شارستانی خۆی

شارستانی خۆی Khoy County
شارستان
شھرستان خوی - خوی بؤلگەسی
جێگەی لە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا
وڵات	ئێران ڕۆژھەڵاتی کوردستان
پارێزگا	پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا
بوون بە شارستان	١٩٣٧
دەسەڵات
• سەرۆکی شارستان	حوسێن سیوانی
ڕووبەر
• شارستان	٤٤٥١ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٬٧١٩ میلی چوارگۆشە)
ژمارەی دانیشتووان  (٢٠١٦)
• شارستان	٣٤٨٦٦٤
• شاری	٢٢٥٩٣١
• لادێیی	١٢٢٧٣٣
زمان و ئایین
• زمان	کوردی (کرمانجی)، ئازەری، ئەرمەنی
• ئایین	ئیسلام(شیعە و سوننە)، مەسیحی
ناوچەی کاتی	UTC+3:30 (ناوچەی کاتی)
• ھاوین (DST)	UTC+4:30 (ھاوین)
تەلەفۆن	٠٤٤١
وێبگە	فەرمانداری خۆی

شارستانی خۆی (بە فارسی: شھرستان خوی، بە ئازەربایجانی: خوی بۆلگەسی) یەکێکە لە شارستانەکانی پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا، لە باکووری ڕۆژھەڵاتی کوردستان لە وڵاتی ئێران. لە باکوورەوە شارستانی چایپارە و شارستانی چاڵدێران، لە باشوورەوە شارستانی سەڵماس، لە ڕۆژھەڵاتەوە (شارستانی مەرەند)، لە ڕۆژاواوە (قەزای سەرای) لە پارێزگای وان لە باکووری کوردستان لە وڵاتی تورکیا. شارۆچکەی خۆی ناوەندی ئەم شارستانەیە کە بە دووری (١٣٤کم) دەکەوێتە باکووری شاری ورمێوە، لەسەر ڕێگای سەرەکی ورمێ-خۆی و ورمێ-تەورێزە.

خۆی بە شاری گوڵەبەڕۆژە ناسراوە. ئەم شارستانە بە یەکەم ناوەندی بەرھەمھێنانی تۆوی گوڵەبەڕۆژە و کولەکە لە وڵات دادەنرێت و خاوەنی گەورەترین بازاڕی تۆوی گوڵەبەڕۆژەیە لە وڵاتدا.

شارەدێی فیروورەق ناوەندی بەرھەمھێنانی گێلاسە لە وڵاتەکەدا. فەرشی ئازەربایجانی ڕۆژئاوا لە بازاڕەکانی ناوخۆ و دەرەوەدا زۆر بەناوبانگە و لەنێو ئەو فەرشانەی کە لە ئازەربایجانی ڕۆژئاوا بەرھەم دەھێنرێن، فەرشی ماھی(ماسی)، خۆی لەسەر ئاستی نیشتمانی و نێودەوڵەتی تۆمارکراوە. گەورەترین شانۆخانە لە باکووری رۆژئاوای ئەو وڵاتە دەکەوێتە شاری خۆی. گەورەترین تێرمیناڵی سەرنشین لە باکووری ڕۆژئاوا و ڕۆژئاوای وڵاتەکە دەکەوێتە شاری خۆی.

لە بواری ئاژەڵداریدا زۆر باشە بەهۆی ناوچە شاخاوییەکانییەوە پاوەن و لەوەڕگایەکی زۆری هەیە. ئەم شارستانە لە ڕووی نەتەوەییەوە لە نەتەوەی کورد، ئازەرییەکان، کورەسوننی و ئەرمەنییەکان پێکهاتووە و ژیان لە نێوان نەتەوەکاندا لە ئێستادا دۆستانەیە و شارستانێکی بێ کێشەیە.

جوگرافیا

خۆی لە دوای ورمێ دووھەمین شاری گرنگە لە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا و خاڵی باکووری رۆژئاوای ئێران و ئازەربایجانە کە دەکەوێتە سەر سنووری تورکیا. ناوچەی بازرگانی خۆی وەک یەکێک لە گۆڕەپانی ئاڵوگۆڕی نێوان ڕۆژھەڵات و ڕۆژئاوا، ماوەیەکی زۆرە لە مێژووی ئابووری ئێراندا ئامادەیییەکی بەرچاوی ھەبووە. لە ڕابردوودا ئەم شارە ناوەندێکی ئابووری بووە و بەھۆی ھەڵکەوتی لەسەر ڕێگا بازرگانییە بەناوبانگەکانی وەک ڕێگای ئاوریشم، ڕێگای مەککە، ڕێگای تەرابۆزان-جۆڵفە، چەندین کاروانسەرای ھەیە، بۆ دابەزاندنی کەلوپەل و پشوودان بۆ بازرگانان، و بازاڕێکی فراوان بۆ بازرگانیکردن بە کاڵاکانەوە، جیاواز بووە. توانای و پێگەی نێودەوڵەتی شارستانی خۆی بەھۆی ھەڵکەوتەی لەسەر ڕێڕەوی ڕێگای ئاوریشم و ھەبوونی سنووری ڕازی و ھێڵی شەمەندەفەر کە بە ئەورووپاوە بەستراوەتەوە، بە ناوچەیەکی تایبەتی ئابووری و گەشتیاری دادەنرێت.

خۆی بە درێژایی مێژوو یەکێک لە گرینگترین بنکە سەربازییەکان بووە بۆ بەرگری لە ئێران. لە نزیک ئەم شارستانە شەڕی چارەنووسساز و شەڕی چاڵدێران لە نێوان ھەردوو سەفەوییەکان و ئیمپراتۆریەتیی عوسمانیدا ڕوویدا. لە ئێرانی کۆندا و بە تایبەت لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی و ئیمپراتۆریەتیی ساسانیدا ئەو خاکەی کە ئەمڕۆ پێی دەوترێت شارستانی خۆی بەھایەکی گەورەی سەربازی ھەبووە و یەکێک لە گرنگترین قەڵا سەربازییەکانی ئێران واتە قەڵای زینتا لەم خاکەدا ھەڵکەوتووە. لەبەر ئەوەی لە ڕۆژئاوای ئەترۆپاتکان(ئازەربایجان) و لە نزیک ئەرمینیا بوو، قەڵای زینتا یەکەم سەربازگە بوو کە بەرگری لە ئێران کرد کاتێک ئیمپراتۆریەتیی ڕۆم لە ڕێگەی ئەرمینیاوە ھێرشی کردە سەر ئێران. لەو کاتەدا کە ئێران لە ھەوڵی مومارەسەکردنی سەروەریی خۆی بەسەر ئەرمینیادا بوو، قەڵای (زینتا) بە بنکەیەک دادەنرا بۆ ئەوەی سەربازانی ئێران خۆیان بۆ ھەڵمەتی ئەرمینیا ئامادە بکەن.

شارستانی خۆی بە ڕووبەری ٥٥٤٨ کیلۆمەتر چوارگۆشە دەکەوێتە باکووری ڕۆژئاواترین خاڵی ئێران و ئازەربایجان و لەسەر سنووری تورکیا. دوورییەکەی لە تارانەوە ٧٨٠ کم و لە تەبرێزەوە ١٦٥ کم. شاری خۆی بە دووری ١٣٥ کم لە شاری ورمێ ناوەندی پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا ھەڵکەوتووە. ڕێگای ترانزێتی ئێران-ئەورووپا ٣٠ کم لێی تێدەپەڕێت و دەکەوێتە ٦٧ کم لە سنووری تورکیاوە دوورە. شاری خۆی لە باکوورەوە بەرەو ماکۆ، لە ڕۆژھەڵاتەوە بەرەو ناوچەی ئازادی ئاراس باران (جۆڵفە) و لە باشوورەوە بەرەو سەڵماس و ورمێ دەڕوات، لە ڕۆژئاواوە بەرەو تورکیا، بۆ پارێزگای وان کە ناوەندی شاری وانە.

