زمانی عەرەبی

عەرەبی تاکە زمانی فەرمی (سەوز)، عەرەبی یەکێک لە زمانە فەرمییەکان (شینی توند)، عەرەبی زمانی فەرمیی ھەرێم/ناوچە (شینی کاڵ)

زمانی عەرەبی (بە عەرەبی: اللغة العربية‎) گەورەترین زمانەکانی گرووپی زمانە سامییەکانە لە باری قسەپێکەرانەوە و یەکێکە لە زمانە ھەرە بەربڵاوەکانی جیھان کە ٤٢٢ ملیۆن کەس قسەی پێ دەکات، و قسەپێکەرانی بەربڵاون لەو ناوچەیەی کە پێی دەوتری ناوچەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا، لەگەڵ زۆرێک لە شوێنەکانی تری جیھان کە لە دەوروبەری ئەم وڵاتانەن وەکوو: ئێران، تورکیا، چاد، مالی، سینیگال، ئێرتریا. زمانی عەرەبی گرنگییەکی تایبەتی ھەیە لە لای موسڵمانان، چونکە زمانی قورئانە، و زۆربەی زۆری خوداپەرستی لە ئایینی ئیسلامدا بەبێ زمانی عەرەبی ناکرێ^{[ژێدەر پێویستە]}، ھەروەھا زمانی عەرەبی زمانێکی سەرەکیی بۆنەکانە لە چەند کڵێسایەکی کریستیانی لە وڵاتە عەرەبییەکاندا. ھەروەھا زمانی عەرەبی زۆرێک لە کارە ئایینییەکان و بیرمەندییەکانی جوولەکەکانی پێ نووسراوە لە سەدەکانی ناوەڕاستدا.

دوای بڵاوبونەوەی ئیسلام و پێکھێنانی چەند دەوڵەتێک، زمانی عەرەبی گرنگییەکی تایبەتی وەرگرت و بووە زمانی ڕامیاری و زانست و وێژە بۆ چەند سەدەیەکی دوورودرێژ لەو خاکانەی کە موسڵمانان بەڕێوەیان دەبرد.

زمانی عەرەبی کاریگەرییەکی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆی ھەبووە لەسەر زۆرێک لە زمانەکانی وڵاتە ئیسلامییەکان، وەکوو تورکی، فارسی، زمانی ئوردوو، و ئەلبانی و زمانە ئەفریقییەکان و زمانە ئەورووپییەکان وەکو فەڕەنسی، ئیسپانی، ئیتاڵی، و ئەڵمانی. ھەروەھا زمانی عەرەبی بە شێوەیەکی فەرمی یان نافەرمی دەخوێندرێت لە وڵاتە ئیسلامییەکان و ئەفریقایەکانی دەوروبەری وڵاتە عەرەبییەکان.

عەرەبی زمانی فەرمییە لە ھەموو وڵاتە زۆربە عەرەبەکان، ھەروەھا زمانێکی فەرمییە لە وڵاتانی سێنیگال، مالی، چاد، ئێرتریا. ھەروەھا زمانی عەرەبی وەک یەکێک لە زمانە فەرمییەکانی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان دانراوە.

زمانی عەرەبی ٢٨ پیتی نووسراو لە خۆ دەگرێ و ھەندێک لە زمانەوانانیش پێیان باشە یپتی ھەمزە (ء) زیاد بکرێ بۆ پیتەکانی زمانی عەرەبی وببێتە ٢٩ پیت. عەرەبی لە ڕاستەوە بۆ چەپ دەنووسرێ ھەر بەشێوەی زمانی فارسی و زمانی عیبری و بەپێچەوانەی زۆربەی زۆری زمانەکانی تری جیھان، و

لە سەرەوەی پەڕە بۆ خوارەوە دەنووسرێ.

(زمانی ضاد) ئەو ناوەیە کە عەرەبەکان زمانی عەرەبی پێ ناو دەبەن لە بەر ئەوەی لە باوەڕی ئەواندا تەنھا زمانە کە ئەو پیتەی تیادا بێت.

