دەروازە:گەردوون

بەخێربێی لۆ دەروازەی گەردوون! ھەنووکە ٢١٧ وتار لە دەروازەی گەردووندا ھەیە! وتارێک بەھەڵکەوت ببینە  کەشتیی ئاسمانی •  کەشتیی بۆشایی •  گەردوون •  ئەستێرەناسی •  هەسارە •  ئەستێرە •  دەزگا بۆشاییەکان ناساندنی گەردوون گەردوون پێکدێت لە هەسارەکان و ئەستێرەکان و مانگەکان و کلکدارەکان و گەلەستێرەی چاوڕەش و گەڕەستێرۆچکە گەردوون گەورە بوە لە ئەنجامی تەقینەوە گەورەکە ... تەقینەوە گەورەکە (بەئینگلیزی: Big Bang) بریتییە لە ئەو بیردۆزەی کە باس لە دروست بوونی گەردوون دەکات لە سەرەتادا کە بە تەقینەوەیەک دەستی پێ کردووە.[١] بە پێی بیردۆزی تەقینەوە گەورەکە گەردوون لە سەرەتادا تەنێک بووە لە دۆخێکی زۆر گەرمدا و پاشان بە خێراییەکی زۆر کشاوە. زیاتر... وتاری هەڵبژێردراو گەشتکەر ١ کەشتیەکی گەردوونیە (بۆشایی ئاسمان) لە چارچێوەی بەرنامەی گەشتکەر، رووەکەی جوانپۆشکرایە لەلایەن (Jet Propulsion Laboratory) تاقیگەی جوولاندنی فەرارە (ھەوا) کە کوورتکراوەی (JPL) کە سەر بە دەزگای ناسا ی ئەمەریکایە، لە ٥ ئەیلولی سالی ١٩٧٧ ناسا ئامێری گەشتکەر١_ voyager1, ناردە دەرەوەی زەوی. لە ناو دڵی مووشەکی تیتان-٣ ئەی سنتاوەر(Titan IIIE) رەوانی کرد... یەکەمین وێنەی مووشتەری کە ئامێری گەشتکەر١ گرتی لە ساڵی ١٩٧٩ بوو، گەیشتە نێزیکترین خالی مەودا (٣٤٩٫٠٠٠ کیلۆمەتر) ھەسارەی مووشتەری لە ٥ مانگی ئازاری ساڵی ١٩٧٩ ... لە رۆژی ١٠ تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٨٠ گەیشتە ھەسارەی زووحەل، رۆژەک پاش گەیشتنی وێنەی مانگی تیتانی نارد کە مانگێکی ھەسارەی زوحەلە ... زیاتر... بابەتەکان گەردوون دەزگا بۆشاییەکان ئامێرەکانی بۆشایی هەسارەکان هەسارە ئەستێرە کلکدار گەڕەستێرۆچکە پەیوەندیی کاکێشان دەزگای بۆشاییی بەڕازیل ناسا دەزگای بۆشاییی ڕووسی دەزگای بۆشاییی ھیند ئاپرتوونتی ئێگزۆمارس مێسنجەر (کەشتی ئاسمانی) نیو ھۆرایزنز سیلین مەنجالین کەشتیی ئاسمانیی جونۆ ڤینیرا ٧ زەوی کەیوان مەریخ زاوە نێپتۆن ھورمز ھەسارەی کاپتین بی ھەسارەی کاپتین سی وێنەی هەڵبژێردرای ئاراستەکردنی لێزەر لۆ ناوەندی رێگای شیری لە ڕوانگەی پاراناڵ لە وڵاتی چیلی داتا و زانیاریەکانی هەسارەکانی کۆمەڵەی خۆر تایبەتمەندی هەسارەکان: ناوی هەسارە خوولگەی تەواو بەرە خوولگەی نیوە تیرەی بازنەیی (باڵانسی گەردوونی) خوولگەی چەرخ (بە ساڵ) لاری لۆ هێڵی یەکسانی لە رۆژەوە نا ناوەندی خوولگەیی سوورانەوە بە دەوری تەوەری خۆی (بە رۆژ) رێژەی