فەرھەنگ و زمان

دانیشتوانی شارستانی خۆی ئەتوانین بڵێین نیوا و نیوە بۆ ھەردوو نەتەوەی کورد و ئازەرییەکان، لەم شارستانەدا زمانی کوردی(کرمانجی) و زمانی ئازەربایجانی برەوی ھەیە، ھەرچەندە لەم شارستانەدا نەتەوەی کورد تواونەتەوە لە ناو نەتەوەی ئازەرییەکاندا، بە ھۆکاری سیاسی و ئابووری، وەک ھۆزی دونبەلی، ھەرچەندە کورەسوننیەکانیش ھەن کە ھەم خۆیان بە کورد دەزانن و ھەم خۆشیان بە ئازەری دەزانن. کوردەکان زیاتر کەوتوونەتە ڕۆژاوای ئەم شارستانە و ئازەرییەکان بە پێچەوانەوە کەوتنەتە ڕۆژھەڵاتی. لەڕووی ئاینییەوە ئەم شارستانە لە ئیسلام ئاینزاکانی(سوننە و شیعە) پێکھاتووە.

مێژوو

مێژووی ئەم شارۆچکەیە بۆ سێ ھەزار ساڵ دەگەڕێتەوە. لە سەردەمی کۆندا، خۆی وەک شارەکانی تری ئەتۆرپاتکان لە سەردەمی مادەکانەوە تا کۆتایی ساسانییەکان لەژێر دەسەڵاتی پاشاکانی ئێراندا بووە. پێش مادەکان شارۆچکەی خۆی بەشێک بوو لە ناوچەی دێرینی سان گیبوتۆ و بەشێک بوو لە خاکی ئورارتوو. لە کۆندا شارۆچکەی خۆی بە ھۆی بوونی لەسەر ڕێگای ئاوریشم زۆر گرنگ بووە.

لە سەردەمی ئەرمینیای گەورەدا ئەم شارۆچکەیە بەشێک بووە لە پارێزگای نۆر-شیراک (ئەشکار). خوی لە سەدەی ھەشتەمی زایینیدا باسی لێوە کراوە و لەلایەن ئەنانیا شیراکاتسی لە "ئەشخاراتسویتس"دا بە ھێر ناوی لێنراوە.

لە سەردەمی ئەشکانیدا خۆی دەروازەی ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی بوو لە باکووری ڕۆژئاوا. لە دەوروبەری ساڵی ٣٧ی پێش زایین، مارک ئەنتۆنی لە یەکێک لە جەنگە زۆر و بەردەوامەکانی ڕۆم و پارتدا، ئەو دەشتەی بڕیبوو کە دەکەوێتە نێوان خوی و ماراند. یەکێک لە توخمە مێژووییە گرنگەکانی ئەم شارە کڵێسای سورپ سەرکیسە. بەڵگەنامە ئەرمەنییەکان نووسیویانە کە بەرواری دروستکردنی دەبێت یان ساڵی ٣٣٢ یان ٣٣٣ی زایینی بێت. لە شارەکە و گوندەکانی دەوروبەری، کڵێساکان دەبینرێن و باس لەوە دەکرێت کە ھەمیشە ئەرمەنییەکان بڕێکی بەرچاو لە دانیشتوانی شارەکەیان پێکھێناوە.

تا نیوەی یەکەمی سەدەی یازدەھەم ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی چالاکانە ھەوڵیان دەدا خاکەکانی ڕۆژھەڵاتی خۆیان کۆبکەنەوە، لە ھەوڵێکدا بۆ ھەڵمژینی شانشینە ناجێگیرەکانی ئەرمەنستان. لە ساڵی ١٠٢١-١٠٢٢ ئیمپراتۆر باسیل دووەم سەرکردایەتی سوپاکەی کرد تا خۆی لە ماوەی ١٧٥ کم لە دوین، و تەسلیمبوونی پاشایەتی لە شانشینی ئارتسرونی وانی بەدەستھێنا.

لە ساڵی ١٢١٠ شارەکە لەلایەن ھێزەکانی شانشینی جۆرجیا داگیرکرا کە لەلایەن تاماری گەورەوە نێردرابوو لە ژێر فەرمانی زەکەریا و ئیڤانێ مخارگردزێلی. ئەمەش وەڵامێک بوو بۆ دەرکردنی ئەنی کە لە ژێر کۆنترۆڵی جۆرجیادا بوو کە لە ساڵی ١٢٠٨ ڕوویدا و ١٢ ھەزار مەسیحی بە مردن بەجێھێشت.

سەردەمی سەفەوییەکان

لە سەردەمی سەفەوییەکاندا شارۆچکەی خۆی بە ھۆی نزیکی لە سنووری ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی لە ڕووی ستراتیژییەوە گرنگ بوو. شا ئیسماعیل سەفەوی لە ساڵی ٩٢٠ی کۆچی/١٥١٤ی زایینی لە چاڵداران کە نزیکەی حەفتا میل لەم شارۆچکەیەوە دوورە، لە لایەن سوڵتان سەلیمی یەکەمەوە تووشی شکستێکی قورس بوو.

لە سەردەمی سەفەوییەکاندا چەندین جار شارۆچکەی خۆی و ناوچەی ئازەربایجان لە لایەن سوپای عوسمانییەوە ھێرشی کرایە سەر. ئەولیا چەلەبی، مێژوونووسی عوسمانی، یەکێک لەو ھێرشانە بەم شێوەیە ڕوون دەکاتەوە:

لە ٢١ھەمین ڕۆژی گەمارۆدانی خۆی، ھێزەکانی عوسمانی لە بەشێک لە شارە داگیرکراوەکە ڕێگای ژێر زەوییان ھەڵکەند و نزیک بە چوار ھەزار کەسی خەڵکی قزڵباش گیانیان لە دەست دا. بەڵام خەڵکی خوی لە ئایینە درۆزنەکەیاندا سەقامگیر بوون و وازیان لە شەڕ ھێنا. دوای ئەم ڕووداوە سەردار محەممەد پاشا ئەماسیەی داگیر کرد و سنەوڵا پاشا لەگەڵ فەرماندەی گارسۆنی وان و سەربازانی یامین و یاسار و جانیسارەکانی ئەو وڵاتە، ئیلیان داگیر کرد. خوی بە تەقەمەنی تەواوەوە نارد بۆ یارمەتیدانی گەمارۆدراوەکان. ھێزە بێسنوورەکانی ئەلعوسمان بە ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازی جۆراوجۆر و زۆر بە شەو و ڕۆژ گورزی چەقێنەریان داوە. دواجار دوای ٥٧ ڕۆژ لە گەمارۆدان و شەڕی چڕ، لە ١٨ی شەعبانی ١١٣٦ی کۆچی، ئەو شارۆچکەیە لە سەرخۆ داگیرکرایەوە. شەھباز خان و میرزا جەلال بە ٣٠٠٠ قزڵباش کۆمەڵکوژ کران و موڵک و ئەندامانی بنەماڵەکەیان بردران و بەدیل گیران. ڕۆژی دواتر لە شار نوێژ کرا و وتارێک بە ناوی "سوڵتان" خوێندرایەوە. دوای خۆی چروس بە ئاسانی گیرا.