پۆلێنکردن

زمانی عەرەبی سەربە خێزانی زمانە سامییەکانە کە بەشێکە لە زمانە ئەفرۆئاسیایییەکان.

ئاخافتن

زمانی عەرەبی تەنھا زمانە کە وشەی (ضاد)ی تیادا بەکاردەھێنرێت تەنانەت زمانی ئەلبانیش کە ئەم وشەی تیادایە لە زمانی عەرەبییەوە وەرگیراوە لە کاتی گەیشتنی عوسمانییەکان بۆ ئەو وڵاتە بۆ بڵاوکردنەوەی ئیسلام.

زاراوەکانی زمانی عەرەبی

زاراوەیەکی زۆر لە زمانە عەرەبییەکان ھەن کە دەتوانرێت دابەش بکرێت بۆ:

• زاراوەی میسری
• زاراوەکانی دوورگەی عەرەبی کە ئەمانە لەخۆ دەگرێ:
• زاراوەی قوتێفی

ئەو زمانانە کە پیتی عەرەبی بەکاردەھێنن بە فەرمی

• کوردی (ناوەندی و باشووری)
• فارسی
• ئۆردی
• کشمیری
• سیندی

زمانی عەرەبی لە نەتەوە یەکگرتووەکان

کارکردن بە زمانی عەرەبی بە پشتبەستن بە بڕیارنامەی ژمارە ٨٧٨ی ئەنجومەنی گشتی لە دانیشتنی نۆیەمی خۆی لە ڕێکەوتی ٤ی کانوونی دووەمی ١٩٥٤دا، وەک زمانی کارکردنی ساڵی ١٩٥٥ دەستیپێکرد، لە ساڵی ١٩٦٠ یونسکۆ بڕیاری بەکارھێنانی زمانی عەرەبی لە کۆنفرانسە ناوچەیییەکان دا کە لە ساڵی ١٩٥٤دا ڕێکخرابوو وڵاتانی عەرەبی زمان و وەرگێڕانی بەڵگەنامە و بڵاوکراوە سەرەتایییەکان بۆ زمانی عەرەبی.

لە ١٨ی کانوونی دووەمی ١٩٧٣، زمانی عەرەبی لەلایەن کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە بەپێی بڕیارنامەی ٣١٩٠ لە بیست و ھەشتەمین دانیشتنیدا پەسەندکرا. بۆ ئەوەی یەکێک بێت لە شەش زمانی فەرمی ئەنجومەنی گشتی و لە دەزگا و لقەکانی.

دروشمی فەرمی بۆ ڕۆژی جیھانی زمانی عەرەبی بەو پێیەی ئەو ڕێکەوتەیە کە کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیاری ژمارە ٣١٩٠ی دەرکرد، لە ساڵی ١٩٧٣ی زایینی، بەپێی ئەو دروشمە دەبێت زمانی عەرەبی بخرێتە نێو زمانە فەرمییەکان لە نەتەوە یەکگرتووەکان.

