فارابی

فارابی
فارابی;
لەدایکبوون	٨٧٠ز; فاراب
مەرگ	٩٥٠ز; دیمەشق ، سووریا
نەتەوە	فارس
پیشە	زانا ، فەلەک ناس ، مۆسیقا ، فیزیک ، فەلسەفە ، کۆمەڵناس
ئایین	ئیسلام

ناوی ئەبو ناسر موحەمەد کوڕی فەرخ فارابی ە لە گوندێکی بچووک بە ناوی " واسیج " لە نزیک فاراب لە ساڵی ٢٥٩ە "٨٧٠ز" لە دایک بووە . باوک و دایکی بە ڕەگەز فارسن بەڵام بنەماڵەکەیان پێش ئەوان، زۆر زوو کۆچیان کرد بۆ تورکستان. لە ئورووپادا بە"Alfarabius" ناسراوە.

ژیان

فارابی کوڕی پیاوێکی سەرباز بوو. لە سەرەتادا لە فاراب و بوخارا دەستی کردووە بە خوێندن و بەڵام دواتر بۆ خوێندنی زیاتر و بەدەستھێنانی پلەی بەرزتر ڕووی کردۆتە بەغداد و بۆ ماوەیەکی زۆر لەساڵی" ٩٠١- ٩٤٢ز" لەوێ ماوەتەوە و خەریکی خوێندن بووە . لەو ماوەیەدا پسپۆڕی لە چەند زمانێکی جیاواز و چەند بابەتێکی زانستی جیاوازدا بەدەست ھێناوە. لە ماوەی مانەوەیدا لە "بەغداد"دا دەسەڵاتی شەش خەلیفەی عەباسی تێپەراندووە. وەک فەیلەسوف و زانایەک دەبێتە شارەزایەکی زۆر باش لەبەشە جیاوازەکانی فێرکردن و زمانە جیاوازەکاندا.

فارابی بەمەبەستی خوێندن و زانست سەفەری بۆ زۆر شوێن کردووە . بۆ ماوەیەک لە میسر و دیمەشقدا خەریکی خوێندن بووەو سەردانی دادگای "سیف الدولە"ی لە حەلەب کردووە لەگەڵ ئەوەشدا بەردەوام و ناوبەناو سەردانی بەغدادی کردۆتەوە. بە سەردانەکانی بۆ دادگای حەلەب دەبێتە یەکێک لە ھاریکارەکانی مەلیک. ئیتر لێرەوە و لە حەڵەبەوە ناوبانگی بە دونیادا بڵاو دەبێتەوە. لە سەرەتاکانی تەمەنیدا وەک قازی کاریکردووە و بەڵام دواتر لە بواری پسپۆڕی خۆیدا دەستیکردووە بە وانە وتنەوە، لە ماوەی کۆرس و دەرسەکانیدا توشی زۆر ناڕەحەتی و دەردەسەری دەبێت و بۆ ماوەیەکیش سەرپەرشتی باخچەیەک دەکات بۆ خۆی. بەڵام پێش ئەوەی ژن بھێنێت لە ساڵی ٣٣٩ە "٩٥٠ز"لە تەمەنی "٨٠" ساڵیدا و لە دیمەشق کۆچی دوایی کردووە.

