قورئان

قورئان
قورئان
دامەزران	١ی کانوونی دووەمی ٠٦٣١
سەرناو	القرآن‎
ئایین	ئیسلام
لە پێش	ئینجیل لەئیسلامدا
چەشن	religious literature، religious text
زمان	Classical Arabic
شوێنی گێڕانەوە	نیمچەدوورگەی عەرەبی
پێڕستی کەساتییەکان	list of Quranic characters and names
ھۆکار	سرووش
لێکۆڵینەوە لەلایەن	زانستی قورئان
Location of creation	مەککە، مەدینە
Full work available at URL	http://al-quran.info
دۆخی چاپکردن	پاوانی گشتی، پاوانی گشتی
تاگی "ستەک ئێکسچەینج"	https://islam.stackexchange.com/tags/quran
	لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

قورئان (بە عەرەبی: القرآن) لە ئیسلامدا بریتییە لە وتە و ڕاسپاردەی خوا کە نێردراوە بۆ پێغەمبەری ئیسلام محەممەد، قورئان لە عەرەبیدا لە وشەی (قرء) وەرگیراوە کە بەمانای خوێندنەوە دێت، و بنچینەی ئەویش لە وشەی (القرء) وەرگیراوە کە بە مانای کۆکردنەوە و لە خۆگرتن دێت، و قورئان ئەو ناوەی لێنراوە بەھۆی ئەوەی کۆمەڵێک ئایەت و سوورەتی زۆر لەخۆدەگرێت و کۆیان دەکاتەوە.^[١]

پێشەکی

موسڵمانان لەو باوەڕەدان کە قورئان کتێبی خوایە کە نێردراوە بۆ پێغەمبەری ئیسلام محەممەد. لەبەرئەوە لەو باوەڕەدان کە خوێندنەوە و گوێگرتن لێی و کارکردن پێی ھەمووی خواپەرستییە و موسڵمان لە خوا نزیک دەبێتەوە پێی و دڵنیا دەبێت؛ و زۆربەیان لەو باوەڕەدان کە بناغەی شارستانی و ڕۆشنبیرییەکەیانە.

قورئان ئەدوێت لەبارەی بابەتی جۆراوجۆرەوە کە ژیانی مرۆڤ دەگرێتەوە لە دنیا و ڕۆژی دواییدا، دنیا و ئایین لە ئیسلامدا بەیەکەوە بەستراون، قورئان بناغەی بیروباوەڕی موسڵمان دادەنێت و بانگی خەڵک دەکات بۆ پەرستنی خوا و گوێڕایەڵبوون و ملکەچبوون بۆی و بیرکردنەوە لە دروستکراوانی، و دەدوێت لە بارەی مافەکانی مرۆڤ و ئەرکەکانی بەرامبەر پەروەردگاری خۆی و کۆمەڵگە و ئایینەکەی و ھەموو گەردوون. قورئان سیستەمێکی کۆمەڵایەتی دیاری دەکات بۆ موسڵمانان، و ڕەوشت و ئاکاری موسڵمان لەخۆدەگرێت و زۆر ئامۆژگاری و پەند لە ژیانی پێشینەکان باس دەکات، خەڵک ئاگادار دەکاتەوە لە سزای ئاگر لە ڕۆژی دواییدا، لەگەڵ زۆر بابەت و لێدوانی تر.

وەشانێکی ئەندەلووسی قورئان، دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٢ی زایینی

قورئان دابەش دەبێت بۆ ١١٤ بەش، بە ھەر بەشێک ئەوترێت سوورەت، و ھەر سوورەتێک دابەش دەبێت بۆ ژمارەیەک ڕستە و وتە کە ناو دەبرێت بە ئایەت. ھەموو سوورەتێک بە دەربڕینی (بسم اللە الرحمن الرحیم) دەست پێدەکات، جگە لە سوورەتی تەوبە کە بەبێ ئەو دەربڕینە دابەزی، واتای ئەو دەربڕینەش «بە ناوی خوای گەورە و میھرەبان»ە.

