کالێ

کالێ
شوێنەوار
ܢܢܡܪܕ - Nimrud - کالح
وێنەی سەرەوە: گای باڵدارێک لە کۆشکی باکووری ڕۆژئاوای ئاشورناسیرپاڵی دووەم پێش لەناوچوونی لە ساڵی٢٠١٥، وێنەی خوارەوە: نۆژەنکردنەوەی کۆشکەکانی نەمروود(کالێ) وەک ئەوەی شوێنەوارناس ئۆستین ھێنری لایارد لە ساڵی ١٨٥٣ی زایینیدا خەیاڵی کردووە
وڵات	کوردستان عێراق
ھەرێم	ھەرێمی کوردستان
پارێزگا	نەینەوا
قەزا	حەمدانیە
شوێن	باکووری مێزۆپۆتامیا
دامەزراندن	لە دەیەی پێش ١٢٤٥ پێش زایین
ڕووبەر
• سەرجەم	٣٫٦ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٫٤ میلی چوارگۆشە)
بەرزایی	٢١٩ مەتر (٧١٩ پێ)

کالێ یا نەمروود یان کالحو (بە عەرەبی: کالح، سوریانی: ܢܢܡܪܕ) شارێکی دێرینی ئاشورییە و دەکەوێتە عێراق، ٣٠ کیلۆمەتر(٢٠ میل) باشووری شاری مووسڵ دوورە، و ٥کیلۆمەتر(٣ میل) لە باشووری گوندی سەلامیەیە، لە دەشتی نەینەوا لە مێزۆپۆتامیای سەرەوە. شارێکی گەورەی ئاشووری بوو لە نێوان نزیکەی ١٣٥٠ پێش زایین تا ٦١٠ پێش زایین. شارەکە دەکەوێتە شوێنێکی ستراتیژی ١٠کیلۆمەتر(٦میل) لە باکووری ئەو خاڵەی کە ڕووباری دیجلە لەگەڵ لقەکەیدا کە زێی گەورەیە یەکدەگرێتەوە. ڕووبەری شارەکە ٣٦٠ ھەکتار بووە(٨٩٠ دۆنم). کەلاوەکانی شارەکە لە دووری یەک کیلۆمەتر(١١٠٠ یارد) لە گوندی نوعمانیەی ئاشووری مۆدێرن لە پارێزگای نەینەوا لە عێراق دۆزرایەوە.

ناوی نەمروود وەک ناوی ناوخۆیی لەلایەن کارستن نیبور لە ناوەڕاستی سەدەی ١٨دا تۆمارکراوە. لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەھەمدا، شوێنەوارناسانی کتێبی پیرۆز ناوی ئینجیلی کالێ (کالحو ئینجیلی)یان پێشنیار کرد، کە لەسەر بنەمای وەسفکردنی گەشتەکانی نەمرود لە سەرەتای نەوەکانی نووح.

ھەڵکۆڵینی شوێنەوار لەم شوێنە لە ساڵی ١٨٤٥ دەستی پێکرد، و لە نێوان ئەو کاتە تا ١٨٧٩ ئەنجامدرا، و پاشان لە ساڵی ١٩٤٩ بەدواوە. چەندین پارچەی گرنگ دۆزرایەوە، زۆربەیان گواسترانەوە بۆ مۆزەخانەکانی عێراق و دەرەوەی وڵات. لە ساڵی ٢٠١٣ ئەنجومەنی توێژینەوەی ھونەر و زانستە مرۆییەکانی بەریتانیا پارەی بۆ "پڕۆژەی نەمرود" دابین کرد، لە دەرھێنانی ئێلینۆر ڕۆبسۆن کە ئامانجی نووسینی مێژووی شارەکە بوو لە سەردەمی کۆن و مۆدێرن، بۆ دەستنیشانکردن و تۆمارکردنی مێژووی بڵاوبوونەوەی شوێنەوارەکانی نەمرود، لە نێوان لانیکەم ٧٦ مۆزەخانە لە سەرانسەری جیھاندا دابەشکراوە (لەوانەش ٣٦ مۆزەخانە لە ئەمریکا و ١٣ مۆزەخانە لە بەریتانیا).

رێکخراوی تیرۆریستی داعش لە ساڵی ٢٠١٥ نیازی وێرانکردنی ئەو شوێنە راگەیاند بەھۆی سروشتی ئاشوری "نائیسلامی". لە مانگی ئازاری ٢٠١٥دا حکومەتی عێراق بڵاویکردەوە کە داعش بۆ لەناوبردنی پاشماوە ھەڵکەندراوەکانی ئەو شارە بولدۆزەری بەکارھێناوە. چەند گرتەیەکی ڤیدیۆیی کە لەلایەن داعشەوە بڵاوکراونەتەوە، کارەکانیان لە قۆناغی پێشکەوتندا پیشان دەدا. لە تشرینی دووەمی ٢٠١٦ ھێزە عێراقییەکان شوێنەکەیان گرتەوە و دواتر سەردانکەران ھەروەھا پشتڕاستیان کردەوە کە نزیکەی ٩٠٪ی ئەو بەشەی شارەکە ھەڵکەندراوە بە تەواوی وێران بووە. لەو کاتەوە وێرانەکانی نەمرود لە لایەن ھێزەکانی عێراقەوە بە پاسەوانی ماونەتەوە.

مێژووی سەرەتایی

دامەزراندن

پاشای ئاشووری شەلمەنەسەری یەکەم (١٢٧٤-١٢٤٥ پێش زایین) کەلحوی (نەمرود)ی بنیات ناوە و بووە شارێکی گەورە لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی ئاشووری ناوەڕاست (١٣٦٥-١٠٥٠ پێش زایین). بەڵام شاری دێرینی ئاسوور وەک پایتەختی ئاشوور ماوەتەوە، وەک چۆن لە ج. ٢٦٠٠ پێش زایین.

پایتەختی ئیمپراتۆریەت

شارەکە ناوبانگێکی زۆری بەدەستھێنا کاتێک پاشای ئاشورناسیرپاڵی دووەم (٨٨٣-٨٥٩ پێش زایین)ی ئیمپراتۆریەتی ئاشووری نوێ (٩١١-٦٠٥ پێش زایین) کردی بە پایتەختی خۆی لەسەر حیسابی ئاسوور. لە شارەکەدا کۆشک و پەرستگایەکی گەورەی دروستکرد، کە لە کاتی ڕووخانی سەردەمی برۆنزی ناوەڕاستی سەدەی ١١ تا ناوەڕاستی سەدەی ١٠ی پێش زایین کەوتبووە پلەیەک لە تێکچوون. ھەزاران پیاو کاریان کرد بۆ دروستکردنی دیوارێکی درێژی ٨ کیلۆمەتر (٥ میل) کە دەوری شارەکە بدات و کۆشکێکی گەورە. زۆر نووسراو ھەبوون کە لە بەردی لایمستۆندا ھەڵکەندرابوون لەوانە یەکێکیان کە دەیگوت: "کۆشکی سێدار و سروشت و زەنجەفیل و دار بۆکس و شوتی و دار فستق و تەمریسک، بۆ شوێنی نیشتەجێبوونی شاھانەم و بۆ ڕەزامەندی ئاغای خۆم بۆ ھەموو سەردەمێک، لەوێ دایمەزراندم. دڕندەی شاخ و دەریاکان، لە بەردی لایمستۆنی سپی و ئەلباستر دروستم کرد و لەسەر دەروازەکانی دامنا." ھەروەھا لە نووسراوەکاندا باس لەو تاڵانکاریانە کراوە کە لە کۆشکەکەدا ھەڵگیراون: "زیو و زێڕ و سرکە و مس و ئاسن، غەنیمەتەکانی دەستم لەو خاکانەی کە ھێنابوومە ژێر دەسەڵاتی خۆمەوە، بە ڕێژەیەکی زۆر وەرمگرت و تێیدا دامنا." ھەروەھا نووسراوەکان باسی ئەو جەژنە گەورانەیان دەکرد کە ناچار بوو بۆ ئاھەنگگێڕان بە بۆنەی فەتحەکانیەوە. ھەرچەندە قوربانییەکانی لە فەتحەکانی ترساو بوون. ھەروەھا لە دەقەکەدا ھاتووە؛ "زۆرێک لە دیلەکانم بردووە و لە ئاگردا سوتاندوومن. زۆرێکم بە زیندووی بردووە؛ لە ھەندێکیان دەستم تا مەچەکیان بڕیوە، لە ھەندێکی تریان لووت و گوێ و پەنجەم بڕیوە؛ چاوی زۆرێکم کوێرکردووە." گەنج و ژن و منداڵەکانیانم سووتاند تا مردن”. سەبارەت بە فەتحێک لە شارێکی دیکەی سەرکەوتوودا نووسیویەتی: "ھەندێک یاخیبوون، پێستی ئاغاکانم لێکردەوە، پێستەکانیان لەسەر کۆمەڵەکان بڵاوکردەوە." ئەو دەیویست شارەکە ببێتە گەورەترین و گەورەترین شار لە ئیمپراتۆریەتەکەدا. باخچەیەکی ئاژەڵان و باخچەی ڕووەکی لە شارەکەدا دروستکرد کە ھەروەھا ئاژەڵ و دار و گوڵی نامۆی تێدابوو کە لە ھەڵمەتە سەربازییەکانی ھێنابوویەوە.

مەراسیمێکی گەورەی کردنەوەی بە ئاھەنگ و ئاھەنگێکی دەوڵەمەند لە ساڵی ٨٦٤ پێش زایین لە ستێلێکی نووسراودا باسکراوە کە لە کاتی ھەڵکۆڵینەکانی شوێنەواردا دۆزرایەوە. تا ساڵی ٨٠٠ پێش زایین کالێ گەشەی کردبوو بۆ ٧٥ ھەزار کەس کە بووە گەورەترین شار لە جیھاندا.

کوڕی شا ئاشورناسیرپال شالمانێسەر سێیەم (٨٥٨-٨٢٣ پێش زایین) بەردەوام بوو لەو شوێنەی کە باوکی وازی لێھێنابوو. لە کالێ کۆشکێکی دروست کرد کە زۆر لە کۆشکی باوکی زیاتر بوو. قەبارەکەی دوو ھێندە بوو و ڕووبەرەکەی نزیکەی ٥ ھەکتار(١٢ دۆنم) بوو و زیاتر لە ٢٠٠ ژووری لەخۆگرتبوو. ئەو شوێنەوارەی دروستکرد کە بە زەقوورەی گەورە ناسراوە، و پەرستگایەکی پەیوەندیدار.

کالێ لە سەردەمی شەمشی عەدادی پێنجەم (٨٢٢-٨١١ پێش زایین)، ئاداد-نیراری سێیەم (٨١٠-٧٨٢ پێش زایین)، شاژن سێمیرامیس (٨١٠-٨٠٦ پێش زایین)، عەداد-نیراری سێیەم (٨٠٦-٧٨٢ پێش زایین)، شەلمانێری چوارەم (٧٨٢-٧٧٣ پێش زایین)، عاشور-دان سێیەم (٧٧٢-٧٥٥ پێش زایین )، عاشور-نیراری پێنجەم (٧٥٤-٧٤٦ پێش زایین)، تیگلات-پیلێسەر سێیەم (٧٤٥-٧٢٧ پێش زایین) و شەلمانێری پێنجەم (٧٢٦-٧٢٣ پێش زایین) وەک پایتەختی ئیمپراتۆریەتی ئاشوور ماوەتەوە. تیگلات-پیلێسەر سێیەم بە تایبەتی، کارە بیناسازییە گەورەکانی لە شارەکەدا ئەنجامدا، ھەروەھا ناساندنی زمانی ئارامیی ڕۆژھەڵات وەک زمانی ئیمپراتۆریەتەکە، کە تا ئێستاش زاراوەکانیان لە نێو ئاشورییە مەسیحییەکانی ناوچەکەدا بەردەوامە.

بەڵام لە ساڵی ٧٠٦ پێش زایین سارگۆنی دووەم (٧٢٢-٧٠٥ پێش زایین) پایتەختی ئیمپراتۆریەتەکەی گواستەوە بۆ دوورشاروکین، و دوای مردنی، سەناحەریب (٧٠٥-٦٨١ پێش زایین) گواسترایەوە بۆ نەینەوا. وەک شارێکی گەورە و شوێنی نیشتەجێبوونی شاھانە مایەوە تا ئەو کاتەی شارەکە تا ڕادەیەکی زۆر لە کاتی ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ئاشووری بە دەستی ھاوپەیمانییەک لە گەلانی ژێردەستەی پێشوو وێران بوو، لەوانە بابلییەکان، کلدانییەکان، مادەکان، فارسەکان، سەکاکان و کیمێریەکان (لە نێوان ساڵانی ٦١٦ و ٥٩٩ پێش زایین).

نووسینە جوگرافییەکانی دواتر

وێرانەکانی شارێکی بە ھەمان شێوە بە ناوی "لاریسا" لەلایەن زەینەفۆن لە کتێبی (ئەناباسیس) لە سەدەی پێنجەمی پێش زایین باسکراوە.

ناوچەیەکی ھاوشێوە لە سەدەکانی ناوەڕاستدا لەلایەن ژمارەیەک جوگرافیاری عەرەبی لەوانە یەعقوت حەمەوی و ئەبولفیدا و ئیبن سەعیدی مەغریبی وەسف کرا، بە بەکارھێنانی ناوی "ئەثور" لە نزیک سەلامیە.

شوێنەوارناسی

نووسینە سەرەتاییەکان و مشتومڕ لەسەر ناو

١٨٥١ سکێچی گەشتەکەی لایارد کە گایەکی باڵداری لابردووە

سکێچی گەشتەکەی لایارد کە گایەکی باڵدار دەگوازێتەوە

زۆرێک لە شوێنەوارە شوێنەوارییەکانی نەینەوا گواسترانەوە بۆ مۆزەخانە گەورەکانی سەدەی نۆزدەھەم، لەوانە مۆزەخانەی بەریتانی و مۆزەخانەی لووڤر

نەمروود

ناوی نەمرود لە پەیوەندی لەگەڵ ئەو شوێنە لە نووسراوەکانی ڕۆژئاوادا بۆ یەکەمجار لە سەفەرنامەی کارستن نیبوردا بەکارھاتووە کە لە مانگی ئازاری ١٧٦٠ لە مووسڵ بووە.

لە ساڵی ١٨٣٠دا، گەشتیار جەیمس سیلک باکینگھام لەبارەی "دوو کەڵەکەوە نووسیویەتی کە پێیان دەوترێت نەمرود-توپێ و شا-توپێ... نەمرۆد-توپێ نەریتێکی پەیوەستە بەوەوە، کە کۆشکێک لەلایەن نەمرۆدەوە لەوێ دروستکراوە".

بەڵام ئەم ناوە بووە ھۆکاری مشتومڕێکی بەرچاو لە نێوان ئاشوورییەکان لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەھەمدا، زۆربەی باسەکە لەسەر ناسینەوەی چوار شاری ئینجیلی بوو کە لە سەرەتای ژیان ١٠دا باسکراون: "لەو خاکەوە چووە ئاشوور، لەوێ نەینەوای دروستکرد، شارۆچکەی ڕەھۆبۆت-ئیر، کالێ و ڕەسەن".

لاریسا / رێسن

ئەم شوێنە لەلایەن گەشتیارێکی بەریتانی کلۆدیۆس جەیمس ڕیچەوە لە ساڵی ١٨٢٠دا، کەمێک پێش مردنی، بە وردی باسی کراوە. ڕیچ شوێنەکەی لەگەڵ شاری لاریسا لە زەینەفۆن ناساند، و ئاماژەی بەوەدا کە خەڵکی ناوچەکە "بەگشتی پێیان وایە ئەمە شارێکی تایبەتی نەمروود بووە؛ و یەکێک یان دوو کەس لەو کەسانەی کە لە مووسڵدا قسەم لەگەڵدا کردووە کە باشتر ئاگادار بوون دەیانگوت ئەوە ئەلئەثور یان عاشوورە، کە ھەموو وڵاتەکە لێیەوە ناوزەد کراوە."

شوێنی نەمرود لەلایەن ویلیام فرانسیس ئاینسۆرسەوە لە ساڵی ١٨٣٧ سەردانی کراوە. ئاینسوۆرس، وەک ڕیچ، شوێنەکەی لەگەڵ لاریسا (Λάρισσα)ی ئەناباسی زینۆفۆن ناساند، بەو ئەنجامە گەیشتن کە نەمرود ڕێسنی ئینجیلی بووە لەسەر بنەمای ناسینەوەی بۆچارت بۆ لاریسا لەگەڵ ڕێسن لەسەر بنەمای ئیتیمۆلۆژی.

ڕەھۆبۆت

دواتر لەلایەن جەیمس فیلیپس فلێچەرەوە لە ساڵی ١٨٤٣ سەردانی ئەم شوێنە کرا. فلێچەر لەبری ئەوە شوێنەکەی لەگەڵ ڕەھۆبۆت ناساند لەسەر ئەو بنەمایەی کە شاری بیرتا کە لەلایەن بەتلیمۆس و ئەمیانۆس مارسێلینۆسەوە وەسف کراوە ھەمان مانای ئیتیمۆلۆژی ھەیە کە ڕەھۆبۆت لە زمانی عیبریدا ھەیە.

عاشوور

سێر ھێنری ڕاولینسۆن باسی لەوە کرد کە جوگرافیناسە عەرەبەکان بە ئارسەر ناویان بردووە. گەشتیارێکی بەریتانی کلۆدیۆس جەیمس ریچ باس لەوە دەکات، "یەکێک یان دوو کەس لەو کەسانەی کە لە مووسڵ قسەم لەگەڵدا کردووە، کە باشتر ئاگادار بوون، دەیانگوت ئەوە ئەلئەثور یان عاشوورە، کە ھەموو وڵاتەکە لێیەوە ناوزەد کراوە."

نەینەوا

پێش ساڵی ١٨٥٠ لایارد پێی وابوو کە شوێنی "نەمرود" بەشێکە لە ناوچەی فراوانتری "نەینەوا" (ئەو مشتومڕە لەسەر ئەوەی کە کام شوێنی ھەڵکۆڵین نوێنەرایەتی شاری نەینەوا دەکات ھێشتا چارەسەر نەکرابوو)، کە ھەروەھا ئەو دوو تەپۆڵکەی لەخۆگرتبوو کە ئەمڕۆ وەک نەینەوا-دروست دەستنیشانکرابوون، و بڵاوکراوەکانی ھەڵکۆڵینەکانی بەم شێوەیە ناویان لێنرا.

کالێ

ھێنری ڕاولینسۆن شارەکەی بە کاڵای کتێبی پیرۆز ناساند لەسەر بنەمای خوێندنەوەیەکی میونیفۆڕمی "لێڤێخ" کە ئەو بە شارەکەوە بەستەوە دوای ئەوەی ئاینسۆرس و ڕیچ بەستنەوەی لاریسای زینۆفۆن بە شوێنەکەوە.

ھەڵکۆڵینەکان

تابلۆی یادگاری لە شوێنی خۆی لە کالێ

سلندەری عیسارھادۆن لە قەڵای شەلمەنەسەر لە نەمرود. لە شاری نەمرود دۆزرایەوە و لە مۆزەخانەی عێراقی بەغدا ھەڵگیراوە. مۆزەخانەی شارستانیەتی ھەولێر، عێراق

پاشماوەی پەرستگای نەبو لە ساڵی ٢٠٠٨

ھەڵکۆڵینە سەرەتاییەکان لە کالێ لەلایەن ئۆستن ھێنری لایاردەوە ئەنجامدرا، لە ساڵی ١٨٤٥ تا ١٨٤٧ و لە ساڵی ١٨٤٩ تا ١٨٥١ کاریان کرد. دوای ڕۆیشتنی لایارد، کارەکە لە ساڵی ١٨٥٣-١٨٥٤ ڕادەستی ھورمزد ڕەسام کرا و دواتر لە ساڵی ١٨٥٤-١٨٥٥ ویلیام لۆفتوس.

دوای ئەوەی جۆرج سمیس لە ساڵی ١٨٧٣دا بۆ ماوەیەکی کورت کاری لەسەر ئەو شوێنە کرد و ڕەسام لە ساڵی ١٨٧٧ تا ١٨٧٩ گەڕایەوە بۆ ئەوێ، نەمرود بۆ ماوەی نزیکەی ٦٠ ساڵ بەبێ دەست لێدان مایەوە.

تیمێکی قوتابخانەی شوێنەوارناسی بەریتانی لە عێراق بە سەرۆکایەتی ماکس مالۆوان لە ساڵی ١٩٤٩ لە نەمرود دەستی بە ھەڵکەندنی کرد؛ ئەم ھەڵکۆڵینانە بووە ھۆی دۆزینەوەی ٢٤٤ نامەی نەمرود. کارەکە تا ساڵی ١٩٦٣ بەردەوام بوو و دەیڤید ئۆتس لە ساڵی ١٩٥٨ بوو بە دەرھێنەر و دواتر لە ساڵی ١٩٦٣ جولیان ئۆرچارد.

کارەکانی دواتر لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی شوێنەوارەکانی کۆماری عێراقەوە بووە (١٩٥٦، ١٩٥٩-٦٠، ١٩٦٩-٧٨ و ١٩٨٢-٩٢)، سەنتەری پۆڵەندی شوێنەوارناسی دەریای ناوەڕاست زانکۆی وارشۆ لە دەرھێنانی یانوس میوسینسکی (١٩٧٤-١٩٧٦)، پائۆلۆ فیۆرینا (١٩٨٧-١٩٨٩) لەگەڵ سەنتەری ڕیسێرش ئارکیۆلۆژی ئی سکاڤی دی تۆرینۆ کە بە شێوەیەکی سەرەکی سەرنجی لەسەر فۆرت شالمانێسەر بوو، و جۆن کورتیس (١٩٨٩).لە ساڵی ١٩٧٤ تا مردنی ناکاتی لە ساڵی ١٩٧٦ یانوس میوسینسکی بەڕێوەبەری پڕۆژەی پۆڵەندا بە مۆڵەتی تیمی ھەڵکۆڵینی عێراقی، ھەموو شوێنەکەی لەسەر فیلم بەڵگەدار کردبوو- لە فیلمی سلاید و فیلمی چاپکراوی ڕەش و سپی. ھەموو ڕیلیفێک کە لە شوێنی خۆیدا مابووەوە، ھەروەھا ئەو پارچە کەوتوو و شکاوانەی کە لە ژوورەکاندا لە سەرانسەری شوێنەکەدا دابەشکرابوون، وێنەیان گیرا. ھەروەھا میوسینسکی لەگەڵ تەلارسازەکەی پڕۆژەکەیدا، ڕیچارد پی ڕێککەوتنی کرد. سۆبۆلێڤسکی، بۆ ڕووپێوی شوێنەکە و تۆمارکردنی بە پلان و لە بەرزاییدا. لە ئەنجامدا، تەواوی پێکھاتەکانی ڕیلیف دووبارە دروستکرانەوە، بە لەبەرچاوگرتنی شوێنی گریمانەکراوی ئەو پارچە پارچەیانەی کە لە سەرانسەری جیھاندا بڵاوبوونەتەوە.

لە ھەڵکۆڵینەکاندا باس-ڕێلیف و عاج و پەیکەری سەرنجڕاکێش دەرکەوت. پەیکەرێکی ئاشورناسیرپاڵی دووەم لە دۆخێکی نایابی پاراستندا دۆزرایەوە، ھەروەھا شێرە باڵدارە گەورەکانی سەر پیاو کە کێشیان ١٠ تۆن کورت (٩٫١ تۆن) بۆ ٣٠ تۆن کورت (٢٧ تۆن) بوو کە ھەریەکەیان پاسەوانی دەرگای کۆشکەکەیان دەکرد. ژمارەیەکی زۆر لە نووسراوەکان کە باس لە پاشا ئاشورناسیرپاڵی دووەم دەکەن وردەکاری زیاتر لەبارەی ئەو و سەردەمی حوکمڕانییەکەیەوە دەخەنە ڕوو لەوەی کە بۆ ھەر فەرمانڕەوایەکی دیکەی ئەم سەردەمە ناسراون. کۆشکەکانی ئاشورناسیرپاڵی دووەم و شەلمانێسەری سێیەم و تیگلات-پیلێسەر سێیەم جێگیرکراون. ھەروەھا بەشێک لە شوێنەکە وەک پەرستگای نینورتا و ئێنلیل دەستنیشان کراوە، بینایەک کە بۆ نەبو، خوداوەندی نووسین و ھونەر دیاری کراوە، ھەروەھا وەک قەڵایەکی بەرفراوان.

لە ساڵی ١٩٨٨ دا، وەزارەتی دێرینەکانی عێراق چوار گۆڕی شاژنەکانی لەو شوێنە دۆزیەوە.

کارە ھونەریەکان

وردەکاری کاشییەکی تەراکۆتای جامدار لە شاری نەمرود لە عێراق. پاشای ئاشوری، لە ژێر چەمچەماڵێکدا، بە پاسەوان و خزمەتکار دەورە دراوە. ٨٧٥-٨٥٠ پێش زایین. مۆزەخانەی بەریتانی

کالێ یەکێک بووە لە سەرچاوە سەرەکییەکانی پەیکەرسازی ئاشوورییەکان، لەنێویاندا نەخشەی بارزی بەناوبانگی کۆشکەکەیە. لایارد زیاتر لە نیو دەیان جووت کەسایەتی گەورەی پاسەوانی دۆزیەوە کە پاسەوانی دەروازە و دەرگاکانی کۆشکیان دەکرد. ئەمانە بریتین لە لاماسو، پەیکەرێک کە سەری مرۆڤی نێرە، جەستەی شێر یان گا و باڵە. سەریان لە دەوریدا نەخشێنراوە، بەڵام جەستەی نەخشەی بارزە. کێشیان دەگاتە ٢٧ تۆن (٣٠ تۆن کورت). لە ساڵی ١٨٤٧ لایارد دوو لە زەبەلاحەکانی ھێنا کە کێشی ھەریەکەیان ٩ تۆن(١٠ تۆن کورت) بوو کە شێرێک و یەک گایان تێدابوو بۆ لەندەن. دوای ١٨ مانگ و چەندین کارەساتی نزیک سەرکەوتوو بوو لە ھێنانیان بۆ مۆزەخانەی بەریتانی. ئەمەش بریتی بوو لە بارکردنیان لەسەر عەرەبانەیەکی تایەیی. بە سیستەمێکی ئاڵۆزی پولی و نوێڵ کە لەلایەن دەیان پیاوەوە کاریان دەکرد، دابەزێنران. عەرەبانەکە لەلایەن ٣٠٠ کەسەوە ڕاکێشرابوو. سەرەتا ھەوڵیدا عەرەبانەکە بە تیمێکی گامێشەوە ببەستێتەوە و وایان لێبکات بیکێشن. ھەرچەندە گامێشەکە رەتیکردەوە بجوڵێت. پاشان باریان دەکرایە سەر کەشتییەک کە پێویستی بە ٦٠٠ پێستی بزن و پێستی مەڕ بوو بۆ ئەوەی لە ئاودا بمێنێتەوە. دوای گەیشتنیان بە لەندەن ڕێڕەوێک دروستکرا بۆ ئەوەی بە ڕۆلەرەکان بە پلیکانەکاندا ڕایانبکێشێت و بچنە ناو مۆزەخانەکەوە.

زەبەلاحێکی دیکەی ٢٧ تۆن(٣٠ تۆن کورت) لە خورسابادەوە لەلایەن پۆڵ ئیمیل بۆتا لە ساڵی ١٨٥٣دا گواسترایەوە بۆ پاریس. ھەروەھا لە ساڵی ١٩٢٨ ئێدوارد چیێرا زەبەلەحێکیکەی ٣٦ تۆن (٤٠ تۆن کورت)ی لە خورسابادەوە گواستەوە بۆ شیکاگۆ. مۆزەخانەی میترۆپۆلیتان بۆ ھونەر لە نیویۆرک جووتێکی دیکەی ھەیە.

پارچە عاجێکی نەمرود کە مانگایەک نیشان دەدات کە گوێدرێژێک دەمژێت

پەیکەری ئاشورناسیرپاڵی دووەم، ستێلای شەمشی-عەدادی پێنجەم و ستێلای ئاشورناسیرپاڵی دووەم پەیکەری گەورەن کە وێنەی ئەم پاشایان لەسەرە، ھەموویان لەلایەن لایارد و شوێنەوارناسی بەریتانی ھورمزد ڕەسامەوە بۆ مۆزەخانەی بەریتانیا مسۆگەر کراون. ھەروەھا لە مۆزەخانەی بەریتانیادا ئۆبێلیسکی ڕەشی بەناوبانگی شەلمانسەر سێیەم ھەیە کە لەلایەن لایاردەوە لە ساڵی ١٨٤٦ دۆزرایەوە. ئەمەش شەش پێ و نیو بەرزە و بە نووسراو و ٢٤ پانێڵی نەخشەی بارز یادی ھەڵمەتە سەرکەوتووەکانی پاشا دەکاتەوە لە ساڵانی ٨٥٩-٨٢٤ پێش زایین. شێوەی وەک تاوەرێکی پەرستگا لە سەرەوەیە، بە سێ ھەنگاو کۆتایی دێت.

زنجیرەیەک لە نەخشە بارزە قووڵە جیاوازەکانی ئاشوری لە کۆشکەکانەوە لابراون و ئێستا بەشەکانیان لە چەندین مۆزەخانەدا دەدۆزرێتەوە (بڕوانە گەلەرییەکەی خوارەوە)، بەتایبەتی مۆزەخانەی بەریتانی. ئەمانە دیمەنی ڕاوکردن و جەنگ و ڕێوڕەسم و کاروانەکان پیشان دەدەن. عاجەکانی نەمرود کۆمەڵەیەکی گەورەی نەخشی عاجن، ڕەنگە زۆربەیان لە بنەڕەتدا مۆبیلیات و شتەکانی تریان ڕازاندەوە، کە لە چەند شوێنێکی ڕۆژھەڵاتی نزیکی کۆنەوە ھێنرابووە کالێ، و لە کۆگایەکی کۆشک و شوێنی دیکەدا بوون. ئەمانە بە شێوەیەکی سەرەکی لە مۆزەخانەی بەریتانی و مۆزەخانەی نیشتمانی عێراقن، ھەروەھا لە مۆزەخانەکانی تردا. لە کۆگایەکی دیکەدا قاپەکانی نەمرودی تێدابوو، نزیکەی ١٢٠ قاپ یان پلێتی گەورەی برۆنزی، ھەروەھا ھاوردە دەکران.

"گەنجینەی کالێ" کە لەم ھەڵکۆڵینانەدا دۆزراوەتەوە، کۆمەڵێک ٦١٣ پارچە زێڕینگەریی و بەردی بەنرخە. لە سەرلێشێواوی و تاڵانکارییەکانی دوای داگیرکردنی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ لە کۆگایەکی بانکیدا ڕزگاری بووە، کە ماوەی ١٢ ساڵ بوو لەوێ دانرابوو و لە ٥ی حوزەیرانی ٢٠٠٣دا "دۆزرایەوە".

نووسراوە گرنگەکان

یەکێک لە پانێڵەکانی ئۆبێلیسکی ڕەشی شەلمانێسەری سێیەم نووسراوێکی لەسەرە کە ناوی mIa-ú-a mar mHu-um-ri-i لەخۆدەگرێت لە کاتێکدا ڕاولینسۆن لە سەرەتادا لە ساڵی ١٨٥٠دا ئەمەی بە "یاھوا، کوڕی ھوبیری"، ساڵێک دواتر ڕێزدار ئێدوارد ھینکس، پێشنیاری کرد کە ئاماژە بە پاشای یەھۆی ئیسرائیل دەکات ٢ پاشاکان ٩:٢ و دواتر. لە کاتێکدا کە لێکدانەوەی دیکەش ھەن، ئۆبلیسک بە شێوەیەکی بەرفراوان لەلایەن شوێنەوارناسانی کتێبی پیرۆزەوە سەیر دەکرێت کە بۆیە سەرەتاییترین تەرخانکردنی ناسراوی ئیسرائیلی لەخۆدەگرێت. تێبینی: ھەموو پاشاکانی ئیسرائیل لەلایەن ئاشوورییەکانەوە بە "کوڕی عومری" ناودەبرا (مار واتە کوڕ).

ژمارەیەک شوێنەواری دیکە کە بە گرنگ بۆ مێژووی کتێبی پیرۆز دادەنران لە شوێنەکە ھەڵکەندراون، وەک لوحی کالێ K.3751 و تەختەی کالێ. کێشی شێری دوو زمانەی ئاشوری گرنگ بوو بۆ لێبڕینی زانستی مێژووی ئەلفوبێ.

وێرانکاری

شوێنی شوێنەواری کالێ پێش لەناوچوون، ١:٣٣، ڤیدیۆی یونسکۆ

شوێنەوارە جۆراوجۆرەکانی کالێ(نەمروود) لە بەرکەوتنی توخمە توندەکانی کەشوھەوای عێراق ڕووبەڕووی مەترسی بوونەتەوە. نەبوونی سەقفی پارێزەری دروست بەو مانایە بوو کە نەخشە بارزە کۆنەکانی شوێنەکە ئامادە بوون بۆ وەرینی بەھۆی خۆڵ و بارانبارینی بەھێزی وەرزی.

لە ناوەڕاستی ساڵی ٢٠١٤دا، داعش ناوچەی دەوروبەری کالێی داگیرکرد. داعش شوێنە پیرۆزەکانی دیکەی وێران کرد، لەوانە مزگەوتی پێغەمبەر یونس لە مووسڵ. لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٥دا نیازی خۆیان بۆ لەناوبردنی زۆرێک لە شوێنەوارە دێرینەکان ڕاگەیاند، کە بە بتپەرستی یان بە شێوەیەکی تر نائیسلامییان دەزانی؛ دواتر ھەزاران کتێب و دەستنووسیان لەناو کتێبخانەکانی مووسڵدا لەناوبرد. داعش لە شوباتی ٢٠١٥ شوێنەوارە ئەکەدییەکانی لە مۆزەخانەی موسڵ خاپوور کرد، و لە ٥ی ئازاری ٢٠١٥، عێراق رایگەیاند، چەکدارانی داعش نەمرود و شوێنەوارەکەییان بە بولدۆزەر خستووەتە سەر ئەو بنەمایەی کە کفرن.

ئەندامێکی داعش وێرانکاریەکەی گرتووە و رایگەیاند " ئەم وێرانەی کە لە پشتمن، ئەوانە بت و پەیکەرن کە خەڵک لە رابردوودا لە جیاتی خوا دەیانپەرست". پێغەمبەر محەممەد(د.خ) کاتێک چووە مەککە بە دەستی ڕووتی بتەکانی دابەزاند. ئێمە لەلایەن پێغەمبەرەکەمانەوە فەرمانمان پێکرا کە بتەکان دابەزێنین و لەناویانببەین، ھاوەڵانی پێغەمبەریش دوای ئەم کاتە ئەم کارەیان کرد، کاتێک وڵاتانیان فەتح کرد”. داعش نیازی لەناوبردنی دەروازە نۆژەنکراوەکانی شارەکانی نەینەوا راگەیاند. داعش دواتر کاری ڕووخاندنی لە شاری حەزەر کە دواتر وێران بوو. گوایە لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٥، ڤیدیۆیەکی چەکداری ئۆنلاین دەرکەوتووە کە چەکدارانی داعش چەقۆیان لێدەدەن و بولدۆزەریان لێدەدەن و لە کۆتاییدا تەقەمەنی بەکاردەھێنن بۆ تەقاندنەوەی بەشێک لە کالێ.

ئیرینا بۆکۆڤا، بەڕێوەبەری گشتی یوونێسکۆ رایگەیاند "لەناوبردنی بە ئەنقەستی میراتی کولتووری تاوانێکی جەنگ پێکدەھێنێت". سەرۆکی کۆمکاری سووریانی لە لوبنان زیانەکانی ئەو شوێنەی بەراورد کرد بە تێکدانی کولتوور لەلایەن ئیمپراتۆریەتی مەغۆلەکانەوە. لە تشرینی دووەمی ٢٠١٦دا وێنە ئاسمانییەکان دەریخست کە بە شێوەیەکی سیستماتیکی زەقوورەکان بە ئامێری قورس یەکسان دەکرێت. لە ١٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦ سوپای عێراق ئەو شارەی لە دەستی داعش کۆنتڕۆڵ کردەوە. فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنە ھاوبەشەکان رایگەیاند، ئاڵای عێراقیان لە سەرووی باڵەخانەکانیەوە بەرزکردووەتەوە و ھەروەھا گوندی نوعمانیەی ئاشوورییان لە لێواری شارۆچکەکەدا گرتووە. تا ئەو کاتەی نەمرود وەرگیرایەوە، نزیکەی ٩٠٪ی بەشە ھەڵکەندراوەکەی شارەکە بە تەواوی وێران بووبوو. ھەموو پێکھاتەیەکی سەرەکی زیانیان پێگەیشتبوو، زیگوراتی نەمرود تەخت بووبوو، تەنیا چەند دیوارێکی شکاوی پەرش و بڵاوی کۆشکی ئاشورناسیرپاڵی دووەم مابووەوە، ئەو لاماسۆیەی کە ڕۆژێک پاسەوانی دەروازەکانی دەکرد، شکێندرابوو و بەسەر دیمەنەکەدا بڵاوبووبووەوە.

تا ساڵی ٢٠٢٠ شوێنەوارناسانی پڕۆژەی رزگارکردنی نەمرود دوو وەرزی کارکردنیان لەو شوێنە ئەنجامداوە، کە شوێنەوارناسە ڕەسەنەکانی عێراقیان لەسەر پاراستنی میرات و یارمەتیدان لە پاراستنی شوێنەوارەکان ڕاھێناوە. پلانەکانی ئاوەدانکردنەوە و گەشتیاری لە کاردان بەڵام پێدەچێت لە ماوەی دەیەی داھاتوودا جێبەجێ نەکرێت.

پۆستی ئاسایشی داعش

دوابەدوای رزگارکردنی لە دەستی داعش، ئاسایشی شارە دێرینەکە لەلایەن ھێزی ئاسایشی نەتەوەیی ئاشوری ھێزەکانی پاسەوانانی دەشتی نەینەوا بەڕێوەدەبرێت.

وێنە

• ئەو شتانەی لە کالێ(نەمروود) ھەڵکەندراون، کە دەکەونە مۆزەخانەکانی جیھان
• 
  تابلۆی عاجی کالێ، بە گەڵای زێڕی ڕەسەن و بۆیاخ، وێناکردنی شێرێک کە مرۆڤێک دەکوژێت (مۆزەخانەی بەریتانی)
• 
  ئاشورناسیرپاڵی دووەم (لۆڤەر)
• 
  ئاشورناسیرپاڵی دووەم (مۆزەخانەی ھونەری لۆس ئەنجلۆس)
• 
  ڕاوکردنی شێری ئاشووری (پێرگامۆن)
• 
  لاماسۆ، ستێلاس، پەیکەر، پانێڵی فریاگوزاری، لەوانەش ئۆبێلیسکی ڕەشی شەلمانێسەری سێیەم (مۆزەخانەی بەریتانی)
• 
  لاماسۆی تیگلات-پیلێسەر سێیەم (مۆزەخانەی بەریتانی)
• 
  شارێک لە ژێر گەمارۆدایە (مۆزەخانەی بەریتانی)
• 
  شەڕی سوارە (مۆزەخانەی بەریتانی)
• 
  خوداوەندێکی سەر ھەڵۆ (مۆزەخانەی ھونەری لۆس ئەنجلۆس کاونتی)
• 
  لاماسو (مۆزەخانەی گەورە شار)
• 
  نەخشی بارز لەگەڵ بلیمەتی باڵدار (مۆزەخانەی ھونەری واڵتەرز)
• 
  دوو عاجی کالێ کە لە میسر دروستکراون (مۆزەخانەی بەریتانی)
• 
  ستێلای شەمشی-عەداد پێنجەم، بەرزی ١٩٥٫٢ سم، پانی ٩٢٫٥ سم، (مۆزەخانەی بەریتانی)
• 
  دوو تیرھەڵگر (مۆزەخانەی ھێرمیتاژ)
• 
  ئاپکاڵوویەکی(ژیر) سەر مرۆڤ و باڵدار کە بەری سنەوبەر و سەتڵێکی بەدەستەوەیە بۆ ڕێوڕەسمی ئایینی (مۆزەخانەی ڕۆژھەڵاتی کۆن)
• 
  درەختی ژیان (مۆزەخانەی بروکلین)
• 
  یەکەم بڵاوکردنەوەی قاپێکی کانزایی فینیقی، یەکێکە لە ١٦ قاپی کانزایی کالێ کە نووسراوی فینیقی لەسەرە