محەممەد کوڕی مووسا خوارزمی

خوارزمی
al-Khwārizmī
خوارزمی; al-Khwārizmī
	وێنەی پۆستەرێک کە لە (٦ی ٩ی ١٩٨٣ز) لە یەکێتیی سۆڤیەت دروستکراوە بە بۆنەی لە دایکبوونی نزیکەی (١٢٠٠ ساڵ)ی ئەلخەوارزمی.
لەدایکبوون	٧٨٠ز
مردن	٨٥٠ز
نیشتەجێ	بەغدا
نەتەوە	فارس
بواری زانستی	بیرکاری; گەردوونناسی; جوگرافیا
شوێنی کار	بیت الحکمة (بەغدا)
کاریگەری بووە لەسەر	ئەبو کامیل

خوارزمی (بە عەرەبی: الخوارزمی) ناوی تەواوی (دەبوو عەبدوڵڵا محەممەد کوڕی مووسا خوارزمی قورتبی)^[١] زانایەکی موسڵمانی فارس بووە.^[٢]^[٣]^[٤] وتراوە کە لە ساڵی (٧٨٠ز - ١٦٣ە) لە دایکبووە و لە ساڵی (٨٥٠ز - ٢٣٥ە) کۆچی دوایی کردووە. خوارزمی زانایەکی گەورە بوو لە بوارەکانی (بیرکاری، گەردوونناسی، جوگرافیا) و ھەروەھا یەکێک بوو زاناکانی (دار الحکمة) لە شاری بەغدا. یەکێک لەو زانا فارسانەی کە لە ڕیزی پێشەوە دێت لە بواری بیرکاریدا و ئەو کارانەی ئەو کردی بووە ھۆی بەرەو پێشبردنی زانستی بیرکاری لەو سەردەمەدا. لەو سەردەمەدا پەیوەندی بە خەلیفەی عەبباسی (مەئمون) کردووە و چووە بۆ (دار الحکمة) لە بەغدا.

یەکەم کەسە کە کتێبی لەسەر جەبر داناوە، کە ئەم ناوە خۆی داینھێناوە، توانی ھاوکێشە دووجاکان شیکاری بکات، گرنگترین کتێبەکانی بریتین لە: (کتاب الزیج) کە دوو بەرگە و (کتاب العمل بالإسطرلاب) لە گەردوونزانیدا و (صورة الأرض) و (تقویم البلدان) لە جوگرافیادا و (جەبر و موقابەلە|الجبر و المقالبة) و (کتاب الھندسة) و (الحساب الھندی) لە بیرکاریدا، کە تێیدا ڕووبەری شێوەکانی وەک: بازنە و سێگۆشە و چوارگۆشە و مەعین و بڕگەکەی دیاری کردووە، یاسای لۆگاریتمی گشتی داناوە کە تا ئەمڕۆ بەناوی ئەوەوەیە، و ئەو بنەما بیرکارییانەی کە دایناون لە زۆرێک لە زانستەکانی ئەمڕۆدا بەکاردێن بە تایبەتی لە زانستی فەزا و فڕۆکەوانیدا، زانایانی ڕۆژاواش دانیان بە لە پێشدەستی و کارە گەورەکانیدا ناوە.

خوارزمی یەکەم کەس بووە کە بە وردی (سفر)ی بەکارھێناوە لە شیکارکردنی ھاوکێشە بیریکارییەکاندا،^[٥] کە کەسانی ماتماتیکی سوودیان لێ وەرگرت و وایلێکردن کە بتوانن ھاوکێشە درێژەکان شیکار بکەن، و یەکەم کەس بووە کە پەیوەندی نێوان (جەبر) و (ئەندازە)ی دۆزیوەتەوە، ھەروەھا بەکارھێنانی ھاوکێشە جەبرییەکان بۆ شیکارکردنی بابەتە ئەندازەیییەکان، و یەکەم کەس بووە بنچینەکانی شیتەڵکردنی ئەندازەیی داناوە.