دونبەلیەکان

جەعفەر قولی خانی دۆنبەلی

دونبەلی لە بۆتانەوە ھاتوون، کە ناوچەیەکی کوردیی لە نێوان سێرت و جزیرە لە باکووری کوردستان. یەکەم باپیریان عیسا بەگ بوو، ساڵی ١٣٧٨ بوو بە میری سەکماناوا(ماکۆ). ئەو کوڕەزای شێخ  ئەحمەد بەگە کە لە خزمەت تورکمانانی ئاق قۆیونلوو بوو، و ھەروەھا ئەم بنەماڵە چەندین پۆستیان لە دەوڵەتی فارس بە دەستەوە بوو. ئەحمەد بەگ کوڕی حەجی بەگ(حەجی سوڵتان) لە سەردەمی تاماسپی یەکەمی سەفەوی لە وڵاتی عەجەم، میری سەکماناوا(ماکۆ) و خۆی بوو. ساڵی ١٥٣٠ بنەماڵەی دونبەلی توانی میرنشینێکی نیمچە سەربەخۆ لە ناوچەکە دابمەزرێنێ کە ھەرێمی چورس و سەڵماسی دەگرتەوە. لە سەردەمی شا عەبباسی یەکەم ئەم بنەماڵە میرنشینەکەیان بۆ چورس و خۆی پەرە پێدا و ھەندێکجار بۆ دەسەڵاتی زۆرتر شەڕیان دەکرد. پاش کۆتایی ھاتنی دەسەڵاتی سەفەوییەکان، میرانی دونبەلی لە ساڵی ١٧٣٦ەوە، بوون بە خانی میراتی خۆی و تەورێز. خێڵی دونبەلی وەک حاکمانی نیمچە-سەربەخۆ بۆ نزیکەی پەنجا ساڵ لە نێوان مەرگی نادرشای ئەفشار لە ساڵی١٧٤٧ تا بە پادشا بوونی ئاغا محەممەدخانی قاجاڕ لە ساڵی١٧٩٦، حکومەتی خاناتی خۆی و ھەروەھا تەورێزیشیان دەکرد. ئەوان ھەروەھا ھاوپەیمانی سێ خانەدانی حاکمی ئەفشار(خانەدانی ئەفشاری)، زەند(زەندییەکان) و قاجار(قاجاڕەکان) لە وڵاتی عەجەم بوون.

یەکەم میری ھەڵکەوتوو و دیاری ئەم کاتە نەجەف قولی خان بوو. پاش کوشتی شاباز خانی یەکەمی بابی نەجەف قولی خان بە دەستی خاڵی، ئەیووب خانی چورس، بوو بە جێنشینی ئەو وەک میری چوورس و سەڵماس. ساڵی١٧٣٤ نەجەف قولی وەک سەردەستەی چەکداران چووە خزمەتی نادرشای ئەفشار و لە داگیرکردنی ھیند(ھیندستان) لەگەڵی بوو و نازناوی بە ئەمیر ئەلئومەرای(میری میرانی) پێ بەخشرا و بووەوە بە میری خۆی. ساڵی ١٧٤٢ بوو بە بەگلەربەگی(حاکمی حاکمان) تەورێز. ساڵی ١٧٤٧ بوو بە خانی حاکمی تەورێز و ھەروەھا لە سەردەمی جێنشینانی نادرشایش ھەر لەم پۆستەی مایەوە. لە شەڕی جێنشینی نێوان چەندین داواکاری پادشایی وڵاتی عەجەم، نەجەف قولی خان و شاباز خانی دووھەمی برازای ساڵی١٧٥٠ چوونە پاڵ فەتح عەلی خانی ئەفشاری-ئەرەشلووی ورمێ. حکومەتی خۆی و سەڵماس بە شاباز خانی دووھەم بەخشرا و نەجەف قولی خان تەورێز و چوورسی بە دەستەوە بوو. پاش مەرگی فەتح عەلی خان، ساڵی ١٧٥٧، خانەکانی دونبەلی بەڵێنی سۆز و وەفاداری خۆیان بە محەمەد حەسەن خانی قاجار دا. ساڵی١٧٦٢ بەڵێن و پەیمانیان بە کەریم خانی زەند دا. ئەو ساڵی ١٧٦٣ عەبدولڕەزاق بەگی کوڕی وەک بارمتە نارد بۆ شیراز. ئەگەرچی نەجەف قولی خان وەک میری ئارام لە خاناتی خۆی مایەوە و شەھباز خان وەک حاکمی خۆی مایەوە لە شیراز، دەسەڵاتی ڕاستەقینێی دونبەلی بە دەستی  ئەمیر ئەحمەد خان برای شەھباز بوو، کە لە ١٧٦٣ تا کاتی مەرگی لە ١٧٨٦ وەک بەھێزترین میری دونبەلی و ڕکەبەری ئاغا موحەمەد خان بۆ سەرۆکایەتی وڵاتی عەجەم بوو . لە ئەنجامدا ساڵی ١٧٨٦ ئەحمەد خان لەگەڵ کوڕە گەورەکەی بە دەستی کوڕەکانی شەھباز کوژران،کە ڕەنگەبە ئەمری شای قاجار کردبێتیان. کوڕی دووھەمی ئەحمەد خان واتە حوسەین قولی خان ساڵی ١٧٨٦ بوو بە جێنشینی باوکی. ساڵی ١٧٩١ ئەو لەگەڵ ئاغا موحەمەد خان و خانەدانی قاجار پەیمانی بەست و بوو بە میری تەورێز، خۆی و ئەردەبیل. ساڵی ١٧٩٢ حوسەین قولی خان بوو بە ئەمیر ئەلئومەرا و بەگلەربەگی ئازەرباینجان. ئەو ھەروەھا لە بۆنەی تاج لەسەرنانی پاشایەتی ئاغا موحەمەد خان لە دەشتی موغان بەشدار بوو، لەوێ بوو ئاغا موحەمەد خان خۆی وەک شاھەنشا و ئیمپراتۆری سەرانسەری ئێران ناساند. ساڵی ١٧٩٣ کاتێک بوو بە ھاوپەیمانی ئیبراھیم خالی خانی جەوانشیر حاکمی قەرەباغ، و کچی ئەوی خواست، لەبەر چاوان کەوت. پاش مەرگی حوسەین قولی خان لە ساڵی ١٧٩٨ برای جەوانتری واتە جەعفەر قولی خان بوو بە جێنشینی. ھەروەھا لەگەڵ دوو شەڕی ڕووس و عەجەم، میرایەتی و حکومەتی دونبەلییەکان لە ساڵی ١٨٠٩ کۆتایی پێ ھات و دەسەڵاتی ناوچەیی ئەوان لە ساڵی ١٨٢٧ تەواو بوو. بەڵام ئەندامانی بنەماڵە چەندین پۆستی حکومەتییان لە ئازەرباینجان و پارێزگاکانی تری وڵاتی عەجەم بەدەستەوە بوو .

لقێکی تر لە دونبەلییەکان چووبوونە کاشان، و ئەندامی بەرچاو و بەناوبانگی ئەوان فەتح عەلی خانی سەبای دونبەلی " مەلەک ئەلشوعەرا" ، شاعیر و شێوەکاری فەتح عەلی شای قاجار بوو.

جەنگی جیھانی یەکەم

لە سەردەمی قاجاڕەکاندا ئەم شارۆچکەیە بە ھۆی نزیک بوونی لە سنووری ڕووسەکان گرینگییەکی زۆری ستراتیجی ھەبوو. پاشماوەی دیوارەکانی بەرگری شارۆچکەکە کە لە سەدەی ١٣ی کۆچی/١٩ لەسەر داوای فەتح عەلی شا لەلایەن ژەنەراڵ گاردنەوە دروستکراوە، تا ئێستاش دەبینرێت. دواتر شارۆچکەی خۆی شاھیدی ململانێی توندی نێوان ناسیۆنالیستەکان و شاھانەی پێشوو بوو لە کاتی جەنگی جیھانی یەکەمدا.

