دەروازە:فیزیک
فیزیک چییە؟ فیزیک یان فیزیا (بە ئینگلیزی: Physics) زانستێکی سروشتییە؛ بریتییە لە تاوتوێکردنی ماددە و جووڵەی ماددە لە بۆشاییدا و ھەموو ئەو شتانەی لەوانەوە دەگیردرێن، وەکوو وزە و ھێز. بەرینتر، شیکارییەکی گشتیی سروشتە بە مەبەستی تێگەیشتن لە چۆنیەتیی ئاکاری جیھان و گەردوون. لە ڕابردووی دوورەوە ھەتا ئێستە فیزیک پەیوەندییەکی زۆری لەگەڵ زانستەکانی بیرکاری و کیمیا ھەبووە. وشەی فیزیا وشەیەکی یۆنانی کۆنە (فیزیک) بە مانای سروشت دێت. ھەنووکە ٩٧٠ وتار لە دەروازەی فیزیکدا ھەیە.  وتاری ھەڵبژێردراو جووڵە (بە ئینگلیزی: Motion)، بریتییە لە گۆڕانی شوێنی تەنێک لەچاو شوێنی تەنێکی تردا کە بەجێگیر دانرابێت. گۆڕانکاری لە جووڵەدا ئاکامی دەکارخستنی ھێزە. زۆرتر جووڵە لە ڕێگای ئەم دەستەواژانەوە وەسف دەکرێت: خێرایی، لەز، جێگۆڕین و کات. ئەو جۆرە کە لە یاسای یەکەمی نیوتندا ھاتووە، خێرایی شتێک ناتوانێت بێتە گۆڕین مەگەر ھێزێک لە سەری کاربکات. ڕاوەشی شتێک ڕاستەوخۆ گرێدراوە بە بارست و خێرایی شتەکە و ئەو جۆرە کە لە یاسای مانەوەی ڕاوەشدا ھاتووە، گشت ڕاوەشی ھەموو شتەکانی یەک سیستەمی داخراو (ئەوەی کە ھێزە دەرەکییەکان لە سەری کاریگەرییان نیە) بە تێپەڕبوونی کات نایێنە گۆڕین. تەنێک کە نەجووڵێتەوە پێی دەوترێت: لە وچاندا، بێ‌جووڵە، بێ‌تەکان، ڕاوەستاو، یان خاوەنی شوێنی نەگۆڕ. جووڵە ھەمیشە لە حەنای یەک چوارچێوەی ئاماژەدا دەبینرێت و ئەندازەی دەگیردرێت. لەبەر ئەوە کە ھیچ چوارچێوەیەکی موتڵەقی سەرچاوە بوونی نیە، جووڵەی موتڵەقــیش بۆی نیە دیاریبکرێت؛ ئەمە لە ڕێگەی دەستەواژەی جووڵەی نیسبیــیەوە جەختی لە سەر دەکرێت. تەنێک کە لە حەنای یەک چوارچێوەی سەرچاوە دا بێ‌جووڵەیە، لە حەنای بێ‌بڕانەوە چوارچێوەیتردا دەجووڵێتەوە. کەوابوو، ھەموو شتێک لە گەردووندا دەجووڵێتەوە. گشتی‌تر، وشەی جووڵە ئاماژە دەکات بە ھەر گۆڕانێکی فەزایی یان/وە کاتی لە سیستەمێکی فیزیکیدا. بۆ نموونە، مرۆڤ دەتوانێت باسی جووڵەی شەپۆلێک یان وردیلەیەکی کوانتۆمی (یان ھەر مەیدانێکی دیکە) بکات ھەرچەن کە لەوێدا چەمکی شوێن دەکاردا نییە. وێنەی ھەڵبژێردراو ئایا زانیوتە؟
ژیاننامەی ھەڵبژێردراو ماکس پلانک (١٨٥٨ - ١٩٤٧) زانایەکی فیزیکی ئەڵمانی بوو. پلانک بە داھێنەری تیۆریی کوانتەم دادەنرێت، وە ھەروەھا یەکێک بووە لە زانا ھەرە گرنگەکانی فیزیک لە سەدەی بیستەمدا، پلانک خەڵاتی نۆبڵی ساڵی ١٩١٨ وەرگرتووە. لە ٢٣ی نیسان ١٨٥٨ پلانک لە خێزانێکی ئاساییەوە لە دایک بوو. ھەردوو باوکی باپیرە گەورەی و باپیری مامۆستا بوون لە گۆتینگن، باوکی مامۆستای یاسا بوو لە ھەردوو شاری کێل و میونخ وە مامەی قازی بوو. پلانک لە شاری کێل لە دایک بووە لە ژنی دووەمی یۆھان جۆلیۆس ویھلێم پلانک کە ناوی ئیما پێتزیگ بوو، ناوی تەواوی پلانک بریتی بوو لە کارڵ مارکس ئێرنست لۆدڤیک پلانک، لە دوای تەمەنی ١٠ ساڵیەوە وشەی ماکس بەکارھێنرا بۆ ناوەکەی ھەتا کۆتای ژیانی. پلانک بریتی بوو لە مناڵی شەشەمی خێزانەکە لەسەر ئەوەی دوو لە خوشک و براکانی مناڵی ژنی یەکەمی باوکی بوون. ھەندێک لە یادگاریەکانی بریتی بوون لەو کاتانەی کە ھێزی نەمساوی و ڕوسی ھاتن بۆ کێل لە کاتی شەڕی دانیمارک و ڕوسیادا لە ساڵی ١٨٦٧، ھەر لەو ساڵەدا بە خێزانی چوون بۆ شاری میونخ، پلانک چووە خوێندنگەی جومناستیکی ماکسیمیلیانی کە ئەمەش جۆرێک بوو لە خوێندنگایانەی کە لە ئەوروپا ھەبوو کە تیایدا خوێندی جووڵە فیزیکییەکان باس دەکران. زیاتر... یاسای ھەڵبژێردراو یاسای ڕاکێشانی گەردوونی نیوتن دەڵێت کە ھەر شتێک لە گەردووندا ھەر شتێکی تر لە ڕێگای ھێزێکەوە ڕادەکێشێت، کە ئەو ھێزە ڕاستەوخۆ ھاوڕێژەیە لەگەڵ بارستکانی ئەو دوو شتە و بە پێچەوانەوە ھاوڕێژەیە لەگەڵ مەودای نێوانیاندا دووجا. ئەمە یاسایەکی فیزیکی گشتییە کە لە ڕوانینە ئەزموونییەکان بە دەست ھاتووە، بە ھۆی ئەو شتەوە کە نیوتن پێی وتووە ھەڵھێنجان. ئەم یاسایە بەشێکە لە میکانیکی کلاسیک و لە پەڕتووکەکەی نیوتن، پرەنسیپە بیرکارییەکانی فەلسەفەی سروشتیدا، کە یەکەمجار ساڵی ١٦٨٧ بڵاوبۆتەوە، فورمووڵرێژی کراوە:
پۆلەکانوتەی ھەڵبژێردراو
دەروازە پەیوەندیدارەکانئەو کارانەی دەتوانیت بیانکەیت
پڕۆژەکانی تری ویکیپیدیاویکیپیدیا لەلایەن دەستکاریکەرانی خۆبەخشەوە نووسراوە و لەلایەن دامەزراوەی ویکیمیدیا ڕاژە کراوە، کە دامەزراوەیەکی قازانج نەویستە و پڕۆژەگەلێکی تری خۆبەخشانەش ڕاژە دەکات وەک:
دەروازەکان |
||||||
