بۆ ناوەڕۆک بازبدە

ئێزیدییەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
(لە ئێزیدیەوە ڕەوانە کراوە)
ئەم وتارە سەبارەت بە خەڵکەکە نووسراوە. بۆ ئایینەکە، بڕوانە ئێزیدی (ئایین).
ئێزیدییەکان، Êzîdiyekn
یادکردنەوەی چارشەما سۆر لە پەرستگای لالش لەلایەن ئێزیدییەکان لە پارێزگای دھۆک، ھەرێمی کوردستان ٢٠١٨
Total population
کۆ. ٧٠٠٫٠٠٠–١٫٥٠٠٫٠٠٠[١][٢][٣]
Regions with significant populations
باشووری کوردستان، ڕۆژاوای کوردستان
پێرست بەپێی وڵات
 عێراق٥٠٠٫٠٠٠–٧٠٠٫٠٠٠[٤][٥]
 ئەڵمانیا٢٠٠٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٩)[٦][٧]
 ڕووسیا٤٠٫٠٠٠ (سەرژمێری ٢٠١٠)[٨]
 ئەرمەنستان٣٤٫٢٧٢ (سەرژمێری ٢٠١١)[٩]
 بەلجیکا٣٥٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٨)[١٠]
 گورجستان١٢٫١٧٤ (سەرژمێری ٢٠١٨)[١١]
 ویلایەتە یەکگرتووەکان١٠٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٧)[١٢]
 فەڕەنسا١٠٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٨)[١٣][١٤]
 سووریا١٠٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٧)[١٥][١٦]
 سوێد٦٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٨)[١٧]
 تورکیا٥٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٠)[١٨][١٩]
 ئوسترالیا٢٫٧٣٨ (مەزەندەی ٢٠١٩)[٢٠]
 کەنەدا١٫٢٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٨)[٢١]
Religions
ئایینی ئێزیدی، مەسیحییەت، ئیسلام (کەمترین)
Languages
کوردیی باکووری،[٢٢] میسۆپۆتامیی عەرەبی باکوور (لە بەعشیقە و بەحزانێ)[٢٣]

ئێزیدییەکان (بە کوردیی باکووری: Êzîdiyekan, /jəˈziːdiz/[٢٤] یان ئێزیدی، Êzîdy)[٢٥][٢٦] گرووپێکی ئایینی کورد زمانن،[٢٧][٢٨] کە بە ڕەسەن سەرچاوەکەیان لە کوردستانە، کە ناوچە جوگرافییەکانی باکووری کوردستان، باشووری کوردستان، ڕۆژاوای کوردستان و ڕۆژھەڵاتی کوردستان دەگرێتەوە.[٢٩][٣٠][٣١] زۆرینەی ئەو ئێزیدیانەی ئەمڕۆ لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ماونەتەوە لە باشووری کوردستان و عێراق دەژین، بە پلەی یەکەم لە پارێزگاکانی نەینەوا و دھۆک.[٣٢][٣٣]

ناکۆکی لە نێوان شارەزایان ھەیە لەسەر ئەوەی کە ئایا ئێزیدییەکان گرووپێکی ئیتنۆئایینی جیاوازن یان گرووپێکی ئایینی کوردن کە گەلێکی نەتەوەیی ئێرانین.[٣٤][٣٥] ئێزیدییەت ئایینی سەرەکیی ئێزیدییەکانە و لە سروشتدا یەکتاپەرستییە، ڕەگ و ڕیشەی دەگەڕێتەوە بۆ باوەڕێکی ئێرانی پێش زەردەشتییەکان.[٣٦][٣٧][٣٨][٣٩][٤٠]

کۆمەڵکوژیی ئێزیدییەکان لە ساڵی ٢٠١٤ کە لەلایەن دەوڵەتی ئیسلامییەوە ئەنجامدرا، بەھۆیەوە زیاتر لە ٥ ھەزار ئێزیدی کوژران و ھەزاران ژن و کچی ئێزیدی وەک کۆیلە کڕین و فرۆشتنیان پێوەکرا و دەستدرێژیی سێکسیان کرایە سەر،[٤١] ھەروەھا ئاوارە بوونی زیاتر لە ٥٠٠ ھەزار ئێزیدی لێکەوتەوە.[٤٢][٤٣]