ئەحمەد کسرەوی لە کتێبی "ھەژدە ساڵی ئازەربایجان"دا بەم شێوەیە دەگێڕێتەوە:

ھەروەھا پێنج شەش ھەزار ئەرمەنی لە یەریڤان و وان و نەخچیڤانەوە پەیوەست بوون بە شەڕڤانە مەسیحییەکانەوە. ئەمە قەبارەی جەماوەرەکەیانە و ھەموویان یەکگرتوو بوون و ھەوڵیان دەدا بۆ خەون. لەو ژمارەیەش ٢٠ ھەزار سەرباز مەشقیان پێکراوە، ٨٠٠ سەرکردەی ڕووسیاش نەچوونە رووسیا، بەڵکو لەگەڵیان ماونەتەوە و بە ھاوکاری ٧٢ سەرکردەی فەرەنسا رێبەرایەتییان کردووە. چەکەکانیان ٢٥ تۆپ و ١٦٠ تیر بووە. نیکتین، کونسوڵی ڕووسیا، شێت، کونسوڵی ئەمریکا و گوجەل، بەرپرسی نەخۆشخانەیەکی فەرەنسا، بەرپرسی سیاسەت و ڕێنمایی بوون. لە ئاشوورییەکانەوە، دوای کوژرانی مارشمیۆن، ئاغا پاترۆس بەرپرسی کاروباری سەربازی بوو. ھەروەھا مەلیک خوشابە بە یەکێک لە سەرکردەکان ھەژمار دەکرا، بەو ھەوڵانە دەکرا چیت لە دژی ھێزێکی وا بکردایە.

لە یەکەم ڕۆژی مانگی کانوونی دووەمی ساڵی ١٩١٨ و ١٣ی ڕەمەزانی ساڵی ١٣٣٦ی کۆچی ھەواڵی تێپەڕبوونی ئەندرانیک ئۆزانیان لە ئاراسەوە بە تەلەگراف گەیشتە شەھبەندەری. ھێزێکی ٥٠٠ کەس کە لە سەربازی عوسمانی و سواری ئێرانی پێکھاتبوون ئەو شەو بە مەبەستی بەرگری بەرەو ئیۆ ئۆغلی بەڕێکەوتن، لە تاریکی شەودا سەربازانی عوسمانی لە دەرگا بە دەرگە بە دوای ئەرمەنییەکاندا دەگەڕان. کە لە دەروازەی ساش ڕووبەڕووی ھێزی ئەندرانیک بووەوە و شەڕێک ڕوویدا، کە دەرئەنجامەکەی سەرکەوتنی ئەندرانیک بوو.

بەرەبەیانی ڕۆژی دووشەممە ٣ی تەمووزی ١٩١٨، ڕیزەکانی ھێرشبەران لە تەنیشت شارەکە دەرکەوتن، وە بە شاردنەوە لە کێڵگەکانی تەنیشت شار، نیوەی شارەکەیان گەمارۆدا.

گەمارۆی خۆی لە ھەمان کاتدا بوو لەگەڵ ھەڵمەتی عوسمانییەکان بەرەو ورمێ، کاتێک لە گەمارۆکەیان زانی، ڕێگایان بۆ خۆی گۆڕی. لەم نێوەندەدا خەڵکی ئەو شارە بە یارمەتی چەند چەکدارێک تا ھاتنی عوسمانییەکان بەرەنگاری بوون. لەم چوارچێوەیەدا، کسرەوی لە مێژووی ١٨ ساڵەی ئازەربایجاندا دەنووسێت: خۆییەکان لە دژی ھەموو بەرنامە زیانبەخشەکان و نەبوونی چەکی کانزایی شەڕیان کردووە. ئەو چەند عوسمانییە بریندارەش یارمەتیان دا و ھەریەکەیان سواری بەردێکی تر بوون و ھەوڵیان دا. ھەروەھا ژنەکان پەیوەست بوون بە پیاوەکان و درێغییان نەکرد لە یارمەتیدانیان، ھەروەھا ئاو و شروب و خۆراکیان بۆ سەربازەکان ھێنا و ئەمەش ورەیان زیاتر کرد و چەند سوارەیەکیش ھاتبوون بۆ یارمەتیدان و ئەمەش سەرچاوەی ھاندانیش بوو.

دوای گۆڕینی ڕێگا بەرەو خۆی، بە ئەگەرێکی زۆرەوە سوپای عوسمانی لە پاشنیوەڕۆی یەکێک لە ڕۆژانی ٥ یان ٦ی کانوونی دووەم بگاتە خۆی. بەپێی نوسینەکەی ئەمین ریاحی، تۆپخانەکانی عوسمانی ھێزەکانی ئەرمەنیان لەژێر تەقە گرتووە و لەماوەیەکی کەمدا ھەموویانیان چەقاندووە و ناچاریان کردووە ھەڵبێن. چیای غەزەنفەر کەوتە دەست عوسمانییەکان، شەڕەکەش لە پشتی شارەکەوە بەردەوام بوو تا نزیکی ئێوارە، سوپای عوسمانی گەیشتە تەشقەند و بەردەوام بوو لە تەقاندنی تۆپ بەرەو سەید ئاباد و بەدواداچوونی ئەرمەنییەکان کرد تا جۆلفە، دواجاریش کاتێک ئەرمەنییەکان بە ئاراس و... عەتاش لێدانی کردنەوەی پردەکە ڕاونانەکەی ڕاگرت. بە وتەی مێھدی ئاگاسی، عەلی ئیحسان پاشا دوای شکستی ئەندرانیک زۆربەی ھێزەکانی بەرەو ورمێ جوڵاند و بووە ھۆی سەرکەوتنی موسڵمانان لە دژی مەسیحییەکان کە لە لایەن ھێزەکانی بەریتانیا و فەرەنسا پشتیوانیان لێدەکرا.

شۆڕشی سمکۆ

سمکۆی شکاک

• دوای لاواز بوونی ڕووسیا بەھۆی شکانی لەسەریەکی لە جەنگی (ڕووسیا-ژاپۆن)دا بەرەی ڕۆژھەڵاتی دوور، عوسمانییەکان لە ئابی ١٩٠٦دا ناوچەی ورمێیان داگیرکرد جگە لە شاری ورمێ، بەبیانووی کێشەی سنوری نێوان ئێران و عوسمانی کە ھەرگیز ئەم کێشە سنوریەیان بۆ یەکلا نەدەبووەوە، پاشان عوسمانیەکان سەربازەکانی کۆکردەوەوە بردنی بۆبەرەی (باڵکان) کە لەوێ توشی شاکان ببوون، دوای پێکدادان لە تەورێز ڕووسەکان ورمێیان داگیر کرد لە ساڵی ١٩١١دا.
• لەسەروبەندی جەنگی جیھانیی یەکەمدا شاری ورمێ دەست بەدەستی دەکرد بەدەست زلھێزەکانی ناوچەکەوە، دوای شۆڕشی ڕووسیا لەساڵی ١٩١٧دا، بەرپرسیارێتی و بەڕێوەبردنی شاری ورمێ ڕادەستی ئەنجومەنی مەسیحی ئاشووری(موتاوا)کرد. پاش زنجیرە تاوانێکی ناسۆراوی و تاوانی خوێناوی وەک سەربڕین و رەشەکوژی موسوڵمانان لە ورمێ لەلایەن مەسیحیەکانەوە لە (٢٢/٢/١٩١٨). ئەم تاوانانە وەھای کرد کوردان بکەونە خۆیان و شۆرش بەرپا بکەن ئەوەبوو بەسەرکردایەتی سمکۆی شکاک دەستی پێکردو ھەر لەوساڵەدا (مارشەمعون)ی سەرکردەی ئاشووریەکان بەدەستی سمکۆ کوژرا، ھاتنی (٢٠ھەزار) ئاوارەی ئاشووری لەوانەوە بۆ ناوچەی ورمێ لە ئەنجامی شەڕی عوسمانی و ئاشووری، وە نفوسی (٥٠ھەزار بۆ ٧٠ھەزار) ئاشووری کۆچیان پێکرا لە ورمێوە بۆ باشووری ئێران تاوەکو لە ژێر پاراستنی بەریتانیادابن، ئەم کۆچە بەکۆمەڵە لە ژنان و منداڵان بەڕەو بەناو ساینقەڵا و ھەمەداندا بران، دواتر ئاوارەکان برانە بەعقووبەی باکوری شاری بەغدا نیشتەجێکران، دوای ڕۆیشتنی ئاشوورییەکان (سۆنتاگ)، قەشەی پیرۆزی کاسۆلیکی و (ئێچ.فلاومەر)ی موژدەبەر کوژران لە (ئابی ١٩١٨ز)دا لە ورمێ.

