز. قازی محەممەد یەکەم و دوایین سەرکردەی ئەم کۆمارە بوو و ھەر لە مەھابادیش بە فرمانی ڕەزاشای پەھلەوی لە سێدارەدرا. یەکەم ڕاگەیاندنی پارتی دیموکراتی کوردستان ھەر لە ڕۆژگاری کۆماری مەھاباد بوو.

شارستانەکان

پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا لە ١٧ شارستان پێکدێت کە بریتین لە:

دابەشکاری و ئامار

پارێزگای ورمێ لە ١٧ شارستان، ٤٢ شار، ٤٤ ناوچە و ١٤٢ گوند پێکھاتووە. ئامارەکانی پارێزگای ورمێ:^[٣]

ناوی شارستان	ژمارەی دانیشتووان	ڕیزبەندی دانیشتووان	ڕووبەر	ڕیزبەندی ڕووبەر	زمانەکان
شارستانی بۆکان	٢٢٤٬٦٢٨	٤	٢٬٥٤١	٦	کوردیی ناوەندی
شارستانی پۆلدەشت	٤٢٬٠٧١	١٧			کوردیی باکووری، ئازەربایجانی
شارستانی پیرانشار	١٢٣٬٦٣٩	٧	٢٬٢٥٩	٨	کوردیی ناوەندی
شارستانی تەکاب	٧٨٬١٢٢	١٢	٢٬٥٢٣	٧	کوردیی ناوەندی، ئازەربایجانی
شارستانی چاڵدێران	٤٦٬٣٩٨	١٥	١٬٩٧٥	١١	کوردیی باکووری، ئازەربایجانی
شارستانی چایپارە	٤٣٬٢٠٦	١٦	٩٤٠	١٥	کوردیی باکووری، ئازەربایجانی
شارستانی خۆی	٣٥٤٬٣٠٩	٢	٥٬٥٦١	١	ئازەربایجانی، کوردیی باکووری
شارستانی ساینقەڵا	٩١٬١١٣	١٠	٢٬١٤٤	١٠	کوردیی ناوەندی، ئازەربایجانی
شارستانی سەردەشت	١١١٬٥٩٠	٩	١٬٤١١	١٢	کوردیی ناوەندی
شارستانی سەڵماس	١٩٢٬٥٩١	٦	٢٬٥٤٤	٥	کوردیی باکووری، ئازەربایجانی
شارستانی شنۆ	٧٠٬٠٣٠	١٣	١٬١٩٣	١٣	کوردیی ناوەندی
شارستانی شەوت	٥٢٬٥١٩	١٤	٩٣١	١٧	کوردیی باکووری، ئازەربایجانی
شارستانی ماکۆ	٨٨٬٨٦٣	١١	٤٬٣٣٥	٣	ئازەربایجانی، کوردیی باکووری
شارستانی مەھاباد	٢١٥٬٥٢٩	٥	٢٬٥٩٢	٤	کوردیی ناوەندی
شارستانی میاندواو	٢٦٠٬٦٢٨	٣	٢٬٢٣٣	٩	ئازەربایجانی، کوردیی ناوەندی
شارستانی نەغەدە	١٢١٬٦٠٢	٨	١٬٠٥٠	١٤	کوردیی ناوەندی، ئازەربایجانی
شارستانی ورمێ	٩٦٣٬٧٣٨	١	٥٬٢٥١	٢	کوردیی (باکووری، ناوەندی)، ئازەربایجانی

دانیشتووان

دانیشتووانی کورد لەم پارێزگایەدا بە سێ شێوەزاری سەرەکی قسەدەکەن: کوردیی باکووری (کورمانجی) لە شارەکانی ماکۆ تا ورمێ، کوردیی ناوەندی (سۆرانی) لە موکریاندا لە شنۆ تا تیکاب و کوردیی باشووری (کەڵھوڕی) لە شارەکانی تیکاب و ساینقەڵا و ھەروەھا ھەندێکیش لە بۆکان ژیان بەسەر دەبەن. شارەکانی بۆکان، مەھاباد، شنۆ، پیرانشار و زەردەشت (سەردەشت) سەدتاسەد کوردن. ئەم پارێزگایە لە کۆنەوە ھەتا ئێستا، پارێزگایەکی کێشەلەسەر لە نێوان کورد و ئازەرییە.^[٤]

پەڕگە:West Azerbiajan Province Ethnic Map Blank.svg

نەتەوەکانی پارێزگای ورمێ██ کورد ██ ئازەری ██ ئاشووری

دابەشبوونی ھۆزە کوردییەکان لە باکوورەوە بەرەو باشوور بەم شێوەیەیە: جەلالی، میلان، ھەیدەران، شکاک، بەگزادە، برادۆست، گۆران، بەریاجی، مڵکاری، زەرزا، بائۆمەر، مامەش، گەورک، مەنگوڕ، پیران، چەرداوڕۆکان لەک و ھەوشار کورد لە ناوچەی ھەوشار.^[٥] ھۆزە ئازەرییە تورکمانەکانیش بریتین لە ئەفشار (کە لە کرمان و خۆراسانەوە ڕاگوێزراون) و قەرەپەپاخ (کە لە قەوقازەوە ھاتوون). ئاشووری و ئەرمەنییەکانیش دانیشتووی دێرینی ئەم پارێزگایەن.^[٦]