لە ١ی ١ی ١٩٨٣ زمانی عەرەبی بوو بە زمانێکی فەرمی لە ئەنجومەنی ئاسایش و ئەنجومەنی ئابووری و کۆمەڵایەتی، بە پشتبەستن بە بڕیارنامەی ٢١٩ی ئەنجومەنی گشتی لە دانیشتنی ٣٥ی ١٧ی کانوونی یەکەمی ١٩٨٠، کە مەرجی ئەوەی دابوو، بەپێی ئەم بڕیارە، زمانی عەرەبی پێویستە بە قەبارەی ستافی ھەریەک لە زمانە فەرمییەکان و زمانەکانی تری کارکردن بێت، بەمەرجێک زمانی عەرەبی ھەمان پێگەی ھەبێت کە بە زمانە فەرمی و کارپێکراوەکانی تری پێدراوە، ئەنجومەنی ئاسایش داوای ناساندنی زمانی عەرەبی وەک زمانی فەرمی و کارکردن دەکات، ئەنجومەنی ئابووری و کۆمەڵایەتی بۆ ناساندنی زمانی عەرەبی وەک زمانێکی فەرمی لە ماوەی درەنگتر نەبێت لە ١ی کانوونی دووەمی ١٩٨٣ی زایینی. لە جێبەجێکردنی ئەم دوو بڕیارەدا، بەشەکانی وەرگێڕان و لێکدانەوەی عەرەبی لە بارەگای ئەمیندارییەتی گشتی لە نیویۆرک و ژنێڤ و ڤیێنا و نایرۆبی، یەکەی پرۆسێسی دەقی عەرەبی، بەشی تۆمار وشە بە وشە، و بەشی دەستکاریکردنی بەڵگەنامە فەرمییەکان دامەزران، بەشی ڕاستکردنەوە، و بەشی بڵاوکردنەوە، کە ھەموویان بەشی کاروباری کۆبوونەوەی گشتی و خزمەتگوزارییەکانی کۆنفرانس پەیڕەو دەکەن. ھەروەھا دوو بەشی وەرگێڕانی عەرەبی لە کۆمیسیۆنی ئابووری بۆ ڕۆژاوای ئاسیا دامەزران کە بارەگا سەرەکییەکەی لە بەیرووت و کۆمیسیۆنی ئابووری بۆ ئەفریقا کە بارەگا سەرەکییەکەی لە ئەدیس ئەبابایە. لە ھەمان کاتدا بەشی خزمەتگوزاری پەخش و بەشی پەروەردەی زمانی عەرەبی دامەزران، و خزمەتگوزاری کتێبخانەی داگ ھامارسکیۆڵد، خزمەتگوزاری تەلەڤیزیۆنی، ئینتەرنێت و خزمەتگوزاری تەکنەلۆژی تەکنیکی سەردەمییانە وەک ناسینەوەی دەنگ، خزمەتگوزاری تەلەکۆنفڕانس، وەرگێڕانی دوور و لێکدانەوەی دوور، ھاوشێوەی زمانە فەرمییەکان و زمانەکانی تری کارکردن.

ڕۆژی جیھانی زمانی عەرەبی

نەتەوە یەکگرتووەکان ھەموو ساڵێک لە ھەژدەی کانوونی دووەمدا ڕۆژی جیھانی زمانی عەرەبی بەڕێوەدەبات، لەم ڕێکەوتەدا لە ساڵی ١٩٧٣ی زایینی، ئەنجومەنی گشتی زمانی عەرەبی وەک زمانێکی فەرمی بۆ کارکردن وەرگرت، بەمەش بووە یەکێک لەو شەش زمانەی کە نەتەوە یەکگرتووەکان تێیدا کاردەکات، ئەوانیش: عەرەبی، ئینگلیزی، فەڕەنسی، چینی، ڕووسی و ئیسپانی. یانەی عەرەبی لە نەتەوە یەکگرتووەکان ساڵانە لە ڕێگەی نوێنەرایەتییە دیپلۆماسییە عەرەبییەکانەوە ئەم بۆنەیە بەڕێوەدەبات، ھەروەھا پێشانگای پەرتووک و بەرھەمی ھونەری بۆ وڵاتانی عەرەبی بەشدار لەم ئاھەنگەدا سازدەکات، ئەمە جگە لەوەی ئاھەنگێکی جۆراوجۆر سازدەکات کە وشە و ھۆنراوە و بڕگەی جۆراوجۆر لەخۆدەگرێت لە پەرەگرافەکانی ھونەری فۆلکلۆری عەرەبیدا.

ئامارەکان

لە ناوەڕاستی ساڵی ٢٠١٠، سەرچاوەکان ئاماژەیان بە ڕاپۆرتێکی تایبەتمەند کردووە کە تێیدا ھاتووە زمانی عەرەبی گەشەیەکی بەرزی بەدەستھێناوە لەنێو لیستی دە زمانی بەکارھێنراوی ئینتەرنێتدا، بەو پێیەی پلەی حەوتەمی بەدەستھێناوە لە ڕێژەی بڵاوبوونەوە کە ١٧٫٥٪ بووە کە لە زمانەکانی دیکە زیاتر چووەتە پێشەوە، لەنێویاندا فەڕەنسی.