• ئیسماعیل ئاغا کە ناسرابوو بە سمکۆی شکاک شاری ورمێی ڕزگارکرد لە ھاوینی ساڵی ١٩١٩دا، لە ساڵی ١٩٢١دا ھێزیکی زۆر لە تارانەوە، بەمەبەستی پشتیوانیکردنی ھێزەکانی ئێران لەنێوچەکە، گەیشتە شاری تەورێز. ھێشتا سوپای ئێران لە تەورێزەوە بەرەو کوردستان رێنەکەوتبوون کە سمکۆ فەرمانی گرتنی شاری مەھابادی دەرکرد. رۆژی ٦ی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٢١، ھێزەکانی کورد شاری مەھابادیان گەمارۆدا. ئێران تیپێکی (٥٥٠) کەسی ژاندار و سەربازیان لە مەھاباد مۆڵدابوو. پاش چەند رۆژ گەمارۆدانی شار، لە ئەنجامی شەونخونی و ھێرشی خێرای ھێزەکانی سمکۆ، سەنگەرەکانی چەکدارانی ئێران، یەک لەدواییەک گیران و توانای بەرگریکردنیان نەما. لە ئاکامدا (سەد و پەنجا ئەفسەر و سەرباز)ی ئێرانی کوژران و چوارسەد کەسی دیکەشیان لێ بەدیل گیرا. دوابەدوای داگیرکردنی مەھاباد لەلایەن سمکۆوە، ئەفسەرێکی سوێدی بەنیوی (لاند بێرگ)، فەرماندەیەتیی ھێرشێکی تازەی پێسپێردرا. لەشکری لاند بێرگ، ملی رێگەی گرتەبەر و لەناوچەکانی رزگارکراوی کوردستان نێزیک بووەوە. سمکۆ، ھێزێکی(٢٠٠) کەسیی کۆکردەوە و بەرنامەی تێکشکانی لەشکری ئێران بە فەرماندەیی ئەفسەری سوێدی داڕشت. لەھێرشێکی خێرا و لەنەکاوی ھێزی چەکداری کوردستاندا، بە سەدان چەکداری ئێرانی کوژران و پاشماوەی ھێزەکەشیان ھەڵاتن و لەناوچەکە دوور کەوتنەوە. لەو شەڕانەدا فەرماندەی ھێزی ئازەرییەکان (سام خانی ئەمیر ئەرشەد) بوو. ئەمیر ئەرشەد برای زەرغام فەرماندەی سوپای ئازەرییەکان و ئەو کەسە بوو کە لە شاری تەورێز بە داڕشتنی پیلان جەعفەر ئاغای برا گەورەی سمکۆی کوشتبوو. (سام خانی ئەمیر ئەرشەد)، بەدەستی سمکۆ کوژرا و بەوجۆرە تۆڵەی خۆی لە (زەرغامی) دوژمن بە کورد و بکوژی براکەی، سەندەوە.
• ھێزەکانی ئێران لەبەرامبەر ھێزەکانی سمکۆدا، پەیتا پەیتا تووشی شکست دەبوون و شار و ناوچەیەکی زیاتری کوردستان ئازاد دەکرا و، دەکەوتەژێر دەسەڵاتی سمکۆوە. فەرماندەکانی ئێران، جارێکی دیکە، ھێز و توانای خۆیان تاقیکردەوە و ھێرشیان ھێنایەوە. لەدوو نەبەردی گەورە و خوێناویدا کە لە ئازادگان و قەرەتەپە ڕوویاندا، ھێزەکانی ئێران تێکشکان و بەرەو شاری خۆی ھەڵاتن، بەڵام ھێزی کوردستان بەردەوامبوون لە ھێرشیان و لە سەرەتای کانوونی یەکەمی ١٩٢١ سەرکەوتووانە چوونە نێو شاری خۆی و ئەو شارەی کوردستانیش لە ھێزەکانی داگیرکەری ئێرانی پاک کرایەوە. رێز و خۆشەویستیی خەڵکی کورد بەرامبەر بە سمکۆ، بەرادەیەکی زۆر پەرەی سەند. تەواوی سەرۆک ئێڵ و ھۆزەکانی کوردستان، بەتایبەتیی لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان، سەریان بۆ نەوی کرد و سمکۆیان بە سەرۆک و رێبەری خۆیان دەزانی. ھەر لە سنووری باکووری کوردستان – لە ماکۆوە تاکو بانە و مەریوان بەدرێژایی سەدان کیلۆمەتر، لەژێر دەستی ھێزەکانی داگیرکەری ئێران پاک کرایەوە.
• لەمانگی خەرمانانی ١٩٢٢دا، ھێزێکی ئامادەی پەروەردەکراو، لە تارانەوە بە فەرماندەیەتیی (ژەنەڕاڵ جھانبانی)، ھەروەھا لەشکرێک لە ئازەرییەکان ئامادە دەکرێت. جگە لەوە ژمارەیەکی زۆر لە ئەرمەنییەکانی ئێران، خولی راھێنانی سەربازیی تەواو دەکەن و خۆبەخشانە تیپیکی سەربازیی پێکدێنن. کابرایەکی ئەرمەنی بەنێوی (زرایۆف)، دەبێتە فەرماندەی تیپی ئەرمەنییەکان کە لە سوپای پێشووی ڕووسیای تزاریدا، ئەفسەر بووە. ئەوجا نەخشەی ھێرش بۆ سەر داگیرکردنەوەی کوردستانی ئازاد و لەنێوبردنی ھێزی چەکداری کورد دادەڕێژن. سوپای ئێران بەرەو شارەکانی سەڵماس و ورمێ دەکەوێتەڕێ. ھێزەکانی کوردستان سێ ھێرشی گەورە دەکەنە سەریان و زەرەر و زیانێکی زۆر بە دوژمن دەگەیەنن، بەڵام وەک جارەکانی پێشوو ناتوانن ھێزی دوژمن بشکێنن. بۆ جارێ چوارەم ھێرش دەبەنەوە سەریان و ئەوجارەیان دەبێتە (شەڕی مان و نەمان). لەزۆرجێگەدا بەرەوڕووی یەکدی دەبنەوە و لێیان دەبێتە شەڕی دەست و یەخە و بە خەنجەر و شمشێر پەلاماری یەکتر دەدەن. لەئاکامدا بەھۆی تۆپبارانی خەستی تۆپخانەی ئینگلیزەکان و زۆربوونی ژمارەی چەکدار و چەک و فیشەکی دوژمنەوە لەشکری کورد دەشکێت و بەناچاری پاشەکشێ دەکات. سوپای دوژمن، پاش چەند رۆژ، شاری ورمێ داگیر دەکاتەوە. شایانی باسە شاری ورمێ ماوەی (چوار ساڵ) لەژێر دەسەلاتی کورددا بوو. لەماوەی ئەو چوار ساڵەدا کە ورمێ بەدەست کوردەوە بوو، رۆژنامەیەکی کوردی بەنێوی رۆژی کورد و شەوی عەجەم بڵاودەکرایەوە کە سەرنووسەرەکەی ناوی (محەممەدی تورجانیزادە) بوو. ھێزەکانی ئێران پاش داگیرکردنەوەی ورمێ، درێژەیان بە ھێرشەکانیان دا و، ھەموو ناوچەکانی کوردستانی ئازادیان داگیر کردەوە و دەستیان کرد بە گرتن و کوشتن و لەسێدارەدانی رۆڵەکانی کورد و سووکایەتیکردن بە خەڵکی رەشوڕووتی کوردەواریی.
• لەدوای شکانی شۆڕشی سمکۆ و گرتنەوەی ناوچەکە لەلایەن سوپای ئێرانەوە بەھاوکاری بەریتانیا، سمکۆ چەند جارێک شۆڕشی بەرپاکردەوە بەڵام ناکام بوو شکستی دەھێنا و تاوەکو دواجار بە ناوی گفتوگۆوە فێڵیان لە سمکۆ کرد و لە شارۆچکەی شنۆ شەھیدیان کرد لە ٣٠ی حوزەیرانی ١٩٣٠، بەمەش شۆڕشی سمکۆ کۆتای ھات.