یەکەمین ئایەت کە دابەزی ئایەتی ﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ۝١﴾ [عەلەق:١]بوو و دوا ئایەت کە دابەزی ئایەتی﴿وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ ۝٢٨١﴾ [بەقەرە:٢٨١] بوو.

دابەزینی قورئان و کۆکردنەوەی لە یەک بەرگدا

زانایانی موسڵمان کۆکن لەسەر ئەوەی قورئان بە یەک جار دانەبەزیوە، و لە کاتی جیاوازدا ھاتووەتە خوارەوە لە ماوەی زیاد لە بیست ساڵ. کۆکردنەوەی قورئان لە سەردەمی ئەبوبەکری سدیقدا کرا بۆ یەکەم جار. کۆکردنەوە بە مانای نووسین وتۆمارکردنی قورئان دێت، کە بە چوار قۆناغدا تێپەڕیوە:

قۆناغی سەردەمی پێغەمبەرایەتی
قۆناغی سەردەمی ئەبوبەکر
قۆناغی سەردەمی عوسمان
قۆناغی سەردەمەکانی دوای عوسمان

قۆناغی سەردەمی پێغەمبەرایەتی

نزیکەی ٦٠ کەسێک ھەبوون کە پێغەمبەر محەممەد لە ژیانی خۆیدا دای نابوون بۆ نووسینەوەی قورئان، و دوای ئەوەی ئایەتەکانی بۆ دەخوێندنەوە و پێی دەوتن کە لە چ شوێنێک دای نێن (لای چ ئایەت و لە چ سوورەتێکدا)، لە سەردەمی پێغەمبەردا بە سێ شێوە قورئان دەپارێزرا: بە لەبەرکردن، یان بە نووسینەوەی لەلایەن نووسەرانی وەحییەوە یان بە نووسینەوەی لەلایەن خەڵکی ترەوە جگە لە نووسەرانی وەحی، بەڵام لە ژیانی پێغەمبەردا قورئان لە یەک بەرگدا بە کۆیی نەنوسرایەوە.

قۆناغی سەردەمی ئەبوبەکر

لە دوای کۆچی دوایی پێغەمبەر محەممەد زۆرێک لە عەرەبەکان لە ئایین پاشگەز بوونەوە، کە ئەبوبەکر بەرەنگاری ھەموویان بوویەوە لەوانەی کە بە تەواوی لە ئایین پاشگەز بووبونەوە، و ئەوانەی کە وازیان لە ھەندێک دین ھێنابوو وەک زەکەتدان، و ئەوانەش کە بانگەوازی پێغەمبەرایەتیان دەکرد. بەم شێوەیە شەڕێکی گەورە ڕوویدا و لەو شەڕانەدا ژمارەیەکی زۆر موسڵمان بوونە قوربانی کە بەپێی گێڕانەوەیەک ٧٠ کەس لەوانەی ھەموو قورئانیان لەبەر بوو کوژران. ھەر لەبەر ئەوە عومەری کوڕی خەتاب پێشنیاری بۆ ئەبوبەکری سدیق کرد کە ھەموو قورئان لە یەک بەرگدا (مصحف) بنوسرێتەوە، بەم شێوەیە ئەبوبەکر لیژنەیەکی دروست کرد بۆکۆکردنەوەی قورئان کە لە عومەری کوڕی خەتاب و زەیدی کوڕی سابت پێک ھاتبوون بۆ کۆکردنەوەی قورئان؛ و ژمارەیەک لە ھاوەڵان دەست نیشان کران بۆ نووسینەوە. نزیکەی دوو ساڵ خەریکی کۆکردنەوەی ھەموو ئەو بەرگانەی قورئان بوون.