مانگەکان لە دەوری هەسارە بازنە تەوشک جۆری هەسارە (زاوە) عەتارد ٠,٣٨٢ ٠,٠٦ ٠,٣٩ ٠,٢٤ ٣,٣٨ ٠,٢٠٦ ٥٨,٦٤ — نیە نیە ھەسارەی بەردین ڤینوس ٠,٩٤٩ ٠,٨٢ ٠,٧٢ ٠,٦٢ ٣,٨٦ ٠,٠٠٧ ٢٤٣,٢ — نیە کاربۆن دووئۆکسید و نایترۆجین ھەسارەی بەردین زەوی ١,٠٠ ١,٠٠ ١,٠٠ ١,٠٠ ٧,٢٥ ٠,٠١٧ ١,٠٠ مانگ نیە ئۆکسجین و نایترۆجین ھەسارەی بەردین مەریخ ٠,٥٣٢ ٠,١١ ١,٥٢ ١,٨٨ ٥,٦٥ ٠,٠٩٣ ١,٠٣ ٢ نیە کاربۆن دووئۆکسید و نایترۆجین ھەسارەی بەردین ھورمز ١١,٢٠٩ ٣١٧,٨ ٥,٢٠ ١١,٨٦ ٦,٠٩ ٠,٠٤٨ ٠,٤١ ٤٩ هەیتی ھایدرۆجین و ھیلیۆم ھەسارەی گازی کەیوان ٩,٤٤٩ ٩٥,٢ ٩,٥٤ ٢٩,٤٦ ٥,٥١ ٠,٠٥٤ ٠,٤٣ ٥٢ هەیتی ھایدرۆجین و ھیلیۆم ھەسارەی گازی ئورانوس ٤,٠٠٧ ١٤,٦ ١٩,٢٢ ٨٤,١ ٦,٤٨ ٠,٠٤٧ -٠,٧٢ ٢٧ هەیتی ھایدرۆجین و ھیلیۆم ھەسارەی گازی نێپتۆن ٣,٨٨٣ ١٧,٢ ٣٠,٠٦ ١٦٤,٨ ٦,٤٣ ٠,٠٠٩ ٠,٦٧ ١٣ هەیتی ھایدرۆجین و ھیلیۆم ھەسارەی گازی فەلەکناسان پەیکەری یادکردنەوەی هەردوو فەلەکناسی جیهانی یۆھانس کێپلەر و تیچۆ براھی لە شاری پراگ یۆھانس کێپلەر بیرکار و گەردوونناس و ئەستێرەناسی ئاڵمانیایی بوو. ئەو ڕۆڵێکی سەرەکی ھەبوو لە شۆڕشی زانستیی سەدەی ١٧ھەمدا. ناوبانگی کێپلەر دەگەڕێتەوە بۆ یاساکانی لەبارەی جووڵەی ھەسارەکانەوە کە چەندین بەرهەمی بوون لە بوارە جیاجیاکان، ئەوانیش: Astronomia nova ،Harmonices Mundi، وە Epitome of Copernican Astronomy. ئەو بەرهەمانەی کێپلەر یەکێک لە بنچینەکانی یاسای ڕاکێشانی گەردوونیی نیوتۆن بوون. کێپلەر مامۆستای بیرکاری بوو لە قوتابخانەیەکی ئایینی لە گراتز، نەمسا. دواتر بووە یاریدەدەری گەردوونناسی دانمارکی تیچۆ براھی. وە لە کۆتاییشدا بووە بیرکاری ئیمپراتۆریەت لەسەردەمی ئیمپراتۆر ڕودۆڵفی دووەم و دوو جێگری هەمان ئیمپراتۆر بەناوەکانی ماتیاس و فردیناندی دووەم. وە هەروەها لە لینتز، نەمساش مامۆستای بیرکاری بووە، و ڕاوێژکاری ژەنەڕاڵ ڤۆڵێنشتاینیش بووە. سەرەڕای ئەوەش، زیاتر... تیچۆ براھی زیاتر... سۆفیا براھی زیاتر... گالیلێو گالیلەی زیاتر... جۆردانۆ برونۆ زیاتر... ئایزک نیوتن زیاتر... تەلیسکۆب تەلیسکۆبێکی گەورە لە نیومەکسیکۆ لە ئەمەریکا تەلیسکۆپ زیاتر... (بە ئینگلیزی: Telescope) ئامێرێکە بەکاردێت بۆ بینین و شیکار کردنی تەنەکان بە کۆکردنەوەی ڕەنگەکانی (Electromagnetic Radiation) بۆ نموونە ڕەنگە بینراوەکان تەلیسکۆپ لە سەرەتاکاندا سەیرکردن و بینینی ئەستێرەکان و دیمەنە گەردوونییەکان تەنھا بە چاوی ئاسایی بوو. پاشان مرۆڤ توانیی تەلیسکۆپ سادە