شەڕی ناوخۆییی سووریا

شەڕی ناوخۆییی سووریا
بەشێکە لە	بەھاری عەرەبی، زستانی عەرەبی
وڵات	سووریا
پۆتانی شوێن	٣٥°٠′٠″N ٣٨°٠′٠″E
ڕێکەوتی دەستپێکردن	١٥ی ئازاری ٢٠١١
ڕووداوە بەرچاوەکان	گەمارۆی دەرعا، ھێرشی کیمیایی بۆ سەر خان شەیخوون، شەڕی باغوز فەوقانی، ھێرشی تورکیا بۆ سەر ڕۆژاوای کوردستان، کەوتنی ڕژێمی ئەسەد
ھۆکار	مافەکانی مرۆڤ لە سووریا، تائیفەگەری و کەمینەکان لە قەیرانی سووریادا
ھۆکارێکی ڕاستەوخۆ بۆ ئەم ڕووداوە	بەھاری عەرەبی
دەبێتە ھۆکاری	پەرەسەندنی شەڕی ناوخۆیی سووریا، کاردانەوە نێونەتەوەیییەکان بەرامبەر بە شەڕی ناوخۆییی سووریا
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

خۆپشاندەرانی سووریا ئاڵای کۆنی سووریا دەشەکێننەوە

شەڕی ناوخۆییی سووریا یان قەیرانی سووریا، ململانێیەکی چەکداری درێژخایەن و فرەلایەنەی ناوخۆیی سووریایە کە لە ساڵی ٢٠١١ەوە بەردەوامە، چەندین لایەن نێونەتەوەیی بەشدارییان لەو ململانێیەدا کردووە، بە پلەی یەکەم لەنێوان ڕژێمی حیزبی بەعس بە سەرۆکایەتی بەشار ئەسەد سەرۆککۆمار (تا ڕووخانی لە ٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤)، و ھێزە چەکدارەکانی ئۆپۆزسیۆن، ھاوشانی لەگەڵ گرووپە ئیسلامییەکان و ڕێکخراوە توندڕەوەکان.

نائارامییەکانی سووریا بەشێکە لە شەپۆلێکی فراوانتری ناڕەزایەتییەکانی بەھاری عەرەبی لە ساڵی ٢٠١١ کە لە توونس دەستیپێکرد کاتێک بووعەزیزی ئاگری لە خۆی بەردا و زنجیرەیەک ناڕەزایەتی لە وڵاتانی دیکەی عەرەبی لێکەوتەوە. شۆڕشی سووریا بەھۆی ناڕازیبوونی جەماوەری لە حکوومەتی ئەسەد سەریھەڵدا. دەسەڵاتداران کۆمەڵێک منداڵیان لە شاری دەرعای سووریا زیندانی کرد و داوای ئەو خێزانانەیان بۆ ئازادکردنیان ڕەتکردەوە. ئەمەش بووە ھۆی خۆپیشاندانێک کە بە تەقەی سەربازانی حکوومەت بەرەوڕوو بووەوە. دوای ئەوەی ھێزە ئەمنییەکان خۆپیشاندانەکانیان سەرکوت کرد و داوای ڕۆیشتنی ئەسەدیان دەکرد، دۆخەکە بەرەو شەڕێکی چەکداری پەرەی سەند.

ئەو ململانێیە چەندین لایەنی تێدابوو. حکوومەتی سووریا لەلایەن ڕووسیا و ئێران و حیزبوڵڵا پاڵپشتی دەکرا. لە لایەکی ترەوە ھاوپەیمانییەکی شل لە گرووپە چەکدارەکانی ئۆپۆزسیۆن، دیارترینیان سوپای سووریای ئازاد و ھەروەھا گرووپە جیھادییە سەلەفییەکانی وەک بەرەی نوسرە و دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) و ھێزەکانی سووریای دیموکرات کە زۆرینەی کورد پێکدێن. چەند وڵاتێکی نزیک و دووری ئەو وڵاتە، یان لە ڕێگەی بەشداری ڕاستەوخۆی سەربازی یان لە ڕێگەی پاڵپشتیکردن بۆ فراکسیۆنێک یان توخمێکی چەکداریی، دەستوەردانیان لەم ململانێیەدا کردووە.

