دەروازە:گەردوون

بەخێربێی بۆ دەروازەی گەردوون! ھەنووکە ٣٦٧ وتار لە دەروازەی گەردووندا ھەیە! وتارێک بەھەڵکەوت ببینە  کەشتیی ئاسمانی •  کەشتیی بۆشایی •  گەردوون •  ئەستێرەناسی •  هەسارە •  ئەستێرە •  دەزگا بۆشاییەکان ناساندنی گەردوون گەردوون پێکدێت لە هەسارەکان و ئەستێرەکان و مانگەکان و کلکدارەکان و گەلەستێرە و گەڕەستێرۆچکە و تەمەئەستێرە گەردوون گەورە بوە لە ئەنجامی تەقینەوە گەورەکە ... تەقینەوە گەورەکە (بەئینگلیزی: Big Bang) بریتییە لە ئەو بیردۆزەی کە باس لە دروست بوونی گەردوون دەکات لە سەرەتادا کە بە تەقینەوەیەک دەستی پێ کردووە.[١] بە پێی بیردۆزی تەقینەوە گەورەکە گەردوون لە سەرەتادا تەنێک بووە لە دۆخێکی زۆر گەرمدا و پاشان بە خێراییەکی زۆر کشاوە. زیاتر... هەواڵی زانستی لە ١٠ی شووباتی ٢٠٢١ کەشتی ئاسمانی چینی (تیان وین-١) گەیشتە هەسارەی سۆر و یەکەمین وێنەی ناردەوە سەر زەوی. لە ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ وڵاتی تورکیا بە هەماهەنگی کۆمپانیای (بۆشایی ئێکس) مانگی دەستکردی (A5-turksat) بە مووشەکی فاڵکۆن٩ لە بنکەی بۆشایی کیپ کانیڤیرال هەڵدرا، ئەو ناردنە یەکەمین هەڵدانی بۆشاییگەری کۆمپانیای (بۆشایی ئێکس) بوو لە ساڵی ٢٠٢١ و مانگەکی دەستکردی تایبەت بە بواری ڕاگەیاندن بوو سەر بە وڵاتی تورکیا. وڵاتی ئیمارات پاشی دووجار گواستنەوەی هەڵدانی کەشتی ئاسمانی هیوا، لە ٢٠ی تەمموز کەشتی ئاسمانی هیوا ناردە دەرێی زەوی بە ئامانجی ناردنە سەر هەسارەی بارام و لێکۆڵینەوە لەسەر هەسارەکە، کەشتیەکە لە ناوەندی بۆشاییی تانیگاشیما لە وڵاتی یابان نێردرا دەرێی زەوی. دەزگای بۆشاییی چین لە ٢٣ی تەمموزی ٢٠٢٠ کەشتی ئاسمانی تیان وین١ ناردە دەرێی زەوی بە ئامانجی لێکۆڵینەوە لە هەسارەی بارام. وتاری هەڵبژێردراو پشتوێنی کویپێر پشتوێنی کویپێر ناوچەیەکی کۆمەڵەی خۆرە کە دەکەوێتە دوای خولگەی نێپتۆن (لە مەودای ٣٠ یەکەی ئەستێرەناسیەوە) تا ٥٠ یەکەی ئەسێرەناسی لە خۆرەوە. زیاتر... بابەتەکان گەردوون دەزگا بۆشاییەکان ئامێرەکانی بۆشایی هەسارەکان گەلەستێرە ئەستێرە هەسارە کلکدار گەڕەستێرۆچکە بەردی ئاسمانی کونەڕەش دەزگای بۆشاییی ئەورووپی دەزگای بۆشاییی بەڕازیل ناسا دەزگای بۆشاییی