بەگوێرەی ئەو ئامارانەی لە مانگی ئازاری ساڵی ٢٠١٧ بڵاوکراونەتەوە، زمانی عەرەبی لەڕووی ژمارەی بەکارھێنەرانی زمان لە ئینتەرنێتدا پلەی چوارەمی بەدەستھێناوە و ١٧٣٫٥ ملیۆن بەکارھێنەری ھەیە.

لە ٣١ی ئازاری ٢٠٢٠ زمانی عەرەبی پلەی چوارەمی بەدەستھێنا لە ڕێژەی قسەکەرانی لە ئینتەرنێتدا کە نزیکەی ٥٫٢٪ بوو.

نووسین بە دێڕەکانی دیکە

زمانی عەرەبی بە ئەلفوبێی عەرەبی نووسراوە، کە زۆر زمانی دیکەی پێ نووسراوە، زمانی عەرەبی ٢٩ پیتی ھەیە، ھەروەھا ھەمزە بە یەکێک لە پیتەکانی ئەلفوبێ دادەنرێت، بەپێی کۆدەنگی زمانناسان، ھەرچەندە بەگشتی پەسەندە کە ٢٨ پیتی ھەیە، سەبارەت بە ڕوانگەی مێژوویی، سیباوەی سەرچاوەی ئەلفوبێی عەرەبی کردە ٤٠ پیت، کە لە فرێکوێنسی و کاتدا جێگیر بوو، و ئەوەی ئێستاش.

مشتومڕ لە وشە عەرەبییەکان

ھەموو زمانێک کۆمەڵە دەنگێکی دیاریکراو لەخۆدەگرێت بۆ نموونە زمانی عەرەبی ئەو دەنگانە (وشە) دەگرێتەوە کە لە زمانی ئینگلیزی یان ئوردوودا نادۆزرێتەوە بۆیە قسەکەرانی ھەر زمانێک ئەلفوبێیەک بەکاردەھێنن کە ڕێگەیان پێدەدات ئەو دەنگانە بنووسن کە لایان گرنگە، جا لە زمانی خۆیانەوە بێت یان لە زمانەکانی دیکەوە (وەک زمانی قورئان). ھاوتابوونی پیتەکان واتە نووسینی زمانێک لەگەڵ پیتەکانی زمانێکی تر، بەو پێیەی توانای دامەزراندنی ھەیە لە زمانێکەوە بۆ زمانێکی تر و بە پێچەوانەشەوە. بۆ نموونە نووسینی زمانی عەرەبی بە پیتی لاتینی یان ڕۆمانی، لەکاتێکدا نووسینی زمانێکی دیکە جگە عەرەبی بە پیتی عەرەبی ھەندێک جار بە (العروبە) ناسراوە، ھەندێکجاریش بە ھاوئاھەنگی پیتە عەرەبییەکان، (العروبە) جیاوازە لە بەعەرەبکردن، بەو پێیەی ئەم دووەمیان دووبارە داڕشتنەوەی وشەیەکی بیانییە بە زمانی عەرەبی. بۆ نموونە وشەی (تلفاز) لە بەعەرەبکردنەوە وەرگیراوە، بە پێچەوانەی وشەی (تلیفزیون) کە لە (العروبییە) وەرگیراوە.

خەتی (المسند)

چەندین دێڕی (مسند) بۆ نووسینی زاراوەی زمانی عەرەبی بەکارھێنرا پێش بڵاوبوونەوەی ئەو شتەی کە ئێستا بە ڕێنووسی عەرەبی ناسراوە، بەتایبەتی زاراوە کۆنەکانی باکووری عەرەبی کە سەفایی و تەمودی و ئەحسایی و نووسراوەکانی دیکەیان بۆ دۆزرایەوە. خەتەکانی (المسند) لە نیمچە دوورگەی عەرەبیدا نەما، و لە ئیتیۆپیا مانەوە تا گەشەیان کرد و بوون بە نووسینی جەعزی.