گرووپە ئۆپۆزسیۆنەکانی سووریا سوپای ئازادی سووریایان پێکھێنا و ناوچەکانی دەوروبەری حەلەب و بەشێک لە باشووری سووریایان کۆنترۆڵکرد. بە تێپەڕبوونی کات، بەشێک لە لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکان لە ئاراستە ڕەسەنە میانڕەوەکانیان جیابوونەوە و دیدێکی ئیسلامییان بۆ سووریا گرتەبەر و پەیوەندییان بە گرووپەکانی وەک بەرەی نوسرە و داعشەوە کرد. یەپەگە لە ساڵی ٢٠١٥ لەگەڵ گرووپی عەرەبی، ئاشووری، ئەرمەنی و ھەندێک گرووپی تورکمان یەکگرت و ھاوپەیمانییەکی سەربازی بە ناوی ھێزەکانی سووریای دیموکرات پێکھێنا، لەکاتێکدا زۆربەی میلیشیا تورکمانەکان لەگەڵ سوپای سووریای ئازاددا مانەوە و پاڵپشتی ڕاستەوخۆیان لە تورکییە وەرگرت. لەکاتێکدا ڕووسیا و حیزبوڵڵا لە ڕووی سەربازییەوە پاڵپشتی حکوومەتی سووریایان کردووە، ھاوپەیمانییەکی وڵاتانی ناتۆ لە ساڵی ٢٠١٤ دەستیان بە ھێرشە ئاسمانییەکان کرد بۆ سەر داعش.

ڕێکخراوە نێونەتەوەیییەکان حکوومەتی سووریا و داعش و گرووپە ئۆپۆزسیۆنەکانیان تۆمەتبار کردووە بە ئەنجامدانی پێشێلکاریی گەورەی مافەکانی مرۆڤ و کۆمەڵکوژییەکی زۆر. ئەو ململانێیە بووەتە ھۆی دروستبوونی قەیرانی گەورەی پەنابەران. لە ماوەی شەڕەکەدا چەندین دەستپێشخەری ئاشتی دەستیپێکرد، لەوانە گفتوگۆی ئاشتی کە لە مانگی ئازاری ٢٠١٧ لە ژنێڤ بە سەرپەرشتی نەتەوە یەکگرتووەکان بەڕێوەچوو، بەڵام شەڕەکە بەردەوام بوو.

نەتەوە یەکگرتووەکان ژمارەی قوربانییانی شەڕی ناوخۆ لە نێوان ٥٨٠٬٠٠٠ بۆ ٦١٧٬٩١٠+ کەس دەخەمڵێنێت، کە ٣٠٦٬٨٨٧+ کەسیان مەدەنی بوون، لەنێویاندا دەیان ھەزار منداڵ و ژن. ھەروەھا شەڕەکە تا مانگی ئازاری ٢٠٢١ ٦ ملیۆن و ٧٠٠ ھەزار کەسی لە ناوخۆدا ئاوارە کردووە و ئەمەش بووەتە یەکێک لە شەڕە کارەساتبارەکانی سەدەی بیست و یەکەم.

پێشینە

حکوومەتی ئەسەد

سووریا لە ساڵی ١٩٤٦ دوای چەندین ساڵ لە داگیرکاری فەڕەنسا دوای جەنگی جیھانیی دووەم، بوو بە کۆمارێکی سەربەخۆ، ھەرچەندە دەسەڵاتی دیموکراسی بە کودەتایەک بە پشتیوانی ئەمریکا لە مانگی ئازاری ١٩٤٩ کۆتایی ھات، دواتر لە ھەمان ساڵدا دوو کودەتای دیکە ئەنجامدرا. ڕاپەڕینێکی جەماوەری دژ بە دەسەڵاتی سەربازی لە ساڵی ١٩٥٤دا سوپا دەسەڵاتی بۆ خەڵکی مەدەنی گواستەوە. لە ساڵی ١٩٥٨ تا ١٩٦١ یەکێتییەکی کورت لەگەڵ میسردا سیستەمی پەرلەمانی سووریای بە حکوومەتێکی ناوەندیی سەرۆکایەتی گۆڕی. حکوومەتی بەعسی ناوچەیی عەلمانی سووریا لە ساڵی ١٩٦٣ لە ڕێگەی کودەتایەکەوە ھاتە سەر دەسەڵات، لە ماوەی چەند ساڵی داھاتوودا سووریا بە کودەتا و گۆڕانکاری لە سەرکردایەتیدا تێپەڕی.

لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٧١ حافز ئەسەد سەرکردایەتی کودەتایەکی سەربازی ناوخۆیی کرد بە ناوی «بزووتنەوەی چاکسازی» و بە سەرۆک کۆمار ھەڵبژێردرا، ئەو پۆستەی تا کۆچی دوایی لە ساڵی ٢٠٠٠ بەردەوام بوو، لە ساڵی ١٩٧٠ەوە لقی ھەرێمی سووریای عەلمانی وەک دەسەڵاتی سیاسی باڵادەست لەو وڵاتەدا مایەوە کە پێشتر دەوڵەتێکی تاک حیزبی بوو تا یەکەم ھەڵبژاردنی فرە حیزبی بۆ ئەنجومەنی گەلی سووریا لە ساڵی ٢٠١٢ ئەنجامدرا. لە ٣١ی ١ی ١٩٧٣، حافز ئەسەد دەستوورێکی نوێی جێبەجێ کرد کە بووە ھۆی قەیرانی نیشتمانی. بەپێچەوانەی دەستوورەکانی پێشوو، مەرج نییە سەرۆکی سووریا موسڵمان بێت، ئەمەش بووە ھۆی خۆپیشاندانی توندوتیژی لە حەما و حومس و حەلەب کە لەلایەن ئیخوان موسلیمین و زانایانەوە ڕێکخرابوو. ئەوان ئەسەدیان بە «دووژمنی خودا» وەسف کردووە و داوای جیھادیان کردووە دژی دەسەڵاتەکەی. حکوومەت لە ساڵی ١٩٧٦ تا ١٩٨٢ زنجیرەیەک ڕاپەڕینی چەکداری لەلایەن ئیسلامییەکانەوە کە بە پلەی یەکەم ئەندامانی ئیخوان موسلیمین بوون، سەرکەوتووانە سەرکوت کرد.

لەگەڵ کۆچی دوایی حافز ئەسەد لە ساڵی ٢٠٠٠، مادەی ٨٣ی دەستوور ھەموارکرایەوە، کەمترین تەمەنی کاندیدبوون بۆ سەرۆکایەتی لە سووریا لە ٤٠ ساڵەوە بۆ ٣٤ ساڵ کەمکرایەوە، بەمەش بەشار ئەسەدی کوڕی خۆی بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار کاندید کرد. بەشار بوو بە سەرۆکی سووریا. سەرەتا ئومێد بۆ چاکسازی دیموکراسی ھەبوو. بەھاری دیمەشق کە قۆناغێکی مشتومڕی کۆمەڵایەتی و سیاسییە، لە نێوان مانگی تەممووزی ٢٠٠٠ تا ئابی ٢٠٠١ ڕوویدا، بەھاری دیمەشق تا ڕادەیەکی زۆر لە مانگی ئابی ٢٠٠١ بە گرتن و زیندانیکردنی دەیان چالاکوانی پێشەنگ کە داوای ھەڵبژاردنی دیموکراسییان کردبوو و ھەڵمەتی نافەرمانی مەدەنییان دەستپێکردبوو، کۆتایی ھات. ڕەخنەگرانی بەشار ئەسەد دەڵێن، بەشار ئەسەد نەیتوانیوە ئەو چاکسازییە بەڵێندراوانە جێبەجێ بکات. بەشار ئەسەد پێداگری لەسەر ئەوە دەکات کە ھیچ «ئۆپۆزسیۆنێکی میانڕەو» بۆ دەسەڵاتەکەی نییە، ھەروەھا ھەموو ھێزەکانی ئۆپۆزسیۆن جیھادین کە سوورن لەسەر لەناوبردنی سەرکردایەتییە عەلمانییەکەی.