ڕووسی دەزگای بۆشاییی ھیند دەزگای بۆشاییی کەنەدا نووسینگەی بۆشاییی ھەنگاریا کیوریاستی ئێگزۆمارس گەشتکەر ١ نیو ھۆرایزنز سیلین مەنجالین چاندریان١ ڤایکینگ ١ زەوی کەیوان مەریخ زاوە نێپتۆن ھورمز ھەسارەی کاپتین بی ھەسارەی کاپتین سی وێنەی هەڵبژێردرای وێنەی شامپازی هام لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٦١، پێش ئەوەی بنێردرێتە دەرێی زەوی، هام شامپازییەکی راهێنراوبوو، دووەمین گیانلەبەر بوو بچتە بۆشایی و یەکەمین گیانلەبەریش بوو ئەمریکا بینێرتە دەرێی زەوی. داتا و زانیاریەکانی هەسارەکانی کۆمەڵەی خۆر تایبەتمەندی هەسارەکان: ناوی هەسارە خوولگەی تەواو بەرە خوولگەی نیوە تیرەی بازنەیی (باڵانسی گەردوونی) خوولگەی چەرخ (بە ساڵ) لاری بۆ هێڵی یەکسانی لە رۆژەوە نا ناوەندی خوولگەیی سوورانەوە بە دەوری تەوەری خۆی (بە رۆژ) رێژەی مانگەکان لە دەوری هەسارە بازنە تەوشک جۆری هەسارە (زاوە) عەتارد ٠,٣٨٢ ٠,٠٦ ٠,٣٩ ٠,٢٤ ٣,٣٨ ٠,٢٠٦ ٥٨,٦٤ — نیە نیە ھەسارەی بەردین ڤینوس ٠,٩٤٩ ٠,٨٢ ٠,٧٢ ٠,٦٢ ٣,٨٦ ٠,٠٠٧ ٢٤٣,٢ — نیە کاربۆن دووئۆکسید و نایترۆجین ھەسارەی بەردین زەوی ١,٠٠ ١,٠٠ ١,٠٠ ١,٠٠ ٧,٢٥ ٠,٠١٧ ١,٠٠ مانگ نیە ئۆکسجین و نایترۆجین ھەسارەی بەردین مەریخ ٠,٥٣٢ ٠,١١ ١,٥٢ ١,٨٨ ٥,٦٥ ٠,٠٩٣ ١,٠٣ ٢ نیە کاربۆن دووئۆکسید و نایترۆجین ھەسارەی بەردین ھورمز ١١,٢٠٩ ٣١٧,٨ ٥,٢٠ ١١,٨٦ ٦,٠٩ ٠,٠٤٨ ٠,٤١ ٤٩ هەیتی ھایدرۆجین و ھیلیۆم ھەسارەی گازی کەیوان ٩,٤٤٩ ٩٥,٢ ٩,٥٤ ٢٩,٤٦ ٥,٥١ ٠,٠٥٤ ٠,٤٣ ٥٢ هەیتی ھایدرۆجین و ھیلیۆم ھەسارەی گازی ئورانوس ٤,٠٠٧ ١٤,٦ ١٩,٢٢ ٨٤,١ ٦,٤٨ ٠,٠٤٧ -٠,٧٢ ٢٧ هەیتی ھایدرۆجین و ھیلیۆم ھەسارەی گازی نێپتۆن ٣,٨٨٣ ١٧,٢ ٣٠,٠٦ ١٦٤,٨ ٦,٤٣ ٠,٠٠٩ ٠,٦٧ ١٣ هەیتی ھایدرۆجین و ھیلیۆم ھەسارەی گازی فەلەکناسان وێنەیەکی دروستکراوی ئیبن هەیسەم ئەبو عەلی حەسەن کوڕی حەسەنی کوڕی ھەیسەم (بە عەرەبی: ابن الهيثم، بە لاتینی: Alhacen، Alhazen)، ناسراو بە ئیبن ئەلھەیسەم، فەیلەسووف و زانای فیزیا و بیرکاری و پزیشکی و زانستی دەروونییە. لە ساڵی ٩٦٥ لە بەسرە لەدایک بووە و لەنێوان ساڵانی ١٠٣٨ ھەتا ١٠٤٠ لە شاری قاھیرە مردووە. گرنگترین بۆچوونەکانی ئەم زانایە لە بواری ھاوێنەسازی و ڕووناکیزانیدایە (علم البصریات)، کە