قۆناغی سەردەمی عوسمان

قورئان بەو شێوەیەی خۆی مایەوە وەک سەردەمی ئەبوبەکر، بەڵام دوای ئەوەی لە سەردەمی عومەری کوڕی خەتابدا فتوحاتی ئیسلامی فراوان بوو و بەردەوام لە زیادکردندا بوو، خەڵکی عێراق و شام و ھەندێک ناوچەی تر، جیاوازی کەوتە نێوانیان لەسەر خوێندنەوەی ڕاستی قورئان بەم شێوەیە عوسمانی کوڕی عەفان لیژنەیەکی دروست کرد لە نووسەرەکانی وەحی سەردەمی پێغەمبەر، بۆ لەبەر گرتنەوەی ئەو نوسخەیەی قورئان کە لە سەردەمی ئەبوبەکردا ئامادە کرابوو. عوسمان ھەر قورئانێکی دەنارد بۆ وڵاتێک کەسێکی شارەزای لەگەڵ دەنارد بۆ ئەوەی خەڵک فێری چۆنییەتی خوێندنەوەی بکات و بۆیان ڕوون بکاتەوە.

قۆناغەکانی سەردەمی دوای عوسمان

ئەو قورئانانەی لە سەردەمی عوسماندا و پێشتریش نوسرابوونەوە، سەر و بۆریان نەبوو، بۆیە ئەو کەسانەی کە عەرەب نەبوون دەکەوتنە ھەڵەوە لە کاتی خوێندنەوەی، ئەبو ئەسوەدی دوئەلی یەکەم کەس بووە کە دەستی کرد بە خاڵبەندی قورئان، بەم شێوەیە نووسینەوەی قورئان سەردەم دوای سەردەم جوانکاری و ئاسانکاری زیاتری بە خۆیەوە بینی.

زانستی قورئان

زانستی قورئان زۆر و ھەمەجۆرە، و زانایان بە شێوازی جیاواز بابەتەکانی قورئانیان دابەش کردووە، و گرنگترین پۆڵێنکردنی قورئان کە ھەموو ئەو باس و خواسانە لە خۆ دەگرێت ئەمەی خوارەوەیە:

قورئان بە شێوەیەکی گشتی دوو جۆر باس دەگرێتە خۆی:

چەند باسێک وەک یاسا و ئەحکام داڕیژراون و کراونەتە ئەرک بە سەرشانی تاک و کۆمەڵەوە بۆ ئەوەی جێبەجێ بکرێن. وەک باسە بیروباوەڕییەکان کە پەیوەندیان بە بیر و ھۆشەوە ھەیە، وباسە ڕەوشتییەکان کە پەیوەندیان بە ھەست و نەستی دڵەوە ھەیە، و باسە کردارییەکان کە پەیوەندی بە ھەڵسو کەوتەوە ھەیە.
چەند بابەت و باسێک کە ئەو یاسایانەی وەرنەگرتووە کە ئەمانیش چیرۆک و پەند ھێنانەوە و سوێندەکانی قورئان و لێدوان و وتووێژ لە قورئاندا و ئیعجاز و پەیمان و ئاگادارکردنەوە و بەڵگەگانی دەروون و گەردوون دەگرێتەوە.

سوورەتەکانی قورئان

ژمارەی سوورەتەکانی قورئان ١١٤ سوورەتە، ئەمانەی خوارەوەن:

فاتیحە (١)	بەقەرە (٢)	ئالی عیمران (٣)	نیسا (٤)	مائیدە (٥)	ئەنعام (٦)	ئەعراف (٧)	ئەنفال (٨)	تەوبە (٩)
یوونوس (١٠)	ھوود (١١)	یووسوف (١٢)	ڕەعد (١٣)	ئیبراھیم (١٤)	حیجر (١٥)	نەحل (١٦)	ئیسرا (١٧)	کەھف (١٨)	مریەم (١٩)
تاھا (٢٠)	ئەنبیا (٢١)	حەج (٢٢)	موئمنوون (٢٣)	نوور (٢٤)	فورقان (٢٥)	شەعەرا (٢٦)	نەمل (٢٧)	قەسەس (٢٨)	عەنکەبووت (٢٩)
ڕووم (٣٠)	لوقمان (٣١)	سەجدە (٣٢)	ئەحزاب (٣٣)	سەبەء (٣٤)	فاتر (٣٥)	یاسین (٣٦)	سافات (٣٧)	ساد (٣٨)	زومەر (٣٩)
موئمن (٤٠)	فوسلەت (٤١)	شوورا (٤٢)	زوخروف (٤٣)	دوخان (٤٤)	جاسیە (٤٥)	ئەحقاف (٤٦)	محەممەد (٤٧)	فەتح (٤٨)	حوجورات (٤٩)
قاف (٥٠)	زاریات (٥١)	توور (٥٢)	نەجم (٥٣)	قەمەر (٥٤)	ڕەحمان (٥٥)	واقیعە (٥٦)	حەدید (٥٧)	موجادەلە (٥٨)	حەشر (٥٩)
مومتەحنە (٦٠)	سەف (٦١)	جومعە (٦٢)	مونافقوون (٦٣)	تەغابون (٦٤)	تەڵاق (٦٥)	تەحریم (٦٦)	مولک (٦٧)	قەڵەم (٦٨)	حاقە (٦٩)
مەعارج (٧٠)	نووح (٧١)	جن (٧٢)	موزەمل (٧٣)	مودەسر (٧٤)	قیامەت (٧٥)	ئینسان (٧٦)	مورسەلات (٧٧)	نەبەء (٧٨)	نازعات (٧٩)
عەبەس (٨٠)	تەکویر (٨١)	ئینفتار (٨٢)	موتەففین (٨٣)	ئینشقاق (٨٤)	بورووج (٨٥)	تارق (٨٦)	ئەعلا (٨٧)	غاشیە (٨٨)	فەجر (٨٩)
بەلەد (٩٠)	شەمس (٩١)	لەیل (٩٢)	زوحا (٩٣)	ئینشراح (٩٤)	تین (٩٥)	عەلەق (٩٦)	قەدر (٩٧)	بەیینە (٩٨)	زەلزەلە (٩٩)
عادیات (١٠٠)	قارعە (١٠١)	تەکاسور (١٠٢)	عەسر (١٠٣)	ھومەزە (١٠٤)	فیل (١٠٥)	قورەیش (١٠٦)	ماعوون (١٠٧)	کەوسەر (١٠٨)	کافروون (١٠٩)
نەسر (١١٠)	مەسەد (١١١)	ئیخلاس (١١٢)	فەلەق (١١٣)	ناس (١١٤)

درێژترین سوورەتی قورئان سوورەتی بەقەرەیە، و کورتترین سوورەتی کەوسەرە.
ھەندێک لە سوورەتەکان زیاد لە ناوێکیان ھەیە، بەڵام ئەوانەی کە لە سەرەوە ناویان ھێنراوە ناسراوترین ناویانن.
ھەندێک لە سوورەتەکان پێغەمبەر محەممەد خۆی ناوی ناون، و ھەندێکی ھاوەڵەکانی ناویان ناون.

دابەشکردنی قورئان

قورئان دابەش دەبێت بەسەر ٣٠ بەشدا و بۆیە لە ناو کوردەکان بە سیپارەیش ناسراوە. سوورەتەکانی قورئان دابەش دەبن بۆ سوورەتی مەککی و مەدەنی، سوورەتە مەککییەکان ئەو سوورەتانەن کە پێش کۆچکردن بۆ مەدینە دابەزیون وزیاتر باس لە بیروباوەڕ دەکەن، و ژمارەیان ٨٦ سوورەتە، و سوورەتە مەدەنییەکان ئەوانەن کە لەدوای کۆچکردن دابەزیون و زیاتر باس لە شەریعەت و یاساکانی حەرام و حەڵاڵ دەکەن و ژمارەیان ٢٨ سوورەتە.

سەرچاوەکان

^ «خزانة الكتب | الكتب ألفبائيًّا|نداء الإيمان». www.al-eman.com. لە ١١ی ئایاری ٢٠٢١ ھێنراوە.