جەنگی جیھانیی دووەم

بریتی بوو لە ناکۆکییەکی نێودەوڵەتی وێرانکەر کە لە ٧ی تەممووزی ١٩٣٧ دەستی پێکرد لە ئاسیا و لە ١ی ئەیلوولی ١٩٣٩ لە ئەورووپا و لە ساڵی ١٩٤٥ کۆتاییی ھات.

لە ۲٥ی ئابی ١٩٤١دا ھێزەکانی یەکێتیی سۆڤیەت لە باکوورەوە و ھێزەکانی بریتانیای مەزن لە باشوورەوە ھاتنە خاکی ئێرانەوە، بە ھۆکارەکانی ئەوەی ڕەزا شا لایەنگری و مەیللی بۆ ئەڵمانیای نازی ھەبوو وە نازییەکان چاویان بڕیبووە وزەی ڕۆژھەڵاتی ناوین و ھەروەھا یارمەتی ھاوپەیمانان لەڕێی ئێرانەوە ئەگەشتە ڕووسیا.

ھەرێمی ورمێ و سەڵماس و خۆی و شارستانی چاڵدێران و ماکۆ و پۆلدەشت تایبەت مەندی خۆیان ھەیە کەتا ڕادەیەک زۆر لە ھەرێمەکانی دی ڕۆژھەڵاتی کوردستان جیاوازە، ئەویش تێکڵاو بوونییەتی لەگەڵ ناوچە ئازەربایجانییەکان و گیرۆدە بوونییەتی بەو ناکۆکی و کێشە مەزھەبی و نەتەوەییە مێژووییەی نێوان دوو گەلی کورد و ئازەربایجانی کە بە کێشەی کورد و عەجەم دەناسرێت. ئەم کێشەیە کە ناوەڕۆکەکەی لەسەر زەوی و چەسپاندنی دەسەڵات و پێگەی ئابووری و کۆمەڵایەتییە، لە ئەنجامی سیاسەتی چەوتی چینە کاربەدەستەکان و دەسەڵاتدارانی ئێران بەمەبەستی خۆش کردنی ئاگری دووبەرەکی و بەدەستھێنانی بەرژەوەندییەکانیان زیاتر قوڵ بووەوە. حکومەتی ناوەندی بەردەوام ئاسانکاری بۆ ئازەربایجانی کردنی ناوچە کوردنشینەکان دەکرد و پاڵپشتی موڵکدارە عەجەمەکانی دەکرد تا زەوی و زاری کوردەکان زەوت بکەن و لە ناوچە دەشتایی و بەپیتەکان ھەڵیان کەنن و بەرەو چیاکان پاڵیان نێن. لەلایەکی ترەوە بەھۆی ھاو مەزھەبی ئازەربایجانی و فارس حکومەتی ناوەندی لە ڕووی ئابووری و دەسەڵاتەوە باوەشی بۆ بەشێکی زۆری دەرەبەگ و ئەریستۆکراتی گوند و بۆرجوای بازرگانی عەجەمەکان کردبووەوە لە سەر حسابی کوردەکان ڕۆژ بەڕۆژ پێگەی ئابووری و کۆمەڵایەتیان بەھێزتر دەکرد تا لەھەر ڕووبەڕوو بوونەوەیەکی کورد و دەسەڵاتی ناوەندیدا وەک ئامڕاز و لەمپەرێک دژی کورد بەکاریان بھێنێت.

کۆماری کوردستان

نەخشەی کۆماری کوردستان و کۆماری میللیی ئازەربایجان

لەسەرەتای داگیرکاری ئێران لە باکوور و باشوورەوە و لابردنی ڕەزا شا، بۆشاییەکی کارگێڕی درووست بوو بەتایبەت لەناوچەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستاندا و گەندەڵی و بەرتیلخۆری زیادی کرد و حکومەتی ناوەندی گوێی بە ناوچەکە نەدا، کوردەکان لەڕێی دروستکردنی ئەنجومەنەوە ناوچەکەیان بەڕێوەدەبرد، ھەروەھا کۆماری میللیی ئازەربایجان درووست بوو کە ئەمە بووە ھۆی پاڵنەری کوردان کە وەک ئازەرییەکان بیر لە درووستکردنی کۆماری کوردستان بکەنەوە کە ئاوات و خەونی لە مێژینەی کوردان بوو، ئەم کۆمارە بووە پڕکردنەوەی بۆشایی دەسەڵات لە ماکۆ و خۆی و سەڵماس و شنۆ و مەھاباد و بۆکان و سەردەشت و سەقز.

کۆماری کوردستان یان کۆماری مەھاباد لە ٢ی ڕێبەندانی ٢٦٤٦ی کوردی، بەرامبەر بە ٢٢ی کانوونی دووەمی ١٩٤٦ لە رۆژھەڵاتی کوردستان لەسەر دەستی حیزبی دێموکراتی کوردستان (حدک) دامەزرێنرا و پێشەوا قازی محەممەد وەک سەرۆک کۆمار سوێندی یاسایی خوارد، دەوڵەتێکی کوردی کەمتەمەن بوو کە لە سەدەی بیستدا و لە دوای کۆماری ئارارات لە تورکیا دامەزرا. پایتەختەکەی شاری مەھاباد بووە کە ئەکەوێتە باکووری خۆراوای ئێران. دامەزران و لەناوچوونی کۆمار راستە بەشێک بوو لەو قەیرانەی ئێرانی تێکەوتبوو، ئەو ململانێیەی لەنێوان ئەمریکا و سۆڤییەت دا ھەبوو کە شەڕی ساردی لێکەوتەوە، بەڵام خواستی لەمێژینە و ئاواتی گەلی کورد بوو بۆ دامەزراندنی دەوڵەت و وڵاتێک بەناوی کوردستان، پێشینە لە مانگی ئابی ١٩٤١، راپەڕینێکی جەماوەریی کۆنترۆڵی ناوچە کوردییەکانی لە دەستی حکومەتی ناوەندیی ئێران دەرھێنا. لە شاری مەھاباد، کۆمیتەیەکی لە کەسانی چینی ناوەند بە پشتگیری سەرۆک خێڵەکان دەسەڵاتی ناوچەکەیان گرتە دەست. پارتێکی سیاسی بەناوی کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستان (ژێ کاف) دامەزرێنرا. قازی محەممەد، سەرۆکی بنەماڵەی قازی، بە سکرتێریی پارتەکە ھەڵبژێردرا. کۆمیتەکە بە سەرکردایەتیی قازی محەممەد ناوچەکەیان بە لێھاتوویی و سەرکەوتنێکی بەرچاوەوە بۆ ماوەی (٥ ساڵ) تا رووخانی کۆمار بەڕێوەبرد.