زانستەکان

فارابی لە بوارەکانی زانست و فەلسەفە و لۆژیک و کۆمەڵناسی و پزیشکی و بیرکاری و مۆسیقادا بەشداریەکی بەرچاوی ھەبووە، بەڵام دەور و پسپۆڕی سەرەکی خۆی لە بواری فەلسەفە و کۆمەڵناسی و لۆژیک دا بووە ، لەگەڵ ئەوەشدا ھەمیشە وەک ئینسیکلۆپیدیایەک سەیرکراوە. فارابی لە یەکەمین بیریارە ئیسلامیەکانە کە ھەوڵی گواستنەوەی فیکر و بۆچوونەکانی ئەفڵاتۆن و ئەرستۆی داوە بۆ ناو جیھانی ئیسلامی، لێرەوە کاریگەری لەسەر زۆر فەیلەسوفی گەورەتری ئیسلامی دانا وەک ئیبن سینا و ئیبن روشد.وەک فەیلەسوف زۆر کات وەک ئەفڵاتۆنیەکی نوێ دادەنرێت کە ھەوڵی داوە بۆچوونەکانی ئەفڵاتۆن و ئەرستۆ لەگەڵ ئاییندا بسازێنێت و لێدوانی زۆر دەوڵەمەندی لەسەر فیزیک و کەشناسی و لۆژیکی ئەرستۆ نووسیوە، زیاد لەوانەش ژمارەیەکی زۆر کتێبیشی لەسەر چەند بابەتێکی جیاوازی فەلسەفی نووسیوە کە پیشاندەری دەوری فارابین لە فەلسەفەدا و ھەر بەمانەشە لە فەلسەفەدا بە مامۆستای دووەم ناسراوە، "لە فەلسەفەدا ئەرستۆ بە مامۆستای یەکەم ناسراوە". یەکێک لە بەشداریە گرنگەکانی فارابی ئەوە بوو کە لێکۆڵینەوەی لە لۆژیک دا ئاسان کرد بە دابەشکردنی لۆژیک بۆ دوو جۆر ئەوانیش، بۆچوون "تخیول" و سەلماندن "پبوت". فارابی لە ھەموو فەیلەسوفە ئیسلامیەکانی تر زیاتر ھۆش و ئاگای خۆی تایبەت کردووە بە تیۆ ریای سیاسەتەوە، لە کتێبی "شارە کامڵەکە"دا ھەوڵی گونجاندنی سیستەمی ئەفڵاتۆنی "وەک ئەوەی کە لە کۆمار و یاساکەی ئەفڵاتۆندا ھاتووە" داوە لەگەڵ بارودۆخی سیاسی ئەو کاتەی مسوڵماناندا.

دیکەی زانستەکان

لە کۆمەڵناسیشدا چەند کتێبێکی گرنگی نووسیوە لەوانە "ارا‌و اھل المدینە الفاچیلە" کە لە رێیەوە ناوبانگێکی گەورەی پەیداکرد. کتێبەکانی دیکەشی لەسەر دەروونناسی و میتافیزیک بە شێوەیەکی گشتی بە پشت بەستن بە بۆچوون و کارەکانی خۆی نووسیونی . ھەروەھا کتێبێکیشی نووسیوە لەسەر مۆسیقا بەناوی " کتاب الموسیقا" . فارابی پسپۆرێکی گەورە بوو لە ھونەر و زانستی مۆسیقادا. چەند ئامیرێکی مۆسیقیشی داھێنا و لەگەڵ ئەوەشدا لە زانستی نۆتەی مۆسیقادا بەشداریەکی باشی ھەبوو. لەچەندین سەرچاوەدا ئاماژە بەوەکراوە کە توانیویەتی ھەموو ئامێرە موسیقیەکانی بژەنێت و بە ویستی خۆی خەڵک بخاتە گریان یان پێکەنین. لە بواری فیزیکیشدا توانیویەتی بوونی بۆشایی بدۆزێتەوە.

کتێبەکان

ھەرچەندە ھەندێک لە کتێبەکانی لە ناو چوون و نەماون بەڵام ئەوەندەی کە ماون "١١٧" کتێبن. "٤٣" دانەیان لەبواری لۆژیک ، "١١" دانەیانلە بواری میتافیزیک ، "٧" دانەیان لەبارەی ئەخلاقەوە نووسراون ، "٧" دانەیان لە بارەی زانستی سیاسەتەوە ، "١٧" دانەی دیکەیان لەبارەی مۆسیقا و پزیشکی و کۆمەڵناسیەوەیە و"١١" دانە دیکەش لێدوانەکانی فارابین لەسەر کتێبی دیکە. یەکێک لە کتێبە بەناوبانگەکانی بەناوی" فێول الحکمە"یە کە بۆ ماوەی چەند سەدەیەک لە ناوەندە جیاوازەکانی فێرکردندا بوو بوو بە کتێبێکی گرنگی فەلسەفی و تائێستاش لە ھەندێک لە ناوەندەکانی رۆژئاواشدا دەخوێنرێت. لە کتێبی "کتاب الاحێا‌و العلوم" دا بە شێوەیەکی زۆر تایبەت و بەسوود بنچینە و دابەشکاریەکانی یاساکانی زانستی موناقەشە کردووە. یەکەمین مسوڵمانە کە ھەوڵیداوە زانینی مرۆڤ رێکبخات بە پێی سیستەم.. کتێبی" اراْ اھل المدینە الفاچیلە " بەشداریەکی گرنگی فارابیە لە زانستی کۆمەڵناسی و زانستی سیاسیدا .