نووسینی عەرەبی جوولەکە

پێش شەپۆلی کۆچەکانی سەدەی بیستەم زۆربەی جوولەکەکانی میزراھی و سەفاردی بە زاراوەی عەرەبی قسەیان دەکرد کە کاریگەری عیبری و ئارامییان لەسەر بوو و زۆرێک لە نووسەرانی جوولەکەش ئەلفوبێی عیبری دەستکاریکراویان بەکارھێنا بۆ نوێنەرایەتیکردنی ئەم زاراوانە و عەرەبی پاراو، و پیتی خاڵبەندی زیادەیان بۆ زیادکرد، نوێنەرایەتی ئەو بزوێنانە دەکەن کە لە زمانی عیبریدا بوونیان نییە. ئەم ئەلفوبێیە لە بازنەکانی ئەدەبی جوولەکەکاندا لە سەدەکانی ناوەڕاستدا بڵاوبووەوە، بەتایبەتی لە ئەندەلوس، و ھەندێک لە پەرتووکە گرنگەکانی جوولەکەکانی پێ نووسراون، لەوانە: پەرتووکی ئەمانەتەکان و بیروباوەڕەکان لەلایەن سەعید ئەلفەیومی، پەرتووکی ڕێنمایی بۆ پابەندبوونی دڵەکان لەلایەن ئیبن باقودە و پەرتووکی دەلالەت بۆ سەرلێشێواوەکان لە نووسینی موسا بن مەیموون و نووسینەکانی سلێمان بن گابیرۆل.

مێژووی زمانی عەرەبی بە پیتی لاتینی

زمانی عەرەبی بە پیتی لاتینی لە بارە مێژوویییە دەگمەنەکاندا نووسرابوو:

• Mudéjar Arabic: لە سەدەی چواردە تا حەڤدە لەلایەن عەرەبەکانی ئەندەلوسەوە داھێنراوە.
• ماڵتی، زاراوەیەکی عەرەبییە کە لە ماڵتا قسەی پێدەکرێت دوای داگیرکردنی دوورگەکە لە فەتحی ئیسلامی سەریھەڵداوە، لەلایەن زمانناسانەوە بە زمانێکی سەربەخۆ دادەنرێت.

سەردەمی مۆدێرن

تەختەکلیلی عەرەبی

بەھۆی گەشەسەندنی گەورەی بواری کۆمپیوتەر لە جیھانی عەرەبیدا، کیبۆرد ھەڵگری پیتی عەرەبی بەرھەم ھێنرا، کە زمانی عەرەبی بەدەستی پشتگیری نەکردن لەم بابەتە و بەکارھێنانی پیت و ژمارەی لاتینی لە نووسین و چاتکردن لەسەر تۆڕ تووشی کێشە بوو، ھەرچەندە چاتکردن بە بەکارھێنانی پیتی عەرەبی بەناوبانگە، بەڵام بەکارھێنانی پیتی لاتینی ھێشتا بەناوبانگە و ئەمەش بە گوتەی ھەندێک لە گەنجان دەگەڕێتەوە بۆ خێرایی و ئاسانکاری و نەرمی نووسینی پیتی لاتینی بە بەراورد بە زمانی عەرەبی، نووسینی عەرەبی بە پیتی لاتینی شێوازێکە کە لە سەرەتای سەرھەڵدانی مۆبایل و ئینتەرنێتەوە لەناو گەنجاندا بڵاوبوویەوە، ئەم نووسینە کە ھەندێک پێی دەڵێن «عەلەربیش» واتە گەنجان وشەی عەرەبی بە لاتینی دەنووسن، بۆ نموونە ڕستەیەک: چۆن دەنووسیت “kaifa elahawal” یان “kaifa ela7wal” (واتە: حاڵتان چۆنە؟)یان لا حول ولا قوة إلا باللە (واتە: ھیچ ھێزێک نییە جگە لە خودا) “isa”، و وشەی دیکە، پیتە عەرەبییەکان کە ھاوتایان لە زمانی ئینگلیزیدا نییە، بە ژمارە دەگۆڕدرێن بەم شێوەیەی خوارەوە الھمزە == ٢، پیتی عەین = ٣، پیتی (ح) = ٧، پیتی (خ) = ٥ یان '٧،(ط) = ٦، و (ص) = 9.