سەبارەت بە پەیوەندییەکانی کورد و ئازەری، دەتوانرێت بە بەستنی پەیمانی یەکێتی و بێلایەنی لەنێوان کۆماری کوردستان و کۆماری میللیی ئازەربایجان کە لە ۳ی نیسانی ١٩٤٦دا لەلایەن ژمارەیەک لە نوێنەرانی ھەردوولاوە لە تەورێز مۆرکرا. بە دەسکەوتێکی سیاسی مەزن و وەچەرخانێکی ئەرێنی لە پەیوەندییەکانی ھەردوولا دابنرێت. وەک ئاشکرایە لە ئەنجامی سیاسەتی چەوتی چەند ساڵەی حکومەتە یەک لە دوایەکەکانی ئێران، دوژمنایەتی و ناکۆکییەکی مێژوویی قووڵ لە نێوان ھەردوو گەلی کورد و ئازەری درووست ببوو، بیرتەسکی ناسیۆنالیستانەی بەشێکی زۆری سەرانی حکومەتی میللیی ئازەربایجان کە ئامادە نەبوون دان بەدەسەڵاتێکی سیاسی کوردی جیاو سەربەخۆ لە دەسەڵاتەکەیاندا بنێن، پێیان وابوو گەلی کورد دەبێت لە ڕێگەی نوێنەری خۆیانەوە بۆ مەجلیسی میللی ئازەربایجانی گوێڕایەڵی خۆیان بۆ حکومەتی ئازەربایجانی ڕابگەیەنن و بیر لە ھەنگاوی سەربەخۆ نەکەنەوە. شایەنی باسە بە دامەزراندنی حکومەتی میللیی کوردستان ناکۆکییەکانی ھەردوولا توندتربوو، دەسەڵاتدارانی ئازەربایجان دژی ئەوە وەستانەوە کە قەڵمڕەوی حکومەتی کوردستان شارە کوردییەکانی (ماکۆ و خۆی و سەڵماس و ورمێ و میاندواو) بگرێتەوە بەو بیانووەی گوایە زۆرینەی ئەم شارانە ئازەرین. ئەو شارانەی کە کورد بە بەشێکی جیانەکراوەی خاکی کوردستانی دەزانی و بە ھۆی سوارەکانی (ڕەشید بەگی ھەرکی و زێڕۆ بەگە)وە دەسەڵاتی ناوەندییان لێوەدەرنرا بوو.

(سەرھەنگ زەنگەنە) سەرکردەی ھێزە ئێرانییکان لە شاری ورمێ بڕیاریدا چەک فڕێ نەدات و بەرگری بکات دژی ھێزە دیموکڕاتەکان، ئینجا کەوتە دامەزراندنی حکومەتێکی سەربازی بە مەبەستی چاوترساندن چەند جارێک کوشتاری بە کۆمەڵی لە گوندە ئاشووری و کوردەکانی دەورووبەری ورمێ کرد، تا سوارەکانی (ڕەشید بەگی ھەرکی و زێڕۆ بەگ) لە گوندی بەراندێزەوە پەلاماری شاریاندا و دوای ڕۆژێک شەڕ لە ۱٨ی کانوونی یەکەمی ١٩٤٥دا ورمێیان گرت و سەرھەنگ زەنگەنە دەست بەسەر کرا.

ئازەرییەکانی ورمێ و دەورووبەری لەو کێشەیەدا پێیان خۆش بوو بە قازانجی کوردەکاندا بکەوێتەوە، لەبەرئەوەی ئەوان لە سۆنگەی پاراستنی شوێن و پایەی چینایەتیان حەزیان بەکەوتنە ژێر دەسەڵاتێکی چەپڕەوی ڕادیکاڵ نەدەکرد، بۆیە زۆریان ھانی سەرانی حکومەتی کوردستان دەدا پایتەختەکەیان لە مەھابادەوە بەرنە شاری ورمێ، لە ڕاستیدا ھەر ئەم ھۆکارەش بوو پاڵی بە قەرەپەپاغەکانی نەغەدەوە نا ببنە پێشمەرگە لە سوپای میللیی کوردستاندا.

دابەشی کارگێڕی

دابەشکارییە کارگێڕییەکانی ئەم شارستانە، بەپێی ئەوەی لە ئەنجامی سەرژمێری ساڵی ٢٠١٦ی ھەموو وڵاتدا ھاتووە، بەپێی ناوچە و شار و گوندەوار و گوند، بەم شێوەیەیە:

ناوچەکان

ناوچە بریتییە لە یەکەیەک لە دابەشکردنەکانی وڵاتی ئێران کە ڕووبەرێکی جوگرافی دیاریکراوی ھەیە، کە بە یەکگرتنی چەند گوندەوارێکی دراوسێ پێکدێت کە لە چەند کێڵگە و شوێن و گوند و ئەگەری ھەیە لە شارۆچکە و شارەدێ پێکبێت، کە لە ڕووی ھۆکارە سروشتییەکان و کۆمەڵایەتی، کولتووری، ئابوورییەوە و بارودۆخی سیاسی، یەکەیەکی یەکسان پێکدەھێنن، ھاتوونەتە بوون، پێکھێنراون. بەپێی دابەشکردنی وڵاتەکان لە ساڵی ٢٠١٦دا شارستانی خۆی چوار ناوچەی ھەیە بە ناوەکانی ناوچەی ناوەندی شارستانی خۆی، ناوچەی سەفایە، ناوچەی ئێوۆغلی و ناوچەی کۆتۆل.

ناوچەی ناوەندی شارستانی خۆی ٥ گوندەوار لەخۆ دەگرێت(دیزج، قەرەسو، فیرۆراق، گۆھران و ڕەحالی). ناوچەی ئێوۆغلی گوندەواری(ڤاڵدیان و ئێوۆغلی) لەخۆدەگرێت، ناوچەی سەفایە گوندەوارەکانی(سەکمانئاباد و ئالەند) لەخۆدەگرێت، ناوچەی کۆتۆل گوندەوارەکانی (زارێ و کۆتۆل) لەخۆدەگرێت.

ژمارەی دانیشتوانی شارستانی خۆی بەپێی دابەشکردن

دانیشتوان	ژمارەی خێزان	ناوەندی ناوچە	ناوی ناوچە
٢٨٨٬٢٦٩	٨٥٬٣٤٢	خۆی	ناوچەی ناوەند
١٩٬٥٤٣	٤٬٨٩٣	زەراوا	ناوچەی سەفایە
١٦٬٢٥٩	٥٬٠٥٥	ئێوۆغلی	ناوچەی ئێوۆغلی
٢٤٬٥٩١	٥٬٨٣٨	کۆتۆل	ناوچەی کۆتۆل

شارۆچکە و شارەدێ

شارستانی خۆی خاوەنی ٦ شارۆچکە و شارەدێیە، سێ شارۆچکە و شارەدێی خۆی، دیزەدیز و فیروورەق دەکەونە ناوچەی ناوەند. ھەر سێ شارەدێی ئێوۆغلی و کۆتۆل و زەراوا بەڕیز لە ناوچەی ئێوۆغلی و ناوچەی کۆتۆل و ناوچەی سەفایە ھەڵکەوتوون.

