ھیران
ئەم وتارە سەبارەت بە شارەدێی ھیران نووسراوە. بۆ بینینی وتارە هاوشێوەکان بڕوانە خۆشناو (ڕوونکردنەوە).شارەدێی ھیران یاخود شارەدێی خۆشناو شارەدێیەکە لە پارێزگای ھەولێری باشووری کوردستان.
کارگێڕی ناحیەی هیران:
ناحیەی هیران سەر بە قەزای شەقڵاوەیە، ژمارە دانیشتووانی (8538) که‌سن، هیران بەیەكێ لە هاوینە هەوارەكانی هەولێری پایتەخت دەناسرێت، وە گەشتیارێکی زۆر ڕویتێدەکەن وە بەتایبەت لە وەرزی هاویندا بەهۆی ئاوهەوایەکی فێنک و هەڵکەوتەی داروبارێكی چڕو و کانیاوەکانی، وە لە کاتی بەفرباریندا لە وەرزی زستاندا گەشتیارێکی زۆر سەردان دەكەن، لە شارەكانی تری كوردستان و شارەکانی عێراق و هەم گەشتیاری بیانی سەردانی دەکەن.
مێژووی ناحیەی هیران:
لە سالی (1952) بووە بە ناحیە یەكەم بەڕێوەبەری ناحیە (علی حمادی) تاكو ئێستا (23) بەڕێوەبەری ناحیە دەوامیان كردووە، سەبارەت بە ناوی هیران لەوە هاتووە كە دوو خوشك یەكێكیان بە ناوی هیران ئەوی تریان بە ناوی نازەنین وەك باس دەكرێت، سەبارەت بەڕۆڵی هیران لە رووی كوردایەتی و خزمەت كردن دیسان هیران بە هەموو شێوەیەك پشتگیری شۆرشەكانی كردووە و چەندین جار لەلایەن حكومەتی پێشووی عێراق تێكدراوە.و هیران لەدوای دۆڵی گەڵاڵە دووەمین ناحیە بووە لە سالی(1961) ئازاد كراوە دواجار لە ساڵی (1987)بە یەكجارەكی خاپور كراوە وە خەڵكەكەی راگوێزراوە بۆ كۆمەڵگای زۆر ملێكان وە لە ساڵی(1991)لە دوای ڕاپەرینە مەزنەكەی خەڵكی كوردستان ئاوەدانكرایەوە.
ئاین و ئەدەب:
لە ڕووی ئاینیەوه هیران هەر لە كۆنەوە پایەی خۆی هەبووە و چەندین کەسایەتی ئاینی لێ هەڵکەوتووە،وەک تەکیەی (كاكی هیران) کە مێژووەکەی بۆ ٤٠٠ساڵ لەمەوپێش دەگەڕێتەوە کە ئه‌م ته‌كیه‌یه ژماره‌یه‌كی زۆر مورید و شوێنكه‌وتووانی له ناوچه جیاوازه‌كانی وه‌كو هەولێر و ڕواندوز و سۆران و كۆیه و سیده‌كان هه‌یه، ئەویش و ئێستاش ئەم تەكیە ماوە، وەلە ڕووی ئەدەبی و ڕۆشنبیریەوە چەندین کەسایەتی تێدا هەڵکەوتووە وەک شاعێری گەورەی كورد (سافی هیرانی) و (سانی هیرانی) و (شاناز هیرانی) و (تەلار هیرانی).
ھۆکاری ناولێنان:
ھۆی ناونانی شارەدێیەکە بە شارەدێی خۆشناو بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە خەڵکی شارەدێیەکە لە ھۆزی خۆشناون.
گوندەکانی سەر بەناحیەی هیران:
- كەوەرتیان
- چنێران
- ئاقووبانی سەروو
- ئاقووبانی خواروو
- پونگینە
- گەرۆتە
- بەرەكە
- ئەسپیندارە
- فریز
- لاسە
- ترگالە
- زیارەت
- سولاوكی سەروو
- سولاوكی خواروو
- ناودارۆك
- بیرۆکان
- کاوانیان
- قەسرۆکە