کاریگەری

فارابی بۆ ماوەی چەند سەدەیەک کاریگەریەکی باشی ھەبووە لە سەر زانست و زانین . بەداخەوە کە کتێبی "ئایینناسی ئەرستوو" کە لەو کاتەدا بەردەستی کەوتووە، بە کتێبێکی ناوازەو دەگمەنی ئەرستۆی زانیوە ، بەڵام دواتر دەرکەوت کە ئەو کتێبە لە نوسینی ھەندێک لە ئەفڵاتۆنیە نوێیەکان بووە نەک ئەرستۆ. لە گەڵ ئەوەشدا فارابی لە فەلەسەفەدا بۆ ماوەی چەند سەدەیەک بە مامۆستای دووەم ناسرابوو. لە ڕێگەی کارەکانیشیەوە کاری لەسەر سازاندنی فەلسەفە و سۆفیزم کردووە بەیەکەوە.

ب و د زانایانی موسڵمان
لە پزیشکەکان	ئەحمەد کوڕی جەزار • ئیبن سینا • ئیبن نەفیس • ئیبن ڕەحبی • عەبدولمەلیک کوڕی ئەبجەر کەنانی • ئیبن زوھر • ئیبن سقلاب • سابتی کوڕی سینان • ئەبوو جەعفەری غافقی • ئەبووبەکر ڕازی • محەممەدی کوڕی سیراج • ئیبن بەیتار • ئیبن ئەبی ئوسەیبیعە • ئیبن جەزلە • ئیبن مەجوسی • زەھراوی • ئەبولحەکەم کرمانی • قەربلیانی ئەندەلوسی • عەریب کوڕی سەعید قورتوبی • ئەبولفەزل حارسی • محەممەد عەلی پاشا بەقلی • ئەحمەد حەمدی بەقلی • ئیبن کەشکاریا • حاریس کوڕی کەلەدە • نافع کوڕی حاریس • ڕوفەیدەی ئەسلەمیە • ئیسحاق کوڕی حونەین • ئیبن ڕەببەن تەبەری • ئیسحاق کوڕی عەلی ڕوھاوی • ئەبوو زەید بەلخی • ئیبن جولجول • ئیبن ئەبی ئەشعەس • ئیبن بوکس • جابیر کوڕی مەنسوور سەکری • زافیر کوڕی جابیر سەکری • مەوھوب کوڕی زافیر سەکری • جابیر کوڕی مەوھوب سەکری • محەممەد کوڕی یووسف ئیلاقی • ئیبن زەھەبی • ئیبن ئەبی سادق • عەلی کوڕی عیسا • عەلی کوڕی ڕیزوان • ئیبن وافید • ئیبن ھوبەل • زەینەددین جورجانی • ئەبوو جەعفەر کوڕی ھاروون تورجالی • محەممەد کوڕی ئەسلەم غافقی • ئیبن ئەبیلحەکەم • ئیبن مەلکا بەغدادی • ئیبن کەتانی • ئیبن بەزوخ • شارەزووری • ڕەشیدەددین سوڕی • دەخوار • نەجیبەددین سەمەرقەندی • جەمالەددین ئەقسەرائی • زەینەلعەتار • مەنسوور کوڕی ئیلیاس • مەسعوود کوڕی محەممەد سیجزی • زیائەددین نەخشەبی • ئیبن ئەلکوتوبی • محەممەد کوڕی یووسف ئەلھەرەوی • قاسم کوڕی محەممەد غەسانی • ئیبن ئەکفانی • ئەبیلعەلاء ئەیادی • شەرەفەززەمان مەروەزی • عەلی پاشا ئیبراھیم • ئیبراھیم مەنوفی • ئیبن لەبودی • ئیبن عەبدوس • ئیبن قەوسەین • ئەسعەدی مەتران • زەماد کوڕی سەعلەبەی ئەزدی • عەبدولھادی میسباح • عیسای ڕەقی • فەخرەددین ماردینی • محەممەد کوڕی سەعد ئەندەلوسی • محەممەد محەممەد فیاز • ئیبن خەوام • داوود ئەنتاکی: ئیبراھیم سوەیدی