دانیشتوانی شارۆچکە و شارەدێیەکانی شارستانی خۆی

دانیشتوان	ژمارەی خێزان	ناوچە	ناوی شار
١٩٨٨٤٥	٥٩٩٦٤	ناوچەی ناوەند	خۆی
٩١٩٠	٢٦٤٠	ناوچەی ناوەند	فیروورەق
٨٢٨٢	٢٣٦٤	ناوچەی ناوەند	دیزەدیز
١١٤٧	٣٢٤	ناوچەی سەفایە	زەراوا
٣٣٢٠	٩٩٩	ناوچەی ئێوۆغلی	ئێوۆغلی
٥١٤٧	١١٩٣	ناوچەی کۆتۆل	کۆتۆل

شوێنەوارە مێژوویی و شوێنە سەرنجڕاکێشە سروشتییەکان

• بورجی شەمسی تەبرێزی: ناشتنی عیرفانی ئێرانی و موراد مەولانای ڕۆمی - سەردەمی سەلجوقی یان سەفەوی.
• پردی خاتوون: سەردەمی دەسەڵاتی دونبەلی
• دەروازەی بەردین: سەردەمی ئیلخانی.
• بینای حکومی: سەردەمی قاجاڕەکان.
• بازاڕی داپۆشراو: بە یەکێک لە بازاڕە مێژووییەکانی ئێران دادەنرێت و شێوازی تەلارسازی سەفەوییەکان و دونبەلی و قاجاڕەکانی تێدا دەبینرێت.
• ماڵی کەبیرییەکان: سەردەمی سەفەوییەکان و دونبەلی.
• حەمام محەممەدبەی: ماوەی دونبەلی.
• ئامادەیی خوسرەوی - سەردەمی پەھلەوی.
• کونسوڵخانەی ڕووسیا، مزگەوتە کۆنەکانی مەتلەب خان، مەلا حەسەن، شا، حاجی بابا و خان سەردەمی قاجاڕەکان.
• کڵێسای سورەپ سەرکیس و مەھلەزان، ئیمام زادە سەید بەھلول، یەکێک لە نەوەکانی ئیمام عەلی نەقی، گۆڕی ئاغای میر یەعقووب، پردی کۆتۆل لەسەر میحوەرەکەی ھێڵی ئاسنی ئاسیا -ئەورووپا.
• قەڵای کورۆغڵو و بەناوبانگەکەی چێنلی بەیل( پشتێنەی تەماوی) لەسەر شاخێکی نزیک پردی کۆتۆل.

ژێرخانی کولتووری

چەندین بڵاوکراوەی ھەفتانەی "خۆی، ئۆرین خوی، نێدەی خوی، دار ئەلسەفا، فەرھەنگ شەمس و چاڵدران، ئابووری ئازەربایجان" بڵاودەکرێنەوە.

زانکۆی ئازادی ئیسلامی بە نزیکەی ٥٣٠٠ خوێندکار، زانکۆی پەیام نوور بە نزیکەی ٢٥٠٠ خوێندکار، فاکەڵتی پەرستاری، فاکەڵتی تەکنیکی و ئەندازیاری، فاکەڵتی زانستە قورئانییەکان، مەدرەسەی نوێژ، ناوەندی ڕاھێنانی مامۆستایان و زانکۆکانی عەلامە خوەیی، زەرینە و شەمس ناحکومی لە زانکۆکانی زانستی و... ھەروەھا زانکۆی ویلایەتی خۆی لە قۆناغی دروستکردندایە.

بەرھەمی کشتوکاڵی

• شارستانی خۆی لەڕووی بەرھەمھێنانی ھەنگوینەوە لە پلەی یەکەمی ئەو ئێراندایە. لەم شارستانەدا ١٩٣ ھەزار شانە ھەنگ ھەیە کە دەکاتە نزیکەی ٦ ھەزار تۆن ھەنگوین، کە دەکاتە ٦٥٪ی ئەو ھەنگوینەی کە لە ساڵی ٢٠٠٧ لە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا بەرھەمدەھێنرێت و ٢٠٪ی ئەو ھەنگوینەی لە ئێراندا بەرھەمدەھێنرێت.

• زۆرێک لە کێڵگەکانی شارستانی خۆی کێڵگەی گوڵەبەڕۆژەن و ئەم شارستانە بە یەکێک لە گرنگترین بەرھەمھێنەرانی تۆوی گوڵەبەڕۆژە لە ھەموو ئێراندا دادەنرێت. دەوترێت پلانی فڕۆکەخانەی خۆی لە شێوەی گوڵەبەڕۆژەیە لە دیمەنی سەرەوە دیزاین کراوە.

بەرھەمەکانی تری ئەم شارستانە کە بەناوبانگن لە جیھاندا وەک: بەڵاڵوک؛ قەیسی؛ ھەڵوژە؛ گێلاس؛ دەتوانرێت باسی سێویش بکرێت.

ڕێگاوبان و گواستنەوە

شارستانی خۆی سەرەڕای ئەوەی لەسەر ڕێگای ئاوریشمە، بوونی تاکە ڕێگای سنوورییە کە لە تورکیا نزیکە. لە ١٥ی نیسانی ٢٠١١ بە ئامادەبوونی وەزیرانی دەرەوەی ئێران و تورکیا و بەرپرسانی ناوخۆیی سنووری ڕازی بە فەرمی کرایەوە.

فڕۆکەخانی خۆی

فڕۆکەخانەی خۆی لە ئابی ٢٠٠٣ خراوەتە بواری جێبەجێکردنەوە. ھەفتانە دوو گەشتی ئاسمانی لە ڕێگەی تاران-خۆی-تاران لە لایەن ئێران ئایر (ھۆما) لەم فڕۆکەخانەوە بەڕێوە دەچێت.

تێرمیناڵ

تێرمیناڵی سەرنشینانی شەھید حاج محەمەد حەنیفە دەرشتی لە ساڵی ٢٠٠٧ وەک گەورەترین تێرمیناڵی سەرنشین لە باکووری ڕۆژئاوا و ڕۆژئاوای ئێراندا خراوەتە بواری جێبەجێکردنەوە. توانای ڕۆژانەی ئەم تێرمیناڵی سەرنشینە ٤٥٠٠ سەرنشینە.

ناوچەی تایبەتی ئابوری خۆی

ناوچەی ئابووری تایبەتی شارستانی خۆی لە باشووری شارستانی خۆی، لەسەر ڕێگای خۆی بۆ سەڵماس و ورمێ، بە ڕووبەری ھەزار و چل ھێکتار، لەبەردەم شارۆچکەی پیشەسازی لەسەر ڕێگای فڕۆکەخانەی ئەم شارستانە، بە ئاسانکاری دیاری کراوە: فڕۆکەخانەی خۆی - وێستگەی کارەبای سووڕ تێکەڵاوی خۆی - شارۆچکەی پیشەسازی خۆی و ھتد. لە ئێستادا کاری سەرەتایی خۆی لە دەستەی حکومەتدا ئەنجام دەدات.

• 
  ڕێگای ناوچەی ئازادی خۆی
• 
  ناوچەی ئازادی خۆی

ئەم ناوچەیە دەکەوێتە ڕۆژئاوای شارستانی خۆی و بەشێک لە شاری خۆی و ڕێگای کۆتۆل و دەروازەی سنووری ڕازی لەخۆدەگرێت. خۆی تاکە شارە کە ھێڵی ئاسنی لە ئێرانەوە بۆ تورکیا و ئەورووپا ھەیە و مەودای وشکانی لەگەڵ شاری وان لە تورکیا ١٢٠ کیلۆمەتر لە ڕێگەی بازاڕچە رازیەوە دوورە. کە سەرەڕای دروست کردنی دوو پرد، ئیمکاناتی سەرنشینانی مەرزی ڕازی بۆ ھەردوو ترانزێت و بارھەڵگر دابین دەکرێت، لەگەڵ ئەو ئاسانکاریانەی کە لە ژێر دروست کردنی تێرمیناڵی گەورەی شەھید دەرشتی خۆی و فڕۆکەخانەی خۆی و وێستگەی شەمەندەفەری ڕازی خۆیدان.

وێنە

• 
  خانووی کەبیری
• 
  بازاڕی خۆی
• 
  کاروانسەرای خان
• 
  دەروازەی بەردی خۆی
• 
  دیمەنێکی شاری خۆی لە ناو فڕۆکەوە
• 
  دیمەنێکی فڕۆکەخانەی خۆی
• 
  باغی میلەتی خۆی
• 
  پردی سێیەمی جۆزەردانی خۆی
• 
  پردی خاتونی خۆی
• 
  گۆڕی شەمسی تەورێزی
• 
  منارەی شەمس