بەپێی لێکۆڵینێک لە ساڵی ٢٠١٠ دانیشتووانی پارێزگای ورمێ بە ئەم شێوازەی بوون؛ (ھەر چەند دروستیی ئەم لێکۆڵینە بە چاکی دیار نییە.^[٧])

پێکھاتەی پارێزگای ورمێ لە ٢٠١٠^[٨]
پێکھاتە			ڕێژە لە سەد
کورد			٧٦٫٣٪
ئازەری			٢١٫٧٪
فارس			٠٫٨٪
عەرەب			٠٫٢٪
ئەوانی تر			١٪

ئەمانەش ببینە

سەرچاوەکان

^ «Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab». hdi.globaldatalab.org (بە ئینگلیزی). لە 2018-09-13 ھێنراوە.
^ تاریخ حاکمان و تاریخ محکومان: روایت اسکندربیگ از دمدم ٢٧ی شوباتی ٢٠٠٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
^ «ناوەندی ئاماری ئێران، فایلی PDFی ئەنجامەکانی سەرژمێریی ساڵی ٢٠١١» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٣ی تەممووزی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢ی ئەیلوولی ٢٠١٢ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی) ٣ی تەممووزی ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
^ «کێشەی خاک لەنێوان کورد و تورکی ئازەربایجانی لە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژئاوا لە ئێراندا». گۆڤاری تیشک. لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
^ ایل‌ھا و طایفەھای عشایری کرد ایران. علی میرنیا. ناشر نسل دانش. ایران. ۱۳۶۸
^ Keith Stanley McLachlan, The Boundaries of Modern Iran, UCL Press, 1994, P 55
^ موانع مشارکت کردها در آذربایجان غربی، انتظارات و چشم اندازها
^ وزارت کشور ۱۵ آوریل ۲۰۱۰ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، استانداری آذربایجان غربی. معاونت برنامەریزی. بازدید: مارس ۲۰۱۰.

بەستەرە دەرەکییەکان

ڕێبەری کوردی

[GlobalDataLab-1] «Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab». hdi.globaldatalab.org (بە ئینگلیزی). لە 2018-09-13 ھێنراوە.

[2] تاریخ حاکمان و تاریخ محکومان: روایت اسکندربیگ از دمدم ٢٧ی شوباتی ٢٠٠٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[3] «ناوەندی ئاماری ئێران، فایلی PDFی ئەنجامەکانی سەرژمێریی ساڵی ٢٠١١» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٣ی تەممووزی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢ی ئەیلوولی ٢٠١٢ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی) ٣ی تەممووزی ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[4] «کێشەی خاک لەنێوان کورد و تورکی ئازەربایجانی لە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژئاوا لە ئێراندا». گۆڤاری تیشک. لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.

[5] ایل‌ھا و طایفەھای عشایری کرد ایران. علی میرنیا. ناشر نسل دانش. ایران. ۱۳۶۸

[6] Keith Stanley McLachlan, The Boundaries of Modern Iran, UCL Press, 1994, P 55

[7] موانع مشارکت کردها در آذربایجان غربی، انتظارات و چشم اندازها

[zaban-8] وزارت کشور ۱۵ آوریل ۲۰۱۰ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، استانداری آذربایجان غربی. معاونت برنامەریزی. بازدید: مارس ۲۰۱۰.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

ب و د پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا
شارستانەکان و شارەکان	شارستانی بارووق (بارووق) شارستانی بۆکان (بۆکان · قەرەموسالیان) شارستانی پۆلدەشت (پۆلدەشت) شارستانی پیرانشار (پیرانشار · گردەکشانە) شارستانی تیکاب (تیکاب) شارستانی چاڵدێران (سیاھچەشمە · ئاواجیق) شارستانی چایپارە (قەرەزیائەددین · حاجیلار) شارستانی چواربورج (چواربورج) شارستانی خۆی (خۆی · ئێوۆغلی · فیروورەق · زەراوا · کۆتۆل · دیزەدیز) شارستانی ساینقەڵا (ساینقەڵا · کشاوەرز · مەحمووداوا) شارستانی سەردەشت (سەردەشت · میراوە · ڕەبەت · نەڵاس) شارستانی سەڵماس (سەڵماس · تازەشار) شارستانی شنۆ (شنۆ · نەڵۆس) شارستانی شەوت (شەوت · یۆلاگەلدی · مەرگەنلەر) شارستانی ماکۆ (ماکۆ · بازەرگان) شارستانی مەھاباد (مەھاباد · خەلیفان) شارستانی میاندواو (میاندواو · چواربورج) شارستانی نەغەدە (نەغەدە · محەمەدیار) شارستانی ورمێ (ورمێ · سلیڤانا · سێرۆ · قووشچی · نۆشینشار)
بابەتی گەشتیاری	ئەشکەوتی سەھۆڵان ئەنتیکەخانە و کۆشکی باخچەجۆق ئەنتیکەخانەی ورمێ بازاڕی خۆی بەردەنووسی کێلەشین بەنداوی زێڕینەڕو بەنداوی مەھاباد پردی کۆتۆل پیستی سکی خۆشاکوو تاڤگەی شەڵماش تەپەی حەسەنلوو تەختی سلێمان دەریاچەی ورمێ کانیاوی گڕاوان تاڤگەی ڕەزگە بەنداوی سەردەشت فەقرەقا قەرەکڵێسا قەڵای بەستام مزگەوتی سەردار مزگەوتی سوور حەوت کانی سوڵتان یاقووب
ناوەند: ورمێ