ژیانی

خوارزمی لە خێزانێکی فارس ھاتووەتە ژیانەوە. وەلە بەغداد نشتەجێبووە

سەرچاوەکان

^ ھناک بعض الالتباس فی الکتابات حول ما إذا کان الاسم الکامل للخوارزمی ھو أبوو عبد اللە محمد بن موسی الخوارزمی}} أو أبوو جعفر محمد بن موسی الخوارزمی ویلاحظ ابن خلدون فی عمل موسوعی: "إن أول من کتب علی ھذا الفرع (الجبر) کان أبو عبد اللە الخوارزمی، الذی جاء بعد أبو کمال شجاع بن أسلم". (MacGuckin de Slane). (Rosen 1831, pp. xi–xiii)، یذکر أن "أبو عبد اللە محمد بن موسی عاش وکتب تحت الخلیفة المأمون، لذلک یجب التمییز بین أبو جعفر محمد بن موسی، وأیضا، عالم الریاضیات والفلک، الذی تأنق فی ظل الخلیفة المعتضد (الذی حکم ٢٧٩–٢٨٩ ە، م ٨٩٢–٩٠٢). " ویشیر کاربینسکی فی استعراضە علی (Ruska 1917) أن (Ruska 1918): "عن غیر قصد Ruska ھنا یتحدث المؤلف أبو Gå ʿ الآن ب م. م، وبدلا من أبو عبد اللە (ب) م. أ
^ Toomer ١٩٩٠
^ Hogendijk، Jan P. (١٩٩٨). «al-Khwarzimi». Pythagoras. ٣٨ (٢): ٤–٥. ISSN 0033–4766. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠٠٩ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی); نرخی |issn= بپشکنە (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |deadurl= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی) ١٩ی ئازاری ٢٠٠٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
^ Oaks، Jeffrey A. «Was al-Khwarizmi an applied algebraist?». University of Indianapolis. لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی ئایاری ٢٠٠٨ ھێنراوە.
'^ Will Durant, 'The Story of Civilization, Volume 4, The Age of Faith, pp. 241.

[1] ھناک بعض الالتباس فی الکتابات حول ما إذا کان الاسم الکامل للخوارزمی ھو أبوو عبد اللە محمد بن موسی الخوارزمی}} أو أبوو جعفر محمد بن موسی الخوارزمی ویلاحظ ابن خلدون فی عمل موسوعی: "إن أول من کتب علی ھذا الفرع (الجبر) کان أبو عبد اللە الخوارزمی، الذی جاء بعد أبو کمال شجاع بن أسلم". (MacGuckin de Slane). (Rosen 1831, pp. xi–xiii)، یذکر أن "أبو عبد اللە محمد بن موسی عاش وکتب تحت الخلیفة المأمون، لذلک یجب التمییز بین أبو جعفر محمد بن موسی، وأیضا، عالم الریاضیات والفلک، الذی تأنق فی ظل الخلیفة المعتضد (الذی حکم ٢٧٩–٢٨٩ ە، م ٨٩٢–٩٠٢). " ویشیر کاربینسکی فی استعراضە علی (Ruska 1917) أن (Ruska 1918): "عن غیر قصد Ruska ھنا یتحدث المؤلف أبو Gå ʿ الآن ب م. م، وبدلا من أبو عبد اللە (ب) م. أ

[toomer-2] Toomer ١٩٩٠

[Hogendijk-3] Hogendijk، Jan P. (١٩٩٨). «al-Khwarzimi». Pythagoras. ٣٨ (٢): ٤–٥. ISSN 0033–4766. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠٠٩ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی); نرخی |issn= بپشکنە (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |deadurl= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی) ١٩ی ئازاری ٢٠٠٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[Oaks-4] Oaks، Jeffrey A. «Was al-Khwarizmi an applied algebraist?». University of Indianapolis. لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی ئایاری ٢٠٠٨ ھێنراوە.

[Durant-5] '^ Will Durant, 'The Story of Civilization, Volume 4, The Age of Faith, pp. 241.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