نووسینی عەرەبی

زمانە عەرەبییە کۆنەکان بە ڕێنووسی (المسند) و ڕێنووسە کۆنەکانی باکووری عەرەبی وەک تەمودی و سەفایی نووسراون، پاشان ڕێنووسی نیبتی ھاتە ناو زمانی عەرەبی مۆدێرن - و دەگوترێت کە دەگەڕێتەوە بۆ نابت بن ئیسماعیل -. بەجۆرێک ئەو ھێڵە جێگەی ھێڵی تامودی گرتەوە لە باکووری دوورگەکە، و بوو بە ھێڵی پەسەندکراو لە «زمانی موداری عەرەبی مۆدێرن» (کە دەگەڕێتەوە بۆ ھۆزی مودار). سەبارەت بە زمانی حەمیر «عەرەبی باشوور،» ھێڵی پێشبینییەکەی پاراست ئەمەش لە کاتێکدایە کە ڕێنووسی نیبتی - کە باوکی خەتنووسی عەرەبی مۆدێرنە - لە گەشەکردندا بوو، ھەروەھا کۆنترین دەقی عەرەبی دۆزراو بە ڕێنووسی نیبتی نووسراوە، کە ئەو نووسراوەی (النمارە) کە لە سووریا دۆزراوەتەوە، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٣٢٨ی زایینی، لە سەردەمی پێش ئیسلامدا، ڕێنووسە مۆدێرنەکانی دیکە بۆ زمانی مودار ھەبوون، وەک: ڕێنووسی حەیری بە بەراورد بە ئەلحەیرە، و ڕێنووسی ئەنباری بە بەراورد بە ئەلئەنبار، و کاتێک ئیسلام ھات، ئەو ڕێنووسە لە قوڕەیشدا بەکارھێنرا، فۆنتی نیبتی گەشەسەندوو بوو، کە ئەو ڕێنووسەیە کە نووسەرانی پێغەمبەر محەممەد لە نووسینی پەیامەکانی بۆ پاشا و فەرمانڕەواکانی ئەو سەردەمە بەکاریان دەھێنا، لە وێنەی ھەندێک لەو پیتانەدا جیاوازی لەگەڵ خۆشنووسی عەرەبی مۆدێرن کە لەو دێڕە پەرەی سەندووە، ئاماژەی پێکراوە. ھەندێک لە پسپۆڕان پێیان وایە کە ڕێنووسی نیبتی لە زمانی عەرەبی کۆن پەرەی سەندووە و کۆنترین دۆزینەوەکانی تێدا نووسراوە بریتین لە «نووسراوی زابد» (٥٦٨ زایینی) و «نووسراوی ام الجمال» (٥١٣ زایینی)، سەبارەت بە نووسراوەکانی سەبایی، بریتین لە کۆنترین نووسراوی عەرەبی کە مێژووی ھەندێکیان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی١٠٠٠ پێش زایین.

زاراوەی ئاخاوتن و پاراو

پێیان وابوو کە زاراوە عەرەبییە مۆدێرنەکان لە عەرەبی ستانداردەوە (پاراو) ھاتوون، بەڵام لێکۆڵینەوە مێژوویی و زمانەوانییەکان لە سەدەی نۆزدەیەمەوە سەلماندوویانە کە زاراوەیەکی خوشکە بۆ ئەوان و ھەردووکیان لە زمانی عەرەبی سەرەتایییەوە ھاتوون.پێش ئیسلام و دوای ئیسلام چەندین زاراوە ھەبووە، و زاراوە مۆدێرنەکان لە ھەندێکیانەوە گەشەیان کردووە (لەژێر کاریگەری زمانەکانی تر)، و ھەندێکیان پێگەیەکی بەرزیان وەرگرتووە، و لێیانەوە عەرەبی ستاندار کە لە سەردەمی ئیسلامیدا ناسرابوو دروست بوو.