لە بیرکاریزانان	ئەحمەد کوڕی یوسف • ئیبن ئەلھەیسەم • حەجاج کوڕی یوسف کوڕی مەتەر • محەممەد کوڕی مووسا خارەزمی • بیروونی • ئەبوو جەعفەر خازین • ئەبوو وەفا بوزجانی • شەمسەددین سەمەرقەندی • عەبباس کوڕی فیرناس • لاگاری حەسەن چەلەبی • سینانی کوڕی فەتحی حەڕانی • شەرەفەددینی توسی • عەبدولحەمیدی کوڕی تورک • غیاسەددین کاشانی • ئەبوو نەسر مەنسوور • ئەلکیندی • نەسیرەددینی توسی • ئەلجەزەری • سیند ئیبن عەلی • عەبباس کوڕی سەعید جەوھەری • ئەبوو عەبدوڵڵا محەممەد کوڕی عیسا مەھانی • کوڕانی مووسا • سابت کوڕی قوڕڕە • نەعیم کوڕی مووسا • حەبەش حاسیب مەروەزی • ئەبوو کامل شوجاع کوڕی ئەسلەم • ئەبولحەسەن ئیقلیدیسی • ئەبوو مەحموود خوجەندی • ئەبوو حامد ساگانی • ئیبن سەھل • سینان کوڕی سابت • ئیبڕاھیم کوڕی سینان • ئیبراھیم کوڕی یەحیا زەرقالی • ئیبن موعاز جەییانی • عەلی کوڕی ئەحمەد نەسەوی • ئیبن تاھیر بەغدادی • عەبدولڕەحمان خازینی • ئەبووبەکر حەسسار • ئیبن ھائیم • ئیبن ئەبی شوکر • یەعیش کوڕی ئیبراھیم ئومەوی • ئیبن ئەلبەناء مەڕاکوشی • کەمالەددین فارسی • شەمسەددین ئەبوو عەبدوڵڵا خەلیلی • ئەبولعەبباس قەلقەشەندی • ئەبولحەسەن قەلسادی • عەلی قوشچی • قازی زادە • ئیبن مەجدی • عەبدولعەلی بیرجەندی • ئیبن حەمزە مەغریبی • ئیبن غازی میکناسی • ئیسفیرازی • یەعقوب کوڕی تارق • ئیبن بەرغوس • ئەبوو ڕەشیدی ڕازی • ئیبن سەمعون • تەقییەددین شامی
لە فەیلەسوفەکان	فارابی • ئیبن روشد • ئیبن توفەیل • ئیبن حەزم • کیندی • ئەبووبەکر ڕازی • ئەبولحەسەن عامیری • ئیبن میسکەویە • ئیبن سینا • ئیخوان سەفا • ئەبوو سولەیمان سیجیستانی • عەینەلقوزات ھەمەدانی • ئیبن مەسەڕڕە • ئیبن سەبعین • مەحییەددین کوڕی عەرەبی • عومەر خەییام • شەھابەددین یەحیا سەھرودی • ئەحمەد سیرھیندی • نەسیرەددینی تووسی • محەممەد ئیقبال • ڕینی گینۆن • ڕیاز ئەحمەد جەوھەر شاھی • سەید محەممەد نەقیب ئەلعەتتاس • سەید حوسێن نەسر • شا وەلییوڵڵا دەھلەوی • محەممەد عابد جابری