ب و د زانایانی موسڵمان
لە پزیشکەکان	ئەحمەد کوڕی جەزار • ئیبن سینا • ئیبن نەفیس • ئیبن ڕەحبی • عەبدولمەلیک کوڕی ئەبجەر کەنانی • ئیبن زوھر • ئیبن سقلاب • سابتی کوڕی سینان • ئەبوو جەعفەری غافقی • ئەبووبەکر ڕازی • محەممەدی کوڕی سیراج • ئیبن بەیتار • ئیبن ئەبی ئوسەیبیعە • ئیبن جەزلە • ئیبن مەجوسی • زەھراوی • ئەبولحەکەم کرمانی • قەربلیانی ئەندەلوسی • عەریب کوڕی سەعید قورتوبی • ئەبولفەزل حارسی • محەممەد عەلی پاشا بەقلی • ئەحمەد حەمدی بەقلی • ئیبن کەشکاریا • حاریس کوڕی کەلەدە • نافع کوڕی حاریس • ڕوفەیدەی ئەسلەمیە • ئیسحاق کوڕی حونەین • ئیبن ڕەببەن تەبەری • ئیسحاق کوڕی عەلی ڕوھاوی • ئەبوو زەید بەلخی • ئیبن جولجول • ئیبن ئەبی ئەشعەس • ئیبن بوکس • جابیر کوڕی مەنسوور سەکری • زافیر کوڕی جابیر سەکری • مەوھوب کوڕی زافیر سەکری • جابیر کوڕی مەوھوب سەکری • محەممەد کوڕی یووسف ئیلاقی • ئیبن زەھەبی • ئیبن ئەبی سادق • عەلی کوڕی عیسا • عەلی کوڕی ڕیزوان • ئیبن وافید • ئیبن ھوبەل • زەینەددین جورجانی • ئەبوو جەعفەر کوڕی ھاروون تورجالی • محەممەد کوڕی ئەسلەم غافقی • ئیبن ئەبیلحەکەم • ئیبن مەلکا بەغدادی • ئیبن کەتانی • ئیبن بەزوخ • شارەزووری • ڕەشیدەددین سوڕی • دەخوار • نەجیبەددین سەمەرقەندی • جەمالەددین ئەقسەرائی • زەینەلعەتار • مەنسوور کوڕی ئیلیاس • مەسعوود کوڕی محەممەد سیجزی • زیائەددین نەخشەبی • ئیبن ئەلکوتوبی • محەممەد کوڕی یووسف ئەلھەرەوی • قاسم کوڕی محەممەد غەسانی • ئیبن ئەکفانی • ئەبیلعەلاء ئەیادی • شەرەفەززەمان مەروەزی • عەلی پاشا ئیبراھیم • ئیبراھیم مەنوفی • ئیبن لەبودی • ئیبن عەبدوس • ئیبن قەوسەین • ئەسعەدی مەتران • زەماد کوڕی سەعلەبەی ئەزدی • عەبدولھادی میسباح • عیسای ڕەقی • فەخرەددین ماردینی • محەممەد کوڕی سەعد ئەندەلوسی • محەممەد محەممەد فیاز • ئیبن خەوام • داوود ئەنتاکی: ئیبراھیم سوەیدی
لە بیرکاریزانان	ئەحمەد کوڕی یوسف • ئیبن ئەلھەیسەم • حەجاج کوڕی یوسف کوڕی مەتەر • محەممەد کوڕی مووسا خارەزمی • بیروونی • ئەبوو جەعفەر خازین • ئەبوو وەفا بوزجانی • شەمسەددین سەمەرقەندی • عەبباس کوڕی فیرناس • لاگاری حەسەن چەلەبی • سینانی کوڕی فەتحی حەڕانی • شەرەفەددینی توسی • عەبدولحەمیدی کوڕی تورک • غیاسەددین کاشانی • ئەبوو نەسر مەنسوور • ئەلکیندی • نەسیرەددینی توسی • ئەلجەزەری • سیند ئیبن عەلی • عەبباس کوڕی سەعید جەوھەری • ئەبوو عەبدوڵڵا محەممەد کوڕی عیسا مەھانی • کوڕانی مووسا • سابت کوڕی قوڕڕە • نەعیم کوڕی مووسا • حەبەش حاسیب مەروەزی • ئەبوو کامل شوجاع کوڕی ئەسلەم • ئەبولحەسەن ئیقلیدیسی • ئەبوو مەحموود خوجەندی • ئەبوو حامد ساگانی • ئیبن سەھل • سینان کوڕی سابت • ئیبڕاھیم کوڕی سینان • ئیبراھیم کوڕی یەحیا زەرقالی • ئیبن موعاز جەییانی • عەلی کوڕی ئەحمەد نەسەوی • ئیبن تاھیر بەغدادی • عەبدولڕەحمان خازینی • ئەبووبەکر