بەکار بھێنێت. دواتر ئەم تەلیسکۆپ پەرەیان سەند و دوای پێشکەوتن، تەلیسکۆبی زۆر زەبەلاح دروست کرا. دەتوانین بەشیان بکەین بۆ چوار بەشی سەرەکی... زیاتر... تەلیسکۆبی جەیمز وێب زیاتر... ، تەلیسکۆبی جەیمس وێب (بە ئینگلیزی: James Webb Space Telescope) کورتکراوەی (JWST) یەکێک دەبێت لە ڕوانگەی گەردوونیەکان، ئەو تەلیسکۆبە بە ھاوبەشی دروستکراوە لە لایەن ناسا و دەزگای بۆشایی ئەورووپی و دەزگای بۆشایی کەنەدا تەلیسکۆبەکی گچکە ئەو تەلیسکۆبە یەکێکە لە پرۆژەی پرۆژەی فلاگشیپ، ئەو پرۆژەیە یەکێکە لە پرۆژە گرنگەکانی دەزگای بۆشایی ئەمەریکا ناسا کە گرنگیەکی تایبەت بە ڕوانگە کردن و دۆزینەوە و بینینی ھەسارە و مانگەکانیان لە سیستەمی کۆمەڵەی خۆر ئاژانسی گەردونی ناسا بە ھەماھەنگی لەگەڵ دەزگای بۆشایی ئەورووپی و دەزگای بۆشایی کەنەدا، ھەڵدەستێ بەدروستکردنی گەورەترین و بەھێزترین تیلیسکۆپ لە جیھاندا، کە بوار دەدا بە زاناکان کە ڕووداوەکانی ١٣٫٥ میلیارد ساڵی پێش ئێستا ببین، واتا ٢٢٠ میلیۆن ساڵ پێش "تەقینەوە گەوەرەکە". پێی دەڵێن " تیلیسکۆبی جەیمس ویبی گەردوونی (JWST)"، گەورەترین تیلیسکۆبە وە ١٠٠ ھێندەی تێلیسکۆبی "تەلیسکۆبی ھەبڵ Hubble" بەھێزترە وە چاوەڕوان دەکرێ تیلیسکۆبی "JWST" بکەوێتەکار بە ھەموو وزەیەکیەوە.زیاتر... جۆرەکان تەلیسکۆپ چاوی تەلیسکۆپ فۆتۆگرافی تەلیسکۆپە مانگە دەستکردەکان و کەشتییە ئاسمانییەکان تەلیسکۆبە گرنگەکانی جیهان تەلیسکۆبی گەورە زیاتر... تەلیسکۆبی ھەبڵ زیاتر... تەلیسکۆبی جەیمز وێب زیاتر... تەلیسکۆبی مەزنی ئەورووپی زیاتر... تەلیسکۆبی پێوانی گەردوونی زیاتر... تەلیسکۆبی تەکنیکی نوێ زیاتر... لێکۆڵینەوەی زانستی گەردوونی ئاڵای ناوەند ڕوانگەی باشووری ئەورووپا ئەو ناوە ناوێکی زیندووی گەرانی بۆشایی ١٤ وڵاتی ئەورووپایە لە ساڵی ١٩٦٢ بە ئامانجی زانیاری و ئاشکراکردنی زانیاری دەربارەی گەردوون دایانمەزراند، ئەو روانگەیەش دەکەوێتە وڵاتی چیلی ، ئەو روانگەیە بەنێوبانگە بە ژمارەیەک تەلیسکۆبی گەورە وە پێکدێت لە ٤ تەلیسکۆبی گەورە بە پانتای ٨ مەتر جێگیرکراینە ئەو روانگەیە چەندین دەسکەوتی بۆ مرۆڤایەتی بەدەست خستوە ئەوانیش: ئاشکراکردنی (تەقینەوەی تیشکی گاما) سەلماندی کونی ڕەش لە ناوەندی رێکاکێشانەکەمان هەیە ڕێگای شیری لێدانی ڕەنگاڵە لە ساڵی ٢٠٠٤ تەلیسکۆبی گەورە بۆ یەکەمین جار وێنەی هەسارەیەکی گرت لە دەرەوەی کۆمەڵەی خۆر زیاتر... کۆمەڵەی خۆر پۆلەکان ◄ دەزگا ئاسمانیەکان ھیچ ژێرھاوپۆلێک نییە