لە گەردوونناسان	ئیبراھیم ئەلفەزاری • جابیر بن ئەفلەح • ئیبن یونسی میسری • سیجزی • مریەم ئوسترلابی • ئەبوو سەھلی قوھی • ئەحمەد کوڕی کەسیر فەرغانی • ئیبن سەفار • ئیبن لەجائی • ئیبن مەجدی • عەبدولڕەحمان سۆفی • بەتتانی • ئیبن شاتیر • ئەبووحەنیفەی دینەوەری • عومەر خەییام
لە کیمیاگەران	خالیدی کوڕی یەزیدی کوڕی موعاویە • جابیر کوڕی حەییان • توغرائی • جەلدەکی • ئەبوو مەنسوور موەففەق • مەسلەمەی مەجریتی • حەسەن ڕومماح • سەڵاحەددین کەواکبی • ئەحمەد زوەیل • ئیبن ئەڕفەع ڕەئسە
لە مێژووناسان	ئیبن دورەید • جاحیز • ئیبن ئەسیری جەزری • ئیبن کەسیر • ئیبن ئیاس • ئیبن ئەیبک دەواداری • ئیبن تەغری • ئیبن حەییانی قورتوبی • ئیبن خەلیکان • ئیبن خەلدوون • ئیبن عەبدولحەکەم • بەلازوری • بیبەرس دەوادار • حەسەنی کوڕی زولاق • مەقریزی • سیبتی کوڕی جەوزی • موحیددینی کوڕی عەبدولزاھیر • عەلاقە کوڕی کەرشوم • ئیبن کەلبی • ئیبن ئیسحاق • ئیبن ئیسحاق • ئەلواقیدی • سەیف کوڕی عومەر • ئەلمەدائینی • محەممەد کوڕی ئیسحاق فاکھی • ئیبن ئەبی دونیا • خەلیفە کوڕی خەییات • عومەر کوڕی شەببە • محەممەد کوڕی سەعد بەغدادی • ئەلئەزرەقی • ئەبوو محەممد کوڕی قوتەیبە دینەوەری • ئیبن فەرەزی • ئیبن عەبدولبەر • ئیبن حەزم • ئەبوو نوعەیم • ئیبن ئەبی یەعلا • خەتیب بەغدادی • بەیزەق • ئەبولفەرەج ئیبن جەوزی • ئیبن واسیل • ئەبوو شامە • ئەلنوەیری • ئیبن عەساکر • ئەلمیززی • یاقوت حەمەوی • ئیبن دوقماق • شەمسەددین سەخاوی • محەممەد کوڕی یووسف ساڵحی شامی • ئیبن عیماد حەنبەلی • محەممەد کوڕی تەیب قادری • خەلیل مورادی • ئەحمەد کوڕی خالد ناسڕی • عەبدولڕەحمان جەبەرتی • ئیبن بەشەر • محەممەد کوڕی عومەر فاخری • ئەحمەد ئەمین ئیبراھیم • مەحمود شوکری ئالوسی • جەواد عەلی • خەیرەددین زیریکلی • عەبدولحەمید ئەفەندی • عەبدولعەزیز دەوری • عەماد عەبدولسەلام ڕەئوف • بەشار عەواد مەعروف • فاروق عومەر فەوزی • حوسێن ئەمین • عیمادەددین خەلیل • ڕەشیدەددین ھەمەدانی
زانایانی دین	ئەبووبەکر • عومەر کوڕی خەتتاب • عوسمان کوڕی عەفان • عەلی کوڕی ئەبووتالیب • حەسەن کوڕی عەلی • حوسێن کوڕی عەلی • ئەبوو ھورەیرە • عەبدوڵڵای کوڕی عەبباس • عەبدوڵڵا کوڕی عومەر • سەعیدی کوڕی موسەیب • جەعفەر سادق • لەیسی کوڕی سەعد • مەسدەدی کوڕی مەسرەھد • شەریح قازی • مالیک کوڕی ئەنەس • ئەبووحەنیفە • • عەتای کوڕی ڕەباح • بوخاری • موسلیم کوڕی حەجاج • دارمی • ئیبن کوڕی شەیبە • یەحیا کوڕی مەعین • ئیسحاق کوڕی رەھویە • ئیبن ئەب یەعلا • ئیبن ماجە • نەسائی • ترمزی • ئەبووداوود • ئیبن خوزەیمە • ئیبن حیبان • ئەلدارەقتنی • ئیبن حەزم • ئیبن عەبدولبەر • ئیمام شافعی • جابری کوڕی زەید • ئەحمەد کوڕی حەنبەل • ئەبو حەسەن ئەشعەری • ئەبو مەسنوور ماتریدی • ئەبو مەعین نەسفی • عەبدولعەزیز کوڕی باز • ئیبن تەیمیە • قازی عەیاز • ئەبووبەکر باقلانی • ئەبوو مەعالی جویلی • • غەزالی • فەخرەدین رازی • ئەوزاعی • سوفیان کوڕی عینە • تاوس کوڕی کیسان • مەسرووق کوڕی ئەجدەع • سوفیانی سەوری • عەبدوڵڵا کوڕی موبارەک • تەبەری • ئیبن حەجەر عەسقەلانی • بەدرەدین کوڕی جەماعە • جەلالەددین سیوتی • • ئەلبەربەھاری • شەمسەدین قرتوبی • ڕافعی • ئیمامی نەوەوی • زەکریای ئەنساری • زەھەبی • ئیبن عەتا اللە ئەسکەندەری • ئیبن قەییم • ئیبن زەید قیروانی • عەبدولقادری گەیلانی • تەقیەدین سەکبی • ئیبن حەجری ھەیتمی • بەغوی • شاتبی • حەسەنی بەسری • سەعیدی کوڕی جەبیر • ئیبن غازی • ئیبن عاشر • ئیبن جەزەری • نورەدین ھەیسەمی • محەممەد کوڕی ساڵح عوسەیمین • محەممەد موتوەلی شەعراوی • عەبدوڵڵا کوڕی جبرین • ساڵح فۆزان • عەبدوڵڵا عەلاییلی • محەممەد ناسرەددین ئەلبانی • عومەر کوڕی سولەیمان ئەشقەر • ئەحمەد دیدات • زاکیر نایک • عەبدولحەمید کوشک • • ئیمام شافعی • جابری کوڕی زەید • ئەحمەد کوڕی حەنبەل • ئیبن تەیمیە • قازی عەیاز • ئەبو حەسەن ئەشعەری • فەخرەددین رازی • سوفیانی کوڕی عەیینە • تاووس کوڕی کیسان • مەسرووق • سوفیانی سەوری • ئیبن موبارەک • تەبەری • بەدرەددین کوڕی جەماعە • زەکەریا ئەنساری • بەربەھاری • قورتبی • زەھەبی • ئیبن عەتائەڵڵا ئەسکەندەری • ئیبن قەییم • ئیبن کەسیر • ئەبی زەید قەیرەوانی • عەبدولقادری گیەڵانی • تەقیەددین سوبکی • ئیبن حەجەر ھەیتەمی • بەغەوی • شاتبی • حەسەنی بەسری • سەعیدی کوڕی جەبیر • ئیبن غازی • ئیبن عاشر • عومەر کوڕی عەبدول عەزیز • عەتای کوری ئەبی ڕەباح • بوخاری • موسلیم • دارمی • ئیبن ئەبی یوعلا • ئیبن ماجە • نەسائی • ترمزی • ئەبووداوود • ئیبن خوزەیمە • ئیبن حیببان • دارەقونتی • ئیبن جوزری • ئەلجوەینی • نوورەددین ھەیسەمی
ئیسلام • سەردەمی زێڕینی ئیسلام • پێرستی زانا موسوڵمانەکان