حەسسار • ئیبن ھائیم • ئیبن ئەبی شوکر • یەعیش کوڕی ئیبراھیم ئومەوی • ئیبن ئەلبەناء مەڕاکوشی • کەمالەددین فارسی • شەمسەددین ئەبوو عەبدوڵڵا خەلیلی • ئەبولعەبباس قەلقەشەندی • ئەبولحەسەن قەلسادی • عەلی قوشچی • قازی زادە • ئیبن مەجدی • عەبدولعەلی بیرجەندی • ئیبن حەمزە مەغریبی • ئیبن غازی میکناسی • ئیسفیرازی • یەعقوب کوڕی تارق • ئیبن بەرغوس • ئەبوو ڕەشیدی ڕازی • ئیبن سەمعون • تەقییەددین شامی
لە فەیلەسوفەکان	فارابی • ئیبن روشد • ئیبن توفەیل • ئیبن حەزم • کیندی • ئەبووبەکر ڕازی • ئەبولحەسەن عامیری • ئیبن میسکەویە • ئیبن سینا • ئیخوان سەفا • ئەبوو سولەیمان سیجیستانی • عەینەلقوزات ھەمەدانی • ئیبن مەسەڕڕە • ئیبن سەبعین • مەحییەددین کوڕی عەرەبی • عومەر خەییام • شەھابەددین یەحیا سەھرودی • ئەحمەد سیرھیندی • نەسیرەددینی تووسی • محەممەد ئیقبال • ڕینی گینۆن • ڕیاز ئەحمەد جەوھەر شاھی • سەید محەممەد نەقیب ئەلعەتتاس • سەید حوسێن نەسر • شا وەلییوڵڵا دەھلەوی • محەممەد عابد جابری
لە گەردوونناسان	ئیبراھیم ئەلفەزاری • جابیر بن ئەفلەح • ئیبن یونسی میسری • سیجزی • مریەم ئوسترلابی • ئەبوو سەھلی قوھی • ئەحمەد کوڕی کەسیر فەرغانی • ئیبن سەفار • ئیبن لەجائی • ئیبن مەجدی • عەبدولڕەحمان سۆفی • بەتتانی • ئیبن شاتیر • ئەبووحەنیفەی دینەوەری • عومەر خەییام
لە کیمیاگەران	خالیدی کوڕی یەزیدی کوڕی موعاویە • جابیر کوڕی حەییان • توغرائی • جەلدەکی • ئەبوو مەنسوور موەففەق • مەسلەمەی مەجریتی • حەسەن ڕومماح • سەڵاحەددین کەواکبی • ئەحمەد زوەیل • ئیبن ئەڕفەع ڕەئسە
لە مێژووناسان	ئیبن دورەید • جاحیز • ئیبن ئەسیری جەزری • ئیبن کەسیر • ئیبن ئیاس • ئیبن ئەیبک دەواداری • ئیبن تەغری • ئیبن حەییانی قورتوبی • ئیبن خەلیکان • ئیبن خەلدوون • ئیبن عەبدولحەکەم • بەلازوری • بیبەرس دەوادار • حەسەنی کوڕی زولاق • مەقریزی • سیبتی کوڕی جەوزی • موحیددینی کوڕی عەبدولزاھیر • عەلاقە کوڕی کەرشوم • ئیبن کەلبی • ئیبن ئیسحاق • ئیبن ئیسحاق • ئەلواقیدی • سەیف کوڕی عومەر • ئەلمەدائینی • محەممەد کوڕی ئیسحاق فاکھی • ئیبن ئەبی دونیا • خەلیفە کوڕی خەییات • عومەر کوڕی شەببە • محەممەد کوڕی سەعد بەغدادی • ئەلئەزرەقی • ئەبوو محەممد کوڕی قوتەیبە دینەوەری • ئیبن فەرەزی • ئیبن عەبدولبەر • ئیبن حەزم • ئەبوو نوعەیم • ئیبن ئەبی یەعلا • خەتیب بەغدادی • بەیزەق • ئەبولفەرەج ئیبن جەوزی • ئیبن واسیل • ئەبوو شامە • ئەلنوەیری • ئیبن عەساکر • ئەلمیززی • یاقوت حەمەوی • ئیبن دوقماق • شەمسەددین سەخاوی • محەممەد کوڕی یووسف ساڵحی شامی • ئیبن عیماد حەنبەلی • محەممەد کوڕی تەیب قادری • خەلیل مورادی • ئەحمەد کوڕی خالد ناسڕی • عەبدولڕەحمان جەبەرتی • ئیبن بەشەر • محەممەد کوڕی عومەر فاخری • ئەحمەد ئەمین ئیبراھیم • مەحمود شوکری ئالوسی • جەواد عەلی • خەیرەددین زیریکلی • عەبدولحەمید ئەفەندی • عەبدولعەزیز دەوری • عەماد عەبدولسەلام ڕەئوف • بەشار عەواد مەعروف • فاروق عومەر فەوزی • حوسێن ئەمین • عیمادەددین خەلیل • ڕەشیدەددین ھەمەدانی