ڕەچەڵەک

[دەستکاری]
سەرەک ئێزیدییەک لە بەعشیقە، باشووری کوردستان - وێنەکە لەلایەن ئەلبێرت کانگیراوە (١٩٢٠ەکان)

ئێزیدییەکان خۆیان بە ئێزیدی Êzidî یان لە ھەندێک ناوچەدا بە داسنی Dasinî بانگ دەکەن، ھەرچەندە ناوی دووەمیان زیاتر ناوێکی خێڵەکییە. ھەندێک لە زانایانی ڕۆژاوا لەو باوەڕەدان کە ناوەکە لە خەلیفەی ئەمەوی، یەزید کوڕی معاویە (یەزیدی یەکەم) وەرگیراوە.[٤٤] بەڵام ئێزیدییەکان ھەر جۆرە پەیوەندییەک لە نێوان ناوەکەیان و خەلیفەکاندا ڕەتدەکەنەوە.[٤٥] وشەی ئێزیدی بە واتای 'بەندەی دروستکەر' دێت.[٤٦][٤٧]

زانایان لێکچوونێکی زۆریان لە نێوان ئێزیدییەکان و یارسانەکان و کوردە عەلەوییەکاندا دۆزیوەتەوە.[٣٩][٤٨][٤٩][٥٠] تایبەتمەندییە ھاوبەشەکانی نێوان سێ ئایینەکە دەتوانرێت بگەڕێنرێتەوە بۆ باوەڕێکی کۆن کە ڕەنگە لە نێو گەلانی ڕۆژاوای ئێراندا باڵادەست بووبێت[٥١] بەڵام جیاوازە لە ئایینی زەردەشتی و لە نەریتی ئێرانی پێش زەردەشتییەوە وەرگیراوە.[٥٢][٤٩]

نووسەرانی سەرەتایی ھەوڵیان داوە ڕەچەڵەکی ئێزیدی، بە شێوەیەکی بەرفراوان، لە ڕووی ئیسلامەوە، فارسی، یان ھەندێکجار ئایینە بتپەرستییەکان پێناسە بکەن؛ بەڵام لێکۆڵینەوەکان کە لە ساڵانی نەوەدەکانەوە بڵاوکراونەتەوە، دەریان خستووە کە ڕێبازێکی لەو شێوەیە بوونی نییە.

ئایین

[دەستکاری]
وتاری سەرەکی: ئێزیدی (ئایین)

ئێزیدییەت باوەڕێکی یەکتاپەرستییە[٥٣] کە لەسەر بنەمای باوەڕبوون بە یەک خودایە، کە جیھانی دروست کردووە و بە چاودێری ھێپتادێکی حەوت بوونەوەری پیرۆزی دروست کراوە، کە زۆرجار بە فریشتە یان حەفت سیر (حەوت نھێنییەکە) ناسراون.[٥٤] لە نێو ئەمانەدا، مەلەک تاووس، فریشتەی تاووس بوونی ھەیە.[٥٥][٥٦] بە شێوەیەکی نەریتی ئەو ئێزیدیانەی ھاوسەرگیری لەگەڵ نا ئێزیدیدا دەکەن، دەچنە سەر ئایینی ھاوسەرەکەیان.[٥٣][٥٧]

بۆماوەزانی

[دەستکاری]

کوردەکان ژیننامەی بۆماوەیی تایبەتیان ھەیە بە ناوی «ھاپلۆتایپی مۆداڵی کوردی» (KMH یان MKMH بۆ کوردە موسڵمانەکان) لەسەر ژێرپۆلی J2-M172 بەم پەرەپێدراوە: ١٤-١٥-٢٣-١٠-١١-١٢. بەرزترین ڕێژەی ئەم ھاپلۆتایپە تا ئێستا لە ئێزیدییەکانی ئەرمەنیا پێوانە کراوە:

دیمۆگرافیا

[دەستکاری]
فیلمێکی دۆکیۆمێنتەری ساڵی ٢٠١٤ دەربارەی ئێزیدییەکان

لە ڕووی مێژوویییەوە ئێزیدییەکان بە پلەی یەکەم لە کۆمەڵگاکانی سنووریی باشووری کوردستان و باکووری کوردستان و ڕۆژاوای کوردستاندا دەژیان، و ھەروەھا ژمارەیەکی بەرچاویان لە ئەرمینیا و جۆرجیا ھەبووە؛ بەڵام ڕووداوەکانی کۆتایی سەدەی بیستەم بووەتە ھۆی گۆڕانکارییەکی بەرچاوی دیمۆگرافیی ئێزیدییەکان و ھەروەھا کۆچی بەکۆمەڵ.[٥٩] لە ئەنجامدا خەمڵاندنی دانیشتووان لە زۆرێک لە ناوچەکاندا ڕوون نییە و خەمڵاندنی قەبارەی کۆی دانیشتووان جیاوازە.