لێکۆڵینەوەی کردووە لەسەر دیاردەی شکانەوەی ڕووناکی و گەڕانەوەی ڕووناکی لە ئاوێنەکانەوە، جا چ تەخت بن یان ئاوێنەی گۆیی (چاڵ و قۆقز) یان لوولەیی بن و چۆنێتی درووست بوونی وێنە تیایاندا، بۆچوونەکانی تا ئەمڕۆش لە ھەموو زانستەکاندا باکاردێن با تایبەتی لە بواری فەلەکدا، تەلیسکۆب و تەلیسکۆبی ئاسمانی ھابڵ (Hubble space telescope) و تەلیسکۆبی ئاسمانی ئەوروپی بۆچوونەکانی ئەویان بۆ بەکارھێنراوە لە بواری ھاوێنەسازیدا .زیاتر... تیچۆ براھی زیاتر... سۆفیا براھی زیاتر... گالیلێو گالیلەی زیاتر... ئایزک نیوتن زیاتر... یۆھانس کێپلەر زیاتر... کەشتی ئاسمانی وێنەیەکی کەشتی ئاسمانی نیو ھۆرایزنز کەشتی ئاسمانی زیاتر... (بە ئینگلیزی: Space probe) (بە عەرەبی: مسبار فضائی) ئامێرێکی بێ مرۆڤە دەنێردرێتە دەرەوەی زەوی (بۆشایی) بە ئامانجی ئاشکراکردن و زانیاری زیاتر دەربارەی گەردوون، کەشتی ئاسمانی دەبێ ئەو ئامێرانەی لەگەل بێ وزەی خۆری بۆشایی بۆ بەردەوام بوون لە ڕۆیشتن کامێرا بۆ وێنەگرتنی دیمەنەکان پاتری بۆ تەمەنی زیاتر و خۆ ڕاگری زیاتری ھەر کەشتیەکی ئاسمانی ھێزی کارەبای، خودی ھەر کەشتیەکی ئاسمانی دەبێ ھێزی کارەبای تێدابێ جۆری پاتری بچووک (accumulator) زیاتر... کەشتیە ئاسمانیە جیاوازەکان مێرنێر ١٠ زیاتر... مێسنجەر (کەشتیی ئاسمانی) زیاتر... ڤایکینگ ١ زیاتر... پایۆنیر ١٠ زیاتر... کەشتیی ئاسمانیی جونۆ زیاتر... لێکۆڵینەوەی زانستی گەردوونی ئاڵای ناوەند ڕوانگەی باشووری ئەورووپا ئەو ناوە ناوێکی زیندووی گەرانی بۆشایی ١٤ وڵاتی ئەورووپایە لە ساڵی ١٩٦٢ بە ئامانجی زانیاری و ئاشکراکردنی زانیاری دەربارەی گەردوون دایانمەزراند، ئەو روانگەیەش دەکەوێتە وڵاتی چیلی ، ئەو روانگەیە بەنێوبانگە بە ژمارەیەک تەلیسکۆبی گەورە وە پێکدێت لە ٤ تەلیسکۆبی گەورە بە پانتای ٨ مەتر جێگیرکراینە ئەو روانگەیە چەندین دەسکەوتی بۆ مرۆڤایەتی بەدەست خستوە ئەوانیش: ئاشکراکردنی (تەقینەوەی تیشکی گاما) سەلماندی کونی ڕەش لە ناوەندی رێکاکێشانەکەمان هەیە ڕێگای شیری لێدانی ڕەنگاڵە لە ساڵی ٢٠٠٤ تەلیسکۆبی گەورە بۆ یەکەمین جار وێنەی هەسارەیەکی گرت لە دەرەوەی کۆمەڵەی خۆر زیاتر... کۆمەڵەی خۆر پۆلەکان دەزگاکانی بۆشایی ھیچ ژێرھاوپۆلێک نییە