زانایانی دین	ئەبووبەکر • عومەر کوڕی خەتتاب • عوسمان کوڕی عەفان • عەلی کوڕی ئەبووتالیب • حەسەن کوڕی عەلی • حوسێن کوڕی عەلی • ئەبوو ھورەیرە • عەبدوڵڵای کوڕی عەبباس • عەبدوڵڵا کوڕی عومەر • سەعیدی کوڕی موسەیب • جەعفەر سادق • لەیسی کوڕی سەعد • مەسدەدی کوڕی مەسرەھد • شەریح قازی • مالیک کوڕی ئەنەس • ئەبووحەنیفە • • عەتای کوڕی ڕەباح • بوخاری • موسلیم کوڕی حەجاج • دارمی • ئیبن کوڕی شەیبە • یەحیا کوڕی مەعین • ئیسحاق کوڕی رەھویە • ئیبن ئەب یەعلا • ئیبن ماجە • نەسائی • ترمزی • ئەبووداوود • ئیبن خوزەیمە • ئیبن حیبان • ئەلدارەقتنی • ئیبن حەزم • ئیبن عەبدولبەر • ئیمام شافعی • جابری کوڕی زەید • ئەحمەد کوڕی حەنبەل • ئەبو حەسەن ئەشعەری • ئەبو مەسنوور ماتریدی • ئەبو مەعین نەسفی • عەبدولعەزیز کوڕی باز • ئیبن تەیمیە • قازی عەیاز • ئەبووبەکر باقلانی • ئەبوو مەعالی جویلی • • غەزالی • فەخرەدین رازی • ئەوزاعی • سوفیان کوڕی عینە • تاوس کوڕی کیسان • مەسرووق کوڕی ئەجدەع • سوفیانی سەوری • عەبدوڵڵا کوڕی موبارەک • تەبەری • ئیبن حەجەر عەسقەلانی • بەدرەدین کوڕی جەماعە • جەلالەددین سیوتی • • ئەلبەربەھاری • شەمسەدین قرتوبی • ڕافعی • ئیمامی نەوەوی • زەکریای ئەنساری • زەھەبی • ئیبن عەتا اللە ئەسکەندەری • ئیبن قەییم • ئیبن زەید قیروانی • عەبدولقادری گەیلانی • تەقیەدین سەکبی • ئیبن حەجری ھەیتمی • بەغوی • شاتبی • حەسەنی بەسری • سەعیدی کوڕی جەبیر • ئیبن غازی • ئیبن عاشر • ئیبن جەزەری • نورەدین ھەیسەمی • محەممەد کوڕی ساڵح عوسەیمین • محەممەد موتوەلی شەعراوی • عەبدوڵڵا کوڕی جبرین • ساڵح فۆزان • عەبدوڵڵا عەلاییلی • محەممەد ناسرەددین ئەلبانی • عومەر کوڕی سولەیمان ئەشقەر • ئەحمەد دیدات • زاکیر نایک • عەبدولحەمید کوشک • • ئیمام شافعی • جابری کوڕی زەید • ئەحمەد کوڕی حەنبەل • ئیبن تەیمیە • قازی عەیاز • ئەبو حەسەن ئەشعەری • فەخرەددین رازی • سوفیانی کوڕی عەیینە • تاووس کوڕی کیسان • مەسرووق • سوفیانی سەوری • ئیبن موبارەک • تەبەری • بەدرەددین کوڕی جەماعە • زەکەریا ئەنساری • بەربەھاری • قورتبی • زەھەبی • ئیبن عەتائەڵڵا ئەسکەندەری • ئیبن قەییم • ئیبن کەسیر • ئەبی زەید قەیرەوانی • عەبدولقادری گیەڵانی • تەقیەددین سوبکی • ئیبن حەجەر ھەیتەمی • بەغەوی • شاتبی • حەسەنی بەسری • سەعیدی کوڕی جەبیر • ئیبن غازی • ئیبن عاشر • عومەر کوڕی عەبدول عەزیز • عەتای کوری ئەبی ڕەباح • بوخاری • موسلیم • دارمی • ئیبن ئەبی یوعلا • ئیبن ماجە • نەسائی • ترمزی • ئەبووداوود • ئیبن خوزەیمە • ئیبن حیببان • دارەقونتی • ئیبن جوزری • ئەلجوەینی • نوورەددین ھەیسەمی
ئیسلام • سەردەمی زێڕینی ئیسلام • پێرستی زانا موسوڵمانەکان