ئەمانەش ببینە

[دەستکاری]

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ Lamb، Christina (٢٢ی ئەیلوولی ٢٠٢٠). Our Bodies, Their Battlefields: War Through the Lives of Women. Simon and Schuster. لاپەڕە ٢٤. ژپنک ٩٧٨-١-٥٠١١-٩٩١٧-٢.
  2. ^ «Aziz Tamoyan blames unknown forces for crippling history and culture of Yazidis». armenpress.am. لە ١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  3. ^ https://www.washingtonpost.com/world/2022/02/04/yazidi-religion-isis-genocide-syria/
  4. ^ «Surviving Islamic State: The Plight Of The Yazidi Community». Nikita Malik. Forbes. لە ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  5. ^ Henne، Peter؛ Hackett، Conrad (١٢ی ئابی ٢٠١٤). «Iraqi Yazidis: Hazy population numbers and a history of persecution». Pew Research Center. لە ٣٠ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  6. ^ Alkaidy، Gohdar (٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩). «Mir Tahsin Said Beg: Oberhaupt der Jesiden stirbt im deutschen Exil». لە ١٩ی ئایاری ٢٠١٩ ھێنراوە.
  7. ^ Meyer، Natalie Lydia. «Geschichten vom Leid der Verfolgung». Westfalen-Blatt (بە ئەڵمانی). لە ١٩ی ئایاری ٢٠١٩ ھێنراوە.
  8. ^ Приложение 2. Национальный состав населения по субъектам Российской Федерации. Statistics of Russia (بە ڕووسی). لە ٢٢ی ئابی ٢٠١٨ ھێنراوە.
  9. ^ «2011 Armenian census» (PDF). لە ١٨ی ئابی ٢٠١٤ ھێنراوە.
  10. ^ «Exhibition in Brussels on the Yazidi community in Iraq». ١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨. لە ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  11. ^ «Ethnic Composition of Georgia» (PDF). CSEM. لە ١٨ی ئایاری ٢٠١٩ ھێنراوە.
  12. ^ Knapp، Fred. «Iraqis a fast-growing group in Nebraska». netnebraska.org. لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی ئایاری ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  13. ^ «La communauté Yézidie en France». لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  14. ^ «Non, les Yézidis ne sont pas voués à disparaître». ١ی ئابی ٢٠١٨. لە ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  15. ^ Armstrong، Kerrie (٢٢ی ئابی ٢٠١٧). «The Yazidi people: who are they and why are they on the run?». Explainer. SBS. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  16. ^ Andrea Glioti (١٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣). «Yazidis Benefit From Kurdish Gains in Northeast Syria». al-monitor. لە ڕەسەنەکە لە ١٩ی شوباتی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ١ی نیسانی ٢٠١٤ ھێنراوە.
  17. ^ «Många yazidier fortfarande försvunna» (بە سویدی). SVT. ٩ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨. لە ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  18. ^ «Turkey». U.S. Department of State. لە ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  19. ^ International Religious Freedom (2010): Annual Report to Congress. DIANE Publishing. ژپنک ٩٧٨-١-٤٣٧٩-٤٤٣٩-٦.
  20. ^ «Statement on ABC Four Corners reporting». homeaffairs.gov.au. لە ٢١ی ئابی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  21. ^ «For a Yazidi refugee in Canada, the trauma of ISIS triggers rare, terrifying seizures». ١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨. لە ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  22. ^ Dalalyan، Tork (کانوونی دووەمی ٢٠١١). «Construction of Kurdish and Yezidi Identities among the Kurmanji-speaking Population of the Republic of Armenia, in». Changing Identities: Armenia, Azerbaijan, Georgia (Collection of Selected Works, Edited by V. Voronkov, S. Khutsishvili, J. Horan), Heinrich Böll Stiftung South Caucasus: ١٨٩.
  23. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری iranica نەدراوە
  24. ^ «Yazidi». Oxford Dictionaries | English. لە ڕەسەنەکە لە ٣ی ئابی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئازاری ٢٠١٩ ھێنراوە.
  25. ^ Kreyenbroek، Philip G.؛ Rashow، Khalīl Jindī (٢٠٠٥). God and Sheikh Adi are Perfect: Sacred Poems and Religious Narratives from the Yezidi Tradition. Otto Harrassowitz Verlag. لاپەڕە ١١٨. ژپنک ٣-٤٤٧-٠٥٣٠٠-٣.
  26. ^ «خانمانی ئێزیدی جــلـی ره‌ش فڕێده‌ده‌ن» خانمانی ئێزیدی جلـی رهش فڕێدهدهن (بە کوردی). لە ١٣ی شوباتی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
  27. ^ Açikyildiz، Birgül (٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤). The Yezidis: The History of a Community, Culture and Religion. I.B.Tauris. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٥٧٧٢-٠٦١-٠.
  28. ^ Gidda، Mirren (٨ی ئابی ٢٠١٤). «Everything You Need to Know About the Yazidis». TIME.com. لە ٧ی شوباتی ٢٠١٦ ھێنراوە.
  29. ^ Nelida Fuccaro (١٩٩٩). The Other Kurds: Yazidis in Colonial Iraq. London & New York: I. B. Tauris. لاپەڕە ٩. ژپنک ١-٨٦٠٦٤-١٧٠-٩.
  30. ^ Pirbari، Dimitri؛ Grigoriev، Stanislav. Holy Lalish, 2008 (Ezidian temple Lalish in Iraqi Kurdistan).
  31. ^ Omarkhali، Khanna (٢٠١٧). The Yezidi religious textual tradition, from oral to written: categories, transmission, scripturalisation, and canonisation of the Yezidi oral religious texts: with samples of oral and written religious texts and with audio and video samples on CD-ROM. Harrassowitz Verlag. ژپنک ٩٧٨-٣-٤٤٧-١٠٨٥٦-٠. OCLC ٩٩٤٧٧٨٩٦٨.
  32. ^ Kane، Sean (٢٠١١). «Iraq's disputed territories» (PDF). PeaceWorks. United States Institute of Peace. لە ١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨ ھێنراوە.
  33. ^ «On Vulnerable Ground – Violence against Minority Communities in Nineveh Province's Disputed Territories» (PDF). Human Rights Watch. تشرینی دووەمی ٢٠٠٩. لە ١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨ ھێنراوە.
  34. ^ Ali، Majid Hassan (١٥ی شوباتی ٢٠١٩). «The identity controversy of religious minorities in Iraq: the crystallization of the Yazidi identity after 2003». British Journal of Middle Eastern Studies. ٤٧ (5): ١٥. doi:١٠.١٠٨٠/١٣٥٣٠١٩٤.٢٠١٩.١٥٧٧١٢٩.
  35. ^ «UNHCR's Eligibility Guidelines for Assessing the International Protection Needs of Iraqi Asylum-Seekers» (PDF). لاپەڕە ١١, ٧٦.
  36. ^ Turgut, Lokman. Ancient rites and old religions in Kurdistan. OCLC ٨٧٩٢٨٨٨٦٧.
  37. ^ Kaczorowski، Karol (٢٠١٤). «Yezidism and Proto-Indo-Iranian Religion». Fritillaria Kurdica. Bulletin of Kurdish Studies.
  38. ^ Omarkhali، Khanna (٢٠١١). The status and role of the Yezidi legends and myths: to the question of comparative analysis of Yezidism, Yārisān (Ahl-e Haqq) and Zoroastrianism: a common substratum?. OCLC ٩٩٩٢٤٨٤٦٢.
  39. ^ ئ ا Kreyenbroek 1995.
  40. ^ Bozarslan، Hamit؛ Gunes، Cengiz؛ Yadirgi، Veli، eds. (٢٢ی نیسانی ٢٠٢١). The Cambridge History of the Kurds (چاپی 1). Cambridge University Press. doi:١٠.١٠١٧/٩٧٨١١٠٨٦٢٣٧١١. ژپنک ٩٧٨-١-١٠٨-٦٢٣٧١-١.
  41. ^ Callimachi، Rukmini (١٢ی ئازاری ٢٠١٦). «To Maintain Supply of Sex Slaves, ISIS Pushes Birth Control». The New York Times. ISSN ٠٣٦٢-٤٣٣١. لە ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
  42. ^ «Statement by the Commission of Inquiry on Syria on the second anniversary of 3 August 2014 attack by ISIS of the Yazidis». ohchr.org. OHCHR. لە ١٧ی ئایاری ٢٠١٩ ھێنراوە.
  43. ^ Suvari، Çakır Ceyhan (٢٠١٨). «Being Ezidi in the Middle East». Understanding Religious Violence. Springer International Publishing. لاپەڕە ١٩٥–٢١٢. doi:١٠.١٠٠٧/٩٧٨-٣-٠٣٠-٠٠٢٨٤-٨_٨. ژپنک ٩٧٨-٣-٠٣٠-٠٠٢٨٤-٨.
  44. ^ «Encyclopaedia Iranica: Yazidis». Iranicaonline.org. لە ١٨ی ئابی ٢٠١٤ ھێنراوە.
  45. ^ Ceyhan Suvari، Çakır. «Yezidis: An Ethno-Religious Group in Turkey» (PDF). لاپەڕە ٣٢. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٧ی نیسانی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
  46. ^ «What you did not know about Iraq's Yazidi minority». Al Arabiya News. ١١ی ئابی ٢٠١٤.[بەستەری مردوو‍]
  47. ^ Bocheńska، Joanna (٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨). Rediscovering Kurdistan's Cultures and Identities: The Call of the Cricket. Springer. ژپنک ٩٧٨-٣-٣١٩-٩٣٠٨٨-٦.
  48. ^ Omarkhali، Khanna (کانوونی دووەمی ٢٠٠٩). «The status and role of the Yezidi legends and myths. To the question of comparative analysis of Yezidism, Yārisān (Ahl-e Haqq) and Zoroastrianism: a common substratum?». Academia.
  49. ^ ئ ا Turgut, Lokman. Ancient rites and old religions in Kurdistan. OCLC ٨٧٩٢٨٨٨٦٧.
  50. ^ Bozarslan، Hamit؛ Gunes، Cengiz؛ Yadirgi، Veli (٢٢ی نیسانی ٢٠٢١). The Cambridge History of the Kurds. Cambridge University Press. ژپنک ٩٧٨-١-١٠٨-٥٨٣٠١-٥.
  51. ^ Foltz، Richard. Two Kurdish Sects: The Yezidis and the Yaresan. لاپەڕە ٢١٩. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی شوباتی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٧ی شوباتی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  52. ^ Foltz، Richard (٢٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣). «Mithra and Mithraism». Religions of Iran: From Prehistory to the Present. London: Oneworld Publications. لاپەڕە ٣٠. ژپنک ٩٧٨-١-٧٨٠٧٤-٣٠٧-٣. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی شوباتی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٧ی شوباتی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  53. ^ ئ ا Açikyildiz، Birgül (٢٠١٤). The Yezidis: The History of a Community, Culture and Religion. London: I. B. Tauris & Company. ژپنک ٩٧٨-١-٧٨٤٥٣-٢١٦-١. OCLC ٨٨٨٤٦٧٦٩٤.
  54. ^ Adam Valen Levinson (2017).
  55. ^ Asher-Schapiro، Avi (١١ی ئابی ٢٠١٤). «Who Are the Yazidis, the Ancient, Persecuted Religious Minority Struggling to Survive in Iraq?». National Geographic. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی ئابی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە.
  56. ^ Thomas، Sean (١٩ی ئابی ٢٠٠٧). «The Devil worshippers of Iraq». The Daily Telegraph.
  57. ^ Gidda، Mirren (٨ی ئابی ٢٠١٤). «Everything You Need to Know About the Yazidis». TIME.com. لە ٧ی شوباتی ٢٠١٦ ھێنراوە.
  58. ^ Scirp، Amber (٢٠١٢). «The Origin of Kurds». Advances in Anthology. ٢: ٦٤–٧٩.
  59. ^ Garnik S. Asatrian, Victoria Arakelova (٢٠١٤). The Religion of the Peacock Angel: The Yezidis and Their Spirit World. Routledge. ژپنک ٩٧٨-١-٣١٧-٥٤٤٢٨-٩. لە ١٧ی ئایاری ٢٠١٩ ھێنراوە.

بەستەرە دەرەکییەکان

[دەستکاری]
ویکیمیدیا کامنز میدیای پەیوەندیداری بە ئێزیدییەکان تێدایە.
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=ئێزیدییەکان&oldid=1452193»