ئاوەدانکردنەوە

لەکاتێکدا شەڕ بەردەوامە، بەشار ئەسەد، سەرۆکی سووریا ڕای گەیاند، سووریا دەتوانێت ئەو وڵاتە کە جەنگ وێرانی کردووە ئاوەدان بکاتەوە. تا مانگی تەممووزی ٢٠١٨، تێچووی ئاوەدانکردنەوەکە بەلایەنی کەمەوە ٤٠٠ ملیار دۆلار مەزەندە دەکرێت. ئەسەد بانگەشەی ئەوە دەکات کە دەتوانێت ئەم پارەیە لە وڵاتانی دۆست و تاراوگەی سووریا و خەزێنەی دەوڵەت قەرز بکات. ئێران ئارەزووی خۆی بۆ یارمەتیدانی ئاوەدانکردنەوەی سووریا دەربڕی. بەخشەرە نێونەتەوەیییەکان وەک یەکێک لە دارایییەکانی ئاوەدانکردنەوە پێشنیاز کراون. تا مانگی تشرینی دووەمی ٢٠١٨، ھەواڵەکان دەرکەوتن کە ھەوڵەکانی ئاوەدانکردنەوە دەستیپێکردووە. گەورەترین کێشە کە ڕووبەڕووی پرۆسەی ئاوەدانکردنەوە بووەتەوە، کەمیی کەرەستەی بیناسازی و پێویستی دڵنیابوونە لەوەی کە سەرچاوەکانی ئێستا بە شێوەیەکی کارا بەڕێوەدەبرێن. ھەوڵەکانی ئاوەدانکردنەوە تا ئێستا لە توانایدا سنووردار بووە و زۆرجار لەسەر ناوچە تایبەتەکانی شارەکە چڕ بووەتەوە، ئەو ناوچانەی دیکەی پشتگوێخستووە کە خەڵکی بێبەش دەژین.

لایەنێکی تری ساڵانی دوای جەنگ، چۆنییەتی گەڕاندنەوەی ئەو ملیۆنەھا پەنابەرەیە. حکوومەتی سووریا یاسایەکی بە "یاسای ١٠" ناسراوە، کە دەکرێت موڵک و ماڵی پەنابەران لێسەندرێتەوە، وەک موڵک و ماڵی وێرانکراو. ھەروەھا نیگەرانی لای ھەندێک لە پەنابەران ھەیە کە ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ داوای ئەم موڵکە، ئەوا ڕووبەڕووی لێکەوتەی نەرێنی دەبنەوە، وەک بەزۆر وەرگرتنی سەربازی یان زیندانیکردن. حکوومەتی سووریا ڕەخنەی زۆری لێ گیراوە کە ئەم یاسایە بۆ پاداشتکردنی ئەو کەسانەی پشتیوانیان لە حکوومەت کردووە؛ بەڵام حکوومەت ئەوە ڕەتدەکاتەوە و خواستی خۆی بۆ گەڕانەوەی ئاوارەکانی لوبنان دەربڕیوە. ھەروەھا لە مانگی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨دا باس لەوە کرا کە حکوومەتی سووریا دەستیکرد بە دەستبەسەرداگرتنی ھەندێک موڵک و ماڵی بەپێی یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر کە کاریگەری نەرێنی لەسەر نەیارانی حکوومەت ھەبوو و بەشێکی زۆریان موڵک و ماڵی خۆیان لەدەستداوە. ھەروەھا مووچەی خانەنشینی ھەندێک کەس ھەڵوەشایەوە.

کوژراوەکان

ژمارەی کوژراو و بریندارەکانی خۆپیشاندانەکانی سووریا تا ڕێکەوتی ١٠ی شوباتی ٢٠١٢ بریتییە لە ٨١٦١ کەس، کە ئەم ژمارەیە ٨٣٤ ڕاکردووی ئەڕتەش و ھەروەھا ئەندامەکانی ھێزی ئاسایشی ئەم وڵاتە لە خۆ ناگرێ.

پارێزگا	ژمارەی کوژراوەکان	Notes
لازەقیا	٢٤٩
ڕیف دیمەشق	١٣٠٤
حومس	٣٬٣٢٦
حەما	٦٠٦٠
ئەلحەسکە	٥٤
دەرعا	١٬٤٩٥
حەلەب	٤٨١
دەیر ئەلزۆر	٥٢٧
دیمەشق	٣١٨
تەرتووس	٦٦
قەنیترا	٥
ئەدلەب	٢٬٧٢٩
ئەلسووەیدا	٦
ڕەققە	٥٩
(لوبنان)	٣

بەراوردەکانیتر لە نێوان ٣٧٠٧ تا ٧٣٣٩ کەسە. جگە لە بەراوردەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەنجومەنی ھاوئاھەنگی ناوچەیی کە زۆربەی تاکەکانی حکوومی و ڕاکردوو و ھێزەکانی ئاسایش بە حیساب ناھێنین یان تەنیا ژمارەیەک لە ھێزەکانی ئاسایش بە حیساب دێنن:

سەرچاوە	زیانەکان	مەودای کاتی
ڕێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ	٠٠٠٬٥ کوژراو	١٥ی ئازاری ٢٠١١ – ١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠١١
چاودێری سووریا بۆ مافەکانی مرۆڤ	٢٠٤٬٥ کوژراو	١٥ی ئازاری ٢٠١١ – ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢
ناوەندی بەڵگەنامەکانی پێشێلکراو	٥٧٩٬٦ کوژراو	١٥ی ئازاری ٢٠١١ – ٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢
Avaaz	٢٧٦٬٧ کوژراو	١٥ی ئازاری ٢٠١١ – ٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢
نەتەوە یەکگرتووەکان	٠٠٠٬٦ کوژراو	١٥ی ئازاری ٢٠١١ – ١ی شوباتی ٢٠١٢
ئەنجومەنی ھاوئاھەنگی ناوچەیی	٣٣٩٬٧ کوژراو	١٥ی ئازاری ٢٠١١ – ٥ی شوباتی ٢٠١٢
حکوومەتی سووریا	٧٠٧٬٣ کوژراو	١٥ی ئازاری ٢٠١١ – ٨ی شوباتی ٢٠١٢

ڕووخانی ڕژێمی بنەماڵەی ئەسەد

لە ٢٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ ھاوپەیمانی گرووپە ئۆپۆزسیۆنەکان بە ناوی فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان، بە سەرۆکایەتی ھەیئەت تەحریر شام، ھێرشێکی گەورەیان بۆ سەر سوپای سووریا و ھێزەکانی دیکەی لایەنگری حکوومەت لە پارێزگاکانی حەلەب، ئیدلب، حەما و حومس دەستپێکرد. دواتر ھێرشی دیکەی یاخیبووان لە ژووری ئۆپەراسیۆنەکانی باشوور و ھێزەکانی سووریای دیموکرات و سوپای ئازادی سووریا کە ھەموویان دەستیان کرد بە دەستبەسەرداگرتنی خاکی حکوومەتی سووریا لە باشوور و ڕۆژھەڵاتی وڵاتەکە. لە ٢٩ی ئەم مانگە ھێزەکانی یاخیبووان چوونە ناو شاری حەلەب لەکاتێکدا پێگەکانی سوپای سووریا لە سەرانسەری وڵاتدا داڕما. لە ٧ی کانوونی دووەمدا، ھێزەکانی یاخیبووان چوونەتە ناو دیمەشق و ڕۆژی دواتر، لە ٨ی کانوونی دووەم، بەشار ئەسەد لە پایتەخت ھەڵاتووە. سوپای سووریا پشتڕاستی کردەوە کە ئەسەد لە دەسەڵاتدا نەماوە و لە وڵاتەکەی ھەڵاتووە، لە ئەنجامدا ڕژێمەکەی ڕووخا و کۆتایی بە زیاتر لە ٦٠ ساڵ دەسەڵاتی بەعس لە سەردەمی شانشینی ئەسەد ھێنا. ئەسەد و خێزانەکەی بەرەو مۆسکۆ ھەڵاتبوون و مافی پەنابەرییان لە ڕووسیا پێدرابوو. محەممەد غازی جەلالی، سەرۆکوەزیرانی سووریا، ئامادەیی خۆی بۆ ھاوکاری لەگەڵ ھەر سەرکردایەتییەکی نوێ کە «لەلایەن خەڵکەوە ھەڵدەبژێردرێت» ڕاگەیاند.

سەرچاوەکان

بەشداربووانی ویکیپیدیا، «الحرب الأهلية السورية»، ویکیپیدیای عەرەبی. سەردان لە ٢٨ی نیسانی ٢٠٢٥.