دەوڵەتی ئیسلامی (داعش)
دەوڵەتی ئیسلامی کە پێشتر ناوی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (بە عەرەبی: الدولة الاسلامیة في العراق والشام) بە کورتە ناوی داعش بوو، گرووپێکی ئیسلامی لە عێراق و سووریا بوون کە خۆیان بە وڵات و دەوڵەتێکی سەربەخۆ دەزانی و چندین ناوچە لە باکووری عێراق و سووریایان کۆنترۆڵ کردبوو. ئەم گرووپە لە لایەن ئەبوبەکر بەغدادی، لە شۆڕشگێڕانی جیاوەبوو لە تۆڕی ئەلقاعیدە، بەڕێوە دەبرا. گرووپەکە لەگەڵ دەوڵەتانی عێراق، سووریا، ئەرتەشی ئازادی خوازی سووریا، کوردانی ڕۆژاوای کوردستان و ھێزەکانی پێشمەرگە و پاراستنی ھەرێمی کوردستان لە شەڕدا بوون.
داعش تا ئەو ڕادە توند و تیژە کە لەگەڵ گرووپە ئیسلامییەکانی تریشدا (وەک لقی ئەننەسرە) بە شەڕ ھاتووە و لە (شوباتی ٢٠١٤)دا ئەیمەن ئەلزەواھیری، ڕێبەری ئەلقاعیدە بە فەرمی ڕای گەیاند کە دەوڵەتی ئیسلامی عیراق و شام ھیچ پێوەندییەکی بەوانەوە نییە.[٢٠] داعش لە سووریادا سەرکەوتنی زۆری بە دەست نەھێنا و لەلایەن بەرەی ئەننەسرەوە تێکشکانی زۆری بینی، بەڵام لە (حوزەیرانی ٢٠١٤)دا توانی شاری مووسڵ، دووھەمین شاری گەورەی عێراق، داگیر بکا.[٢١] لەگەل ئەوەشدا سەرۆکی ویلایەتەیەکگرتوەکانی ئەمریکا ترەمپ باراک ئۆباما و ھیلاری کلینتۆنی بەوە تۆمەت بارکرد بەوەی ئەو دەستی ھەبووە لە دامەزراندنی داعش[٢٢] و ھەروەھا ئەمە تەنھا قسەیەک نییە تەنھا لەلایەن سەرۆکی ئێستای ئەمریکا کرابێت و گومانێک بێت بەڵکو لە ڤیدیۆیەک کلینتۆن خۆی دان بەوە دادەنێت کە خۆیان دامەزرێنەری ڕێکخراوی داعشن تەنانەت ڕێکخراوی ئەلقاعیدەش بۆ ئەوەی بجەنگن لە دژی سۆڤیەت[٢٣][٢٤][٢٥] لەناوچوونی گرووپەکە لەلایەن حکوومەتی ئێراقەوە ڕاگەێندراوە، بەڵام ھەندێک لە ئەندامەکانی ھێشتا وەک خانەی مردوو لە کۆمەڵگە جیاوازەکاندا ماونەتەوە.
عێراق[دەستکاری]
دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) لە نیوەی دووھەمی ساڵی ٢٠١٣ نزیک بە ١٤٠٠ ماڵی لە عێراقدا خاپوور کرد. لەم ھێرشانەدا ١٩٩٦کەس گیانی لە دەست دا و ٣٠٢١ کەسیش بریندار بوون.[٢٦] لە (کانوونی دووھەمی ٢٠١٤) دوای ئاگردانی خێوەتی ڕەخنەگرانی سوننە لە پارێزگا سوننەکانی عێراق لەلایەن ھێزەکانی حکوومەتی عێراق، ئەرتەش لە ھەر دوو شاری ڕەمادی و فەلووجە پاشەکشەی کرد، ھێزەکانی «داعش» دەرفەتەیان بە ھەل زانی و نیوەی شاری فەلووجە و بەشێک لە ڕەمادییان کۆنترۆڵ کرد و لەم دوو شارەدا پاسگەی ھات و چۆ و پشکنینیان دامەرزاند. سەرەڕای بەرگری و خۆڕاگری عەشیرەکان[٢٧][٢٨][٢٩][٣٠] ھێزەکانی داعش بەتەواوی دەستیان بە سەر فەلووجەدا گرت، بەڵام لە شەڕی ڕەمادیدا فەرماندەی داعش دەکوژرێ[٣١] و کۆنترۆڵی ھەر دوو شارەکە لە دەست دەدەن.[٣٢][٣٣]
مێژوو[دەستکاری]
دەوڵەتی ئیسلامی-یە لە دوای ڕووخانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی دروست بووبێت کە لە [عێراق] و [سووریا] چەند ویلایەتێکیان بەدەستەوەیە و چالاکییان ھەیە بەپێی ئەو نەخشەیەی ماوەیەکی زۆرە بڵاویان کردووەتەوە سووریا و پارێزگا سونییەکانی عێراق دەگرێتەوە و نەخشەکە ھەرێمی کوردستان و پارێزگا شیعییەکانی عێراق و ناوچەیەکی سووریا لەباکور لوبنان و ناوچەیەکی تر لەباکوری ناوچەی جۆلانی سووریا ناگرێتەوە، و لە ساڵی ٢٠١٣ دامەزراوە بەڵام بناغەی ئەم دەوڵەتە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠٠٦ کاتێک ڕێکخراوی 'ئەلقاعیدە لەبیلاد ڕافیدەین' لەلایەن ئەبو موسعەب ئەلزەرقاوی دامەزرا. گرووپەکە پێک ھات و پشتگیریی دەکرێت لەلایەن گرووپە یاخیبووەکانەوە، لەنێویاندا ڕیکخراوەکانی کە پێش خۆی ھەبوون وەک ئەنجومەنی شورای موجاھیدین، ئەلقاعیدە، جەیش ئەلفاتیحین، جوندئەلسەحابە، کەتیبەکانی ئەنساڕ ئەلتوحید وەلسونە، جەیش ئەلتائیفە ئەلمەسنووڕە، و ھتد… و ھەندێکی تر لە گرووپە چەکدارە سونییەکان. ئامانجی ئەم گرووپە ئەوە بوو کە خەلافەتێکی ئیسلامیی سوننی لەناوچە سوننە نشینەکانی عێراقدا دابمەزرێنێت، کە دواتر ئەم ئامانجە سووریاشی گرتەوە.
لە لووتکەی جەنگی عێراقدا، ئامادەبوونی ھۆی لە پارێزگاکانی پارێزگای ئەلئەنبار، نەینەوا، کەرکووک و زۆرینەی پارێزگای سەڵاحەدین و ھەندێک بەشی پارێزگای بابل و پارێزگای دیالە و پارێزگای بەغدادا ڕاگەیاند. شاری بەعقووبەی بە پایتەختی خۆی ڕاگەیاند. لەشەڕی بەردەوامی ناوخۆیی سووریادا، گرووپەکە ئامادەیییەکی بەرفراوانیی لە پارێزگاکانی پارێزگای ڕقە، ئیدلب و حەلەب ھەبوو.
دەوڵەتەکە بەرپرسیار ڕاگەیاندووە لە کوشتنی ھەزاران سەربازی عێراقی و ھەزاران کارمەندی ھەواڵگری حکوومەتی عێراقی و کارمەندان و ھاووڵاتییانی حکوومەتەکانی ھاوپەیمانە نێودەوڵەتییەکانی عێراق. سەرباری چەندین کشانەوە و بێ ھێزبوونی ڕێکخراوەکە پێش بوونی بە دەوڵەتەکە لەکۆتا قۆناغەکانی جەنگی عێراقدا، و ئێستا ژمارەی ئەندامانی دەگاتە نزیکە ١٤٠٠٠ ئەندام. لەسەرەتای مانگی [نیسان - ٢٠١٣]ەوە، دەوڵەتەکە ئۆپەراسیۆنەکانی درێژکردووەتەوە بۆ ئەودیو سنوورەکانی عێراق و تا ناو سووریا کە تێیدا دەستوەشاندنێکی سەربازی خێرای ئەنجامداوە کە بووەتە ھۆی دەست بەسەردا گرتنی ناوچە گەورە و سەرەکییەکانی باکووری سووریا، بەجۆرێک کە "چاودێریگەی سووریی بۆ مافی مرۆڤ" وەسفیان دەکات وەک "بەھێزترین ڕەوت".[٣٤]
نامەیەک و دواتریش تۆمارێکی دەنگیی لەلایەن ئەیمەن ئەلزەواھیرییەوە، سەرکردەی ئێستای ئەلقاعیدە، لە ٢٠١٣دا کە تێیدا بەشی سووریا لە دەوڵەتی ئیسلامیی ھەڵدەوەشێنێتەوە. بەڵام ئەمیر دەوڵەتی ئیسلامی، ئەبوبەکر بەغدادی ڕەتیکردەوە کە پەیوەست بێت بەو فەرمانەوە ئەویش بەھۆکاری ئەوەی لەسەر بنەمایەکی فیقھیی ئیسلامی، پاشان دەوڵەتەکە لەو کاتەوە ئۆپەراسیۆنەکانی لە سووریا بەردەوامە. لە ڕاگەیەندراوێکی کانوونی دووەمی ٢٠١٤ شدا، ئەلقاعیدە ڕای گەیاند کە دەوڵەتی ئیسلامیی لە عێراق و شام بەھیچ جۆرێک پەیوەندی پێیانەوە نەماوە و سەر بەوان نەماوە.
ھێرش بۆ سەر بەغداد[دەستکاری]
چەکدارانی ڕێکخراوی «دەوڵەتی ئیسلامی» بەنیازن ھێرش بکەنە سەر شاری بەغدادی پایتەخی عێراقو بۆ ئەو مەبەستەش پلانو بەرنامەیان داڕشتووە. ئەو پلانە خۆی لە چەن ھەنگاوێکدا دەبینێتەوە، کە تێیدا کاتژمێری سفریان دیاریکردووە بۆ ھێرشەکە، ھەنگاوی یەکەم ئامادە بوونی ژمارەیەکی زۆری چەکدار لە ناو شاری بەغداد کە وەک «شانەی نووستوو» کار دەکەن و لە کاتی ھێرشی چەکداران بۆ سەربەغداد لە ھەنگاوی دووھەمدا دەکەونە کار و کۆنترۆڵی شار دەگرنە دەست.[٣٥]
ناو و گۆڕانکارییەکان لەناودا[دەستکاری]
سەرەتا تەنھا ناوی (