دەروازەیەک بۆ زانستەکانی قورئان، نوسینی/ ئیکرام کەریم
وێکپیدیای عەرەبی
وێکپیدیای ئینگلیزی

کتێبنامە

Al-Jallad، Ahmad (2022). The Religion and Rituals of the Nomads of Pre-Islamic Arabia: A Reconstruction Based on the Safaitic Inscriptions. Brill. ISBN 978-90-04-50427-1.
Allen، Roger (2000). An Introduction to Arabic literature. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-77657-8.
Religious Dynamics under the Impact of Imperialism and Colonialism: A Sourcebook. Brill. 2016. ISBN 9789004329003.
«Cosmology and creation». The Oxford Dictionary of the Jewish Religion. Oxford University Press. 2011. ISBN 978-0-19-973004-9.
Clogg، Richard (1979). «An Attempt to Revive Turkish Printing in Istanbul in 1779». International Journal of Middle East Studies. 10 (1): 67–70. doi:10.1017/s0020743800053320. S2CID 159835641.
«Gog and Magog». Encyclopaedia of Islam, Three. 2013. doi:10.1163/1573-3912_ei3_COM_27495.
The Koran; A Very Short Introduction. Oxford University Press. 2000. ISBN 978-0-19-285344-8. لە 24 September 2019 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
Corbin، Henry (1993) [1964 (in French)]. History of Islamic Philosophy. London: Kegan Paul International in association with Islamic Publications for The Institute of Ismaili Studies. ISBN 978-0-7103-0416-2.
Dost، Suleyman (2023). «Pilgrimage in Pre-Islamic Arabia: Continuity and Rupture from Epigraphic Texts to the Qur'an». Millennium. 20 (1): 15–32. doi:10.1515/mill-2023-0003.
Guessoum، Nidhal (2011). Islam's Quantum Question: Reconciling Muslim Tradition and Modern Science. I.B. Tauris. p. 174. ISBN 978-1-84885-517-5.
Levenson، Jon Douglas (2012). Inheriting Abraham: The Legacy of the Patriarch in Judaism, Christianity, and Islam. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-15569-2.
Lings، Martin (2004). Mecca: From Before Genesis Until Now. Archetype. ISBN 978-1-901383-07-2.
Krek، Miroslav (1979). «The Enigma of the First Arabic Book Printed from Movable Type». Journal of Near Eastern Studies. 38 (3): 203–212. doi:10.1086/372742. S2CID 162374182.
Nasr، Seyyed Hossein (2003). Islam: Religion, History and Civilization. San Francisco: Harper. ISBN 978-0-06-050714-5.
Nasr، Seyyed Hossein (2007). «Qurʾān». Encyclopædia Britannica Online. لە 4 November 2007 ھێنراوە. {{cite encyclopedia}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
Peters، Francis E. (August 1991). «The Quest of the Historical Muhammad». International Journal of Middle East Studies. 23 (3): 291–315. doi:10.1017/S0020743800056312. S2CID 162433825.
The Blackwell companion to the Qur'an. Blackwell. 2006. ISBN 978-1-4051-1752-4.
Tabatabae، Mohammad Hosayn (1988). The Qur'an in Islam: Its Impact and Influence on the Life of Muslims. Routledge. ISBN 978-0-7103-0266-3.
«al-Iskandar». Encyclopaedia of Islam, Second Edition. 1960–2007. doi:10.1163/1573-3912_islam_SIM_3630.
Watson، William J. (1968). «İbrāhīm Müteferriḳa and Turkish Incunabula». Journal of the American Oriental Society. 88 (3): 435–441. doi:10.2307/596868. JSTOR 596868.
Ziolkowski، Jan M. (2007). Fairy Tales from Before Fairy Tales: The Medieval Latin Past of Wonderful Lies. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-03379-9.

ئەمانەش ببینە

نووسینە پێناسەیییەکان

Bell's introduction to the Qurʼān. Edinburgh University Press. 1970. ISBN 978-0-7486-0597-2.
Hawting، G.R. (1993). Approaches to the Qur'ān (1 ed.). Routledge. ISBN 978-0-415-05755-4.
Hixon، Lex (2003). The heart of the Qurʼan: an introduction to Islamic spirituality (2 ed.). Quest. ISBN 978-0-8356-0822-0.
Rahman، Fazlur (2009) [1989]. Major Themes of the Qur'an (Second ed.). University Of Chicago Press. ISBN 978-0-226-70286-5.
Robinson، Neal (2002). Discovering the Qur'an. Georgetown University Press. ISBN 978-1-58901-024-6.
Sells، Michael (15 November 1999). Approaching the Qur'ān: The Early Revelations (Book & CD ed.). White Cloud Press. ISBN 978-1-883991-26-5. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
Wild، Stefan (1996). The Quʼran as Text. Leiden: Brill. ISBN 978-90-04-09300-3.

تەفسیرەکان

Al-Tabari (1987) [Cairo 1955–69]. «Jāmiʻ al-bayān ʻan taʼwīl al-qurʼān». The Commentary on the Qurʼān. transl. J. Cooper (ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-920142-6.
Tabatabae، Sayyid Mohammad Hosayn. Tafsir al-Mizan.

لێکۆڵینەوەی بابەتی

McAuliffe، Jane Dammen (1991). Qurʼānic Christians: an analysis of classical and modern exegesis. New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-36470-6.
A Deadly Misunderstanding: a Congressman's Quest to Bridge the Muslim-Christian Divide. New York: Harper One. 2008. ISBN 978-0-06-143828-8.
Stowasser، Barbara Freyer (1 June 1996). Women in the Qur'an, Traditions and Interpretation (Reprint ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-511148-4. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

ڕەخنەی ئەدەبی

M.M. Al-Azami (2003). The History of The Qur'anic Text: From Revelation to Compilation: A Comparative Study with the Old and New Testaments (First ed.). UK Islamic Academy. ISBN 978-1-872531-65-6.
Boullata، Issa J، ed. (2000). Literary Structures of Religious Meaning in the Qur'ān. Curzon Press. ISBN 0-7007-1256-9..
Luling، Gunter (2003). A challenge to Islam for reformation: the rediscovery and reliable reconstruction of a comprehensive pre-Islamic Christian hymnal hidden in the Koran under earliest Islamic reinterpretations. New Delhi: Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1952-8.
Luxenberg، Christoph (2007) [2004]. The Syro-Aramaic Reading of the Koran: a contribution to the decoding of the language of the Koran. Berlin: Verlag Hans Schiler. ISBN 978-3-89930-088-8.
Puin، Gerd R. (1996). «Observations on Early Quran Manuscripts in Sana'a». لە Wild، Stefan (ed.). The Qurʾan as Text. Leiden: E.J. Brill. pp. 107–11.
Wansbrough، John (1977). Quranic Studies. Oxford University Press.

ئینسایکلۆپیدیاکان

McAuliffe JD، et al.، eds. (2001). Encyclopaedia of the Qur'an (First ed.). Brill Academic Publishers. ISBN 978-90-04-11465-4.
Leaman O، et al.، eds. (2005). The Qur'an: An Encyclopedia (First ed.). Routledge. ISBN 978-0-415-77529-8.
Iqbal M، et al.، eds. (2013). The Integrated Encyclopedia of the Qur'an (First ed.). Center for Islamic Sciences. ISBN 978-1-926620-00-8.

گۆڤارە زانستییەکان

Journal of Qur'anic Studies (ISSN 1465-3591), published by the School of Oriental and African Studies
Journal of Qur'anic Research and Studies, published by King Fahd Qur'an Printing Complex

سەرچاوەکانی تر

The British Library: Discovering Sacred Texts – Islam 17 March 2022 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.

نوسخەکانی قورئان

لێکۆڵینەوە و وەرگێڕانەکانی قورئان

بەستەرە دەرەکییەکان

Al-Quran (قورئان) ٢٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[1] «خزانة الكتب | الكتب ألفبائيًّا|نداء الإيمان». www.al-eman.com. لە ١١ی ئایاری ٢٠٢١ ھێنراوە.

[١]