ئیبن خەلدوون
| ئیبن خەلدوون Ibn Khaldun | |
|---|---|
 پەیکەری ئیبن خەلدوون لە وڵاتی تونس | |
| لەدایکبوون | ٢٧ی ئایاری ١٣٣٢ز تونس |
| مردن | ١٩ی ئازاری ١٤٠٦ز قاهیرە |
| سەردەم | سەردەمی زێڕینی ئیسلام |
| نەتەوە | عەرەب |
| بواری زانستی | مێژوو کۆمەڵناسی ئابووری |
| کاریگەر بووە بە | ئەبوبەکر ڕازی |
| کاریگەری بووە لەسەر | مەقریزی ئیبن ئەزرەق |
ئیبن خەلدون ناوی تەواوی ئەبو زەید عەبدولڕەحمان کوڕی محەممەد کوڕی خەلدونی حەزرەمییە (بە عەرەبی: أبو زید عبد الرحمن بن محمد بن خلدون الحضرمی). یەکێکە لە زانا ھەمەلایەنەکانی ئەبو زەید وەلی ئەلدین عەبدولڕەحمان بن محمد بن محمد بن محمد بن الحسن بن محمد بن جابیر بن محمد بن ئیبراهیم بن عەبدولڕەحمان بن خەلدون الحدرمی ئەلسەڤیل ش ] زانایەکی عەرەب و ئیسلامی کە لە کۆمەڵناسی و فەلسەفەدا سەرکەوتوو بوو. بۆ ئەوەی یەکەم کەس بێت کە میتۆدی زانستی بۆ دیاردە کۆمەڵایەتییەکان بەکاربهێنێت. لە تەمەنی لاوێتیدا لە دیوانی نامەدا مەشقی نووسینی کردووە و پێش ئەوەی کۆچ بکات بۆ میسر، بووە بە پێغەمبەر لە نێو پاشاکانی مەغریب و ئەندەلوس و سەرکردایەتی دەسەڵاتی دادوەری مالیکی لەسەر دەستی سوڵتان ئەلزاهیر سەیف الدین بەرقوق وەرگرتووە. نامەنووسی لەگەڵ پاشاکان بەجێدەهێڵێت و خۆی بۆ خوێندن و کۆکردنەوە تەرخان کردووە و چەندین کتێبی نووسیوە، گرنگترینیان کتێبی (وانەکان و دیوانی سەرەتایی و هەواڵەکان لە ڕۆژانی عەرەب و فارس و بەربەر و ئەوانەی کە لە سەردەمی عەرەب و فارس و بەربەر و ئەوانەی کە لە سەردەمی عەرەب و فارس و بەربەر و ئەوانەی کە لە سەردەمی عەرەب و فارس و بەربەر و ئەوانەن لە نێو خەڵکی گەورەترین سوڵتاندا هاوچەرخیان کرد، کە بە کورتی بە “مێژووی ئیبن خەلدون” ناسرابوو.[2] پێشەکی ئەم کتێبە بە “پێشەکیی ئیبن خەلدون” ناسراوە، کە بۆ خۆی بە کتێبێک دادەنرێت. [١] باکووری ئەفریقا.
ژیاننامە
[دەستکاری]ئیبن خەلدون لە وڵاتی تونس ساڵی ١٣٣٢ لەدایکبووە.
ئیبن خالدون لە سەردەمی میرنشینی حەفسیدا لە تونس لەدایک بووە، و تەمەنی منداڵی لەوێ بەسەر بردووە پێش ئەوەی دەست بکات بە جووڵە لەنێوان شارەکانی مەغریبی عەرەبی و ئەندەلوس، خۆی لە مەغریب دابڕاوە بۆ خوێندن، و پێش کۆچکردنی بۆ میسر ناساندنە بەناوبانگەکەی تەواو کردووە ، لەوێشەوە بەرەو حەج ڕۆیشت. وەک ناوبژیوانێک بۆ ڕاگرتنی خوێنڕشتنی نێوان خەڵکی دیمەشق و سوپای تامرلان هاتە ژوورەوە، بۆیە لە ڕیزی دادوەرەکانی یاوەری سوڵتانی مەملوک ئەلناسر زەین ئەلدین فەرەج بوو. لە دیمەشق لە قوتابخانەی ئەلعەدیلیە مایەوە و لەوێ مایەوە تا ئەرکەکەی تەواو کرد. جگە لەم دوو سەفەرە لە میسر نەوەستا و مامۆستا بووە لە یەکێک لە قوتابخانە مالیکیەکانی قاهیرە کە قوتابخانەی ئەلقامیەیە، هەروەها لە قوتابخانەی زاهیرییە ئەلبەرقوقی دوای دامەزراندنی مامۆستا بووە . ئیبن خالدون لە کاتی لێکۆڵینەوە لە بارودۆخی گەلان و کۆمەڵگاکاندا زانستی شارنشینی مرۆڤی دۆزیەوە کە پوختەی ژیانی وڵاتان و ئەو خۆشگوزەرانی و دابەزینەی پێی دەگەن، ئەم زانستە ئامانجی لێکۆڵینەوەیە لە بارودۆخی مرۆڤەکان لە ژیانیاندا، بارودۆخی سیاسی و ئایینی و کۆمەڵایەتی بەپێی دیدێکی زانستی و مێژوویەکی دروستی کۆمەڵگاکان بە نەهێشتنی کاریگەرییە دەرەکییەکان و بۆچوونی کەسیی مێژوونووسان.
نووسینەکانی ئیبن خالدون کاریگەرییەکی زۆری لەسەر بیری جیهانی هەبوو، بەو پێیەی بە یەکەم کەس دادەنرا کە لە سەرهەڵدان و هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتەکان بەپێی دیدێکی تەواو کە سیستەمی سیاسی و کۆمەڵایەتی و سیاسەتی ئابووری و دراوی لەخۆگرتبوو، ئەمە جگە لەوەی ئاستی پێشکەوتنی لە... گەشەسەندنی شارەکان.ئەم بیرۆکانە وایان لێکرد کە کەسێکی ناوەندی بێت لە لێکۆڵینەوە هاوچەرخەکانیدا پێش هەرەسهێنانی شارستانیەتی ئیسلامی، فارسەکان بوونە چرایەکی زانستی لە زانستی سیاسی و ئابووریدا، بەرهەمەکانی لێکۆڵینەوەیان لەسەر کرا و وەرگێڕدرانە سەر چەند زمانێک، یەکەمین لەو لێکۆڵینەوەیانە لەلایەن یاقوب خولیۆوە بووە، کە شوێنکەوتووی بیری ئیبن خەلدون بووە و کتێبەکەی بە ناوی “گەشتەکانی ئیبن خەلدون” لە ساڵی ١٦٣٦دا نووسیوە.[3] کتێبەکە وەرگێڕدراوە بۆ سەر زمانی لاتینی و فەرەنسی و یۆنانی. ئیبن خالدون بە یەکەم زانا دادەنرێت کە ژیاننامەی تەواوی کەسیی خۆی نووسیوە، بەو پێیەی بەشەکانی مێژووی خۆی - گەورەترین نووسەری - وردەکاری تەواوی ژیانی خۆی لەخۆگرتبوو، و ئەوەی لە کاتی لەدایک بوون و مردنی شانشینی مەغریبدا تووشی چی بووە، لە ساڵی... جگە لەوەی لە ماوەی مانەوەی لە میسر بینیویەتی و نێوەندگیری لەگەڵ تامرلان و گەشتەکەی بۆ ئەنجامدانی حەج.
پەراوێزەکان
[دەستکاری]- ^ The Polymath by Bensalem Himmich, The Complete Review
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- سەرچاوە ئینگلیزییەکان
 | ئەم وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت. |
 |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە ئیبن خەلدوون تێدایە. |