فرەیی زاراوەکان لە سەردەمی نەزانیدا لە نێو عەرەبەکاندا ھەبووە، کە زاراوەیەک بۆ ھەریەک لە ھۆزەکان ھەبوو. ئەم دۆخە دوای ھاتنی ئیسلام بەردەوام بوو. لە دیارترین ھۆکارەکان کە بووە ھۆی دروستبوونی زاراوەی عەرەبی جیاواز لە کۆندا ئەوەیە کە عەرەبەکان لە سەرەتای سەردەمی خۆیاندا نەخوێندەوار بوون، نە بازرگانی و نە ئیمارە و نە ئایین ئەوانیان نەدەبەستەوە لەگەڵ یەکتری، کەواتە شتێکی ئاسایی بوو زمانیان وەک یەک نەبوو، لە سەفەر و کاریگەری تێکەڵاوی و دابڕان، تێکچوونێک لە زمانەکەدا وەک ھاوواتا بوون و زاراوە جیاواز لە ڕاگەیاندن، بنیادنان و ڕستەسازی. لە دیارترین شێوەزار و دەربڕینەکان: عەجعەجە قوزاعە، کە بە واتای دڵی یائ کە جیمێک لە دوای ئەلعەین، و دوای یائی (المتشددە)، وەک شوانێک کە دەڵێت: ڕاعج.

پەیوەندی نێوان ئەندامانی یەک ھۆز بە بەکارھێنانی زاراوەی خۆیان ئەنجام دەدرا، بەڵام کاتێک کەسێک قسەی لەگەڵ خەڵکی ھۆزێکی تر دەکرد ئەوا ئەو یەک زمانی باوی بەکاردەھێنا بۆ تێگەشتن. ئەم دۆخە دوای ھاتنی ئیسلامیش بەردەوام بوو. پێدەچێت زۆربەی زاراوە ئاخاوتنە مۆدێرنەکان لە سەردەمی فەتحە ئیسلامییەکاندا زۆر گەشەیان کردبێت، لە ئەنجامی کۆچی موسڵمانانی عەرەب و تێکەڵبوونی زاراوەکانیان لەگەڵ یەکتری، و پاشان تێکەڵبوونیان لەگەڵ موسڵمانە نوێیەکان بە زمانی جگە عەرەبی (کە زۆرێکیان ئەمڕۆ خەڵکی عەرەبین)، لەوێ دەستیان کرد بە فێربوونی زمانی عەرەبی، بەڵام ئەوان - بە سروشتی - نەیانتوانی بە تەواوی بەو شێوەیە قسەی پێبکەن کە عەرەبەکان دەیڵێن، بۆیە زاراوە کریۆلەکان لەژێر کاریگەری زمانە ناوخۆیییەکان پێکھاتبوون، و گەشەیان کرد بەدرێژایی سەدەکان تا گۆڕا بۆ زاراوە ئاخاوتنە مۆدێرنەکان.

بە عەرەبکردن

دەستەواژەی تەعریب یان بەعەرەبکردن لە داب و نەریتی عەرەبی ھاوچەرخدا بە چوار واتای جیاواز بەکاردێت و لەوانەیە ئاماژە بە واتای دیکە بکات، ھەندێکجار دەبێتە ھۆی سەرلێشێواوی و تێکەڵاوکردن:

• ڕەنگە بەعەرەبکردن بە واتای دووبارە داڕشتنەوەی بەرھەم و دەقە بیانییەکان بێت لەگەڵ ھەندێک دەستکاریکردنی واتا و پێکھاتەیان بۆ ئەوەی لەگەڵ داب و نەریتی عەرەبیدا بگونجێت بۆ ئەوەی تا ڕادەیەک عەرەبی بن.
• ڕەنگە ھەندێک جار بە واتای وەرگێڕان بێت و ئەمەش پەیوەندییەکی نزیک بە واتای پێشووەوە ھەیە؛ بەڵام زمانناسان پێیان وایە ئەمە ھەڵەیە و وردبینی تێدا نییە، وەرگێڕان بەعەرەبکردن (تەعریب) نییە، کە گواستنەوەی دەقەکان لە زمانێکەوە و دەربڕینیان بە زمانێکی دیکە تێناپەڕێت.
• واتای سێیەم لە بەکارھێناندا باوترینە و بەمەبەستی گواستنەوەی وشەی بیانییە وەک خۆی، لە ھەندێک دەستکاری لە شێوەکەیدا، بە جۆرێک لەگەڵ پێکھاتەی گشتی و ڕێسا و ڕێزمان و دەنگی زمانی عەرەبیدا بگونجێت. وەک وشە و تەلەڤیزیۆن (تلفاز) و وشەکانی تر کە لە بنەڕەتدا جگە عەرەبی بوون.
• واتای چوارەم ئەوەیە کە لە نێو زانایان و ئەوانەی گرنگی بە زمانی عەرەبی دەدەن کە مەبەست لێی گۆڕینی زمانی پەروەردە و خوێندنە لە زانکۆ و پەیمانگا و قوتابخانەکانی جیھانی عەرەبی بگۆڕدرێت بۆ زمانی عەرەبی تا ببێتە زمانی نووسین و فێرکردن وەک ھەر زمانێکی جیھانی زیندوو.

و ھاوتەریبە لەگەڵ ئەم واتایە کە بریتییە لە “ عەرەبیکردنی کۆمپیوتەر-تعریب الحاسوب ” - بۆ پەسەندکردنی زمانی عەرەبی وەک ھاتنە ژوورەوەکان و دەرچوونەکان- کمدخلات ومخرجات، و سۆفتوێرە پەیوەندیدارەکان، بەجۆرێک کە زمانی عەرەبی ببێتە زمانی سەرەکی بۆ مامەڵەکردن لەگەڵیدا، بڕوانە پێواژۆکردنی زمانی سروشتی.

بەعەرەبکردن بریتییە لە دروستکردنی وشەی عەرەبی بۆ دەربڕینی ئەو زاراوانەی کە بە زمانەکانی تر ھەن کە واتا یان ناوێکی عەرەبییان نییە، بەعەرەبکردن یان بە شێوەیەکی ھەڕەمەکی ئەنجام دەدرێت کە دەبێتە ھۆی دروستکردنی زاراوەیەکی نوێی کۆمەڵگا یان بنیادنان بۆ واتایەکی نوێ وەک وشەی تەلەڤیزیۆن (التلفزیون) وەک نموونە یان بە شێوەیەکی سیستماتیک (مەرج نییە زانستی بێت یان ڕاست بێت) لە ڕێگەی کۆکەرەوەکانی (مجامع) زمانی عەرەبی وەک نموونە و لە جیھانی عەرەبیدا چەندین ئەکادیمیای زمانی عەرەبی ھەن کە لە بەعەرەبکردنی زاراوەکانیان جیاوازن، ئەمەش سەرلێشێواوییەکی گەورە دروست دەکات لە نێوان بەکارھێنەرانی ئەم زاراوانە. ڕەنگە ئەوەندە بە شێوەیەکی وشەیی (حەرفی) عەرەبی بکرێت کە واتای تەکنیکی خۆی لەدەست بدات، یان ڕەنگە لەسەر بنەمای تێنەگەیشتنێک بێت لە زاراوە بێگانەیەک، و ڕەنگە ھەوڵی پۆشینی وشەیەکی عەرەبی کۆن بە شێوەیەکی نوێ بە شێوەیەکی سەیر و سەمەرەی ڕەگێکی مانادار یان پەیوەندیدارەوە بپۆشێت.

بەستەرە دەرەکییەکان

ویکیپیدیا، ئینسایکڵۆپیدیای ئازاد بە زمانی عەرەبی