ئیبن خەلدوون

ئیبن خەلدوون Ibn Khaldun
پەیکەری ئیبن خەلدوون لە وڵاتی تونس
لەدایکبوون	٢٧ی ئایاری ١٣٣٢ز تونس
مردن	١٩ی ئازاری ١٤٠٦ز قاھیرە
سەردەم	سەردەمی زێڕینی ئیسلام
نەتەوە	عەرەب
بواری زانستی	مێژوو کۆمەڵناسی ئابووری
کاریگەر بووە بە	ئەبوبەکر ڕازی
کاریگەری بووە لەسەر	مەقریزی ئیبن ئەزرەق

ئیبن خەلدوون ناوی تەواوی دەبوو زەید عەبدولڕەحمان کوڕی محەممەد کوڕی خەلدونی حەزرەمییە (بە عەرەبی: أبوو زید عبد الرحمن بن محمد بن خلدون الحضرمی). زانایەکی عەرەب و ئیسلامی کە لە کۆمەڵناسی و فەلسەفەدا سەرکەوتوو بوو. بۆ ئەوەی یەکەم کەس بێت کە میتۆدی زانستی بۆ دیاردە کۆمەڵایەتییەکان بەکاربھێنێت. لە تەمەنی لاوێتیدا لە دیوانی نامەدا مەشقی نووسینی کردووە و پێش ئەوەی کۆچ بکات بۆ میسر، بووە بە نێردراو لە نێو پاشاکانی مەغریب و ئەندەلوس و سەرکردایەتی دەسەڵاتی دادوەری مالیکی لەسەر دەستی سوڵتان ئەلزاھیر سەیفەدین بەرقوق وەرگرتووە. نامەنووسی لەگەڵ پاشاکان بەجێدەھێڵێت و خۆی بۆ خوێندن و کۆکردنەوە تەرخان کردووە و چەندین کتێبی نووسیوە، گرنگترینیان کتێبی (وانەکان و دیوانی سەرەتایی و ھەواڵەکان لە ڕۆژانی عەرەب و فارس و بەربەر و ئەوانەی کە لە سەردەمی عەرەب و فارس و بەربەر و ئەوانەی کە لە سەردەمی عەرەب و فارس و بەربەر و ئەوانەی کە لە سەردەمی عەرەب و فارس و بەربەر و ئەوانەن لە نێو خەڵکی گەورەترین سوڵتاندا ھاوچەرخیان کرد، کە بە کورتی بە «مێژووی ئیبن خەلدون» ناسرابوو.[٢] پێشەکی ئەم کتێبە بە «پێشەکیی ئیبن خەلدون» ناسراوە، کە بۆ خۆی بە کتێبێک دادەنرێت. باکووری ئەفریقا.

ژیاننامە

ئیبن خەلدوون لە وڵاتی تونس ساڵی ١٣٣٢ لەدایکبووە. ئیبن خەلدوون لە سەردەمی میرنشینی حەفسیدا لە تونس لەدایک بووە، و تەمەنی منداڵی لەوێ بەسەر بردووە پێش ئەوەی دەست بکات بە جووڵە لەنێوان شارەکانی مەغریبی عەرەبی و ئەندەلوس، خۆی لە مەغریب دابڕاوە بۆ خوێندن، و پێش کۆچکردنی بۆ میسر ناساندنە بەناوبانگەکەی تەواو کردووە، لەوێشەوە بەرەو حەج ڕۆیشت. وەک ناوبژیوانێک بۆ ڕاگرتنی خوێنڕشتنی نێوان خەڵکی دیمەشق و سوپای تامرلان ھاتە ژوورەوە، بۆیە لە ڕیزی دادوەرەکانی یاوەری سوڵتانی مەملوک ئەلناسر زەین ئەلدین فەرەج بوو. لە دیمەشق لە قوتابخانەی ئەلعەدیلییە مایەوە و لەوێ مایەوە تا ئەرکەکەی تەواو کرد. جگە لەم دوو سەفەرە لە میسر نەوەستا و مامۆستا بووە لە یەکێک لە قوتابخانە مالیکییەکانی قاھیرە کە قوتابخانەی ئەلقامییەیە، ھەروەھا لە قوتابخانەی زاھیرییە ئەلبەرقوقی دوای دامەزراندنی مامۆستا بووە. ئیبن خەلدوون لە کاتی لێکۆڵینەوە لە بارودۆخی گەلان و کۆمەڵگاکاندا زانستی شارنشینی مرۆڤی دۆزییەوە کە پوختەی ژیانی وڵاتان و ئەو خۆشگوزەرانی و دابەزینەی پێی دەگەن، ئەم زانستە ئامانجی لێکۆڵینەوەیە لە بارودۆخی مرۆڤەکان لە ژیانیاندا، بارودۆخی سیاسی و ئایینی و کۆمەڵایەتی بەپێی دیدێکی زانستی و مێژوویەکی دروستی کۆمەڵگاکان بە نەھێشتنی کاریگەرییە دەرەکییەکان و بۆچوونی کەسیی مێژوونووسان. نووسینەکانی ئیبن خەلدوون کاریگەرییەکی زۆری لەسەر بیری جیھانی ھەبوو، بەو پێیەی بە یەکەم کەس دادەنرا کە لە سەرھەڵدان و ھەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتەکان بەپێی دیدێکی تەواو کە سیستەمی سیاسی و کۆمەڵایەتی و سیاسەتی ئابووری و دراوی لەخۆگرتبوو، ئەمە جگە لەوەی ئاستی پێشکەوتنی لە… گەشەسەندنی شارەکان. ئەم بیرۆکانە وایان لێکرد کە کەسێکی ناوەندی بێت لە لێکۆڵینەوە ھاوچەرخەکانیدا پێش ھەرەسھێنانی شارستانییەتی ئیسلامی، فارسەکان بوونە چرایەکی زانستی لە زانستی سیاسی و ئابووریدا، بەرھەمەکانی لێکۆڵینەوەیان لەسەر کرا و وەرگێڕدرانە سەر چەند زمانێک، یەکەمین لەو لێکۆڵینەوەیانە لەلایەن یاقوب خولیۆوە بووە، کە شوێنکەوتووی بیری ئیبن خەلدون بووە و کتێبەکەی بە ناوی «گەشتەکانی ئیبن خەلدون» لە ساڵی ١٦٣٦دا نووسیوە.[٣] کتێبەکە وەرگێڕدراوە بۆ سەر زمانی لاتینی و فەرەنسی و یۆنانی. ئیبن خەلدوون بە یەکەم زانا دادەنرێت کە ژیاننامەی تەواوی کەسیی خۆی نووسیوە، بەو پێیەی بەشەکانی مێژووی خۆی - گەورەترین نووسەری - وردەکاری تەواوی ژیانی خۆی لەخۆگرتبوو، و ئەوەی لە کاتی لەدایکبوون و مردنی شانشینی مەغریبدا تووشی چی بووە، لە ساڵی… جگە لەوەی لە ماوەی مانەوەی لە میسر بینیویەتی و نێوەندگیری لەگەڵ تامرلان و گەشتەکەی بۆ ئەنجامدانی حەج.

کتێبنامە

• Fuad Baali. 2005 The science of human social organization: Conflicting views on Ibn Khaldun's (1332–1406) Ilm al-umran. Mellen studies in sociology. Lewiston/NY: Edwin Mellen Press.
• Boulakia، Jean David C. (١٩٧١). «Ibn Khaldûn: A Fourteenth-Century Economist». Journal of Political Economy. ٧٩ (5): ١١٠٥–١١١٨. doi:١٠.١٠٨٦/٢٥٩٨١٨. JSTOR pss/١٨٣٠٢٧٦. S2CID ١٤٤٠٧٨٢٥٣.
• Walter Fischel. 1967 Ibn Khaldun in Egypt: His public functions and his historical research, 1382–1406; a study in Islamic historiography. Berkeley: University of California Press.
• Allen Fromherz. 2010 "Ibn Khaldun: Life and Times". Edinburgh University Press, 2010.
• Ana Maria C. Minecan, 2012 "El vínculo comunitario y el poder en Ibn Jaldún" in José-Miguel Marinas (Ed.), Pensar lo político: Ensayos sobre comunidad y conflicto, Biblioteca Nueva, Madrid, 2012.
• Mahmoud Rabi'. 1967 The political theory of Ibn Khaldun. Leiden: E.J. Brill.
• Róbert Simon. 2002 Ibn Khaldūn: History as science and the patrimonial empire. Translated by Klára Pogátsa. Budapest: Akadémiai Kiadó. Original edition, 1999.
• Weiss، Dieter (١٩٩٥). «Ibn Khaldun on Economic Transformation». International Journal of Middle East Studies. ٢٧ (1). Cambridge University Press: ٢٩–٣٧. doi:١٠.١٠١٧/S٠٠٢٠٧٤٣٨٠٠٠٦١٥٦٠. JSTOR ١٧٦١٨٥. S2CID ١٦٢٠٢٢٢٢٠.

زیاتر بخوێنەوە

• Malise Ruthven, "The Otherworldliness of Ibn Khaldun" (review of Robert Irwin, Ibn Khaldun: An Intellectual Biography, Princeton University Press, 2018, ISBN 978-0691174662, 243 pp.), The New York Review of Books, vol. LXVI, no. 2 (٧ شوبات ٢٠١٩), pp. 23–24, 26. "More than six centuries after Ibn Khaldun's death the modern world has much to learn from studying him. After the Muqaddima itself, Irwin's intellectual biography... is an excellent place to begin."

بەستەرە دەرەکییەکان

ئینگلیزی

• Ibn Khaldun: His Life and Work, by Muhammad Hozien
• Ibn Khaldun on In Our Time at the BBC
• Rosenthal، Franz (2008) [1970–80]. «Ibn Khaldūn». Complete Dictionary of Scientific Biography. Encyclopedia.com.
• Complete Muqaddimah/Kitab al-Ibar in English (without Chapter V, 13)
• The Tunisian American Center (US) 16 April 2013 لە Archive.is ئەرشیڤ کراوە
• Ibn Khaldun on the Web
• Muslim Scientists and Scholars – Ibn Khaldun
• Ibn Khaldun’s Philosophy of Management and Work
• Ibn Khaldun (al-Muqaddimah): Methodology & concepts of economic sociology
• Ibn Khaldun. The Mediterranean in the 14th century: Rise and fall of Empires. Andalusian Legacy exhibition in the Alcazar of Seville
• The Ibn Khaldun Community Service Award© 25 February 2021 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
• Ibn Khaldun meets Al Saud
• The Ibn Khaldun Institute 12 September 2014 لە Archive.is ئەرشیڤ کراوە
• The Tunisian American Day© 25 February 2021 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
• ئیبن خەلدون لە وێبدا
• ژیاننامەی ئیبن خەلدون

زمانەکانی تر

• Multilingual tunisian academic web site on Ibn Khaldun
• (فەڕەنسی) Exposé simplifié sur la théologie scolastique
• Chapters from the Muqaddimah and the History of Ibn Khaldun (عەرەبی)
• Ismail Küpeli: Ibn Khaldun und das politische System Syriens – Eine Gegenüberstellung, München, 2007, ISBN 978-3-638-75458-3 (German e-book about the politics of Syria with reference to the political theory of Ibn Khaldun)
• Master's thesis on Ibn Khaldun published by FFLCH-USP in 2017 Roschel, Renato – São Paulo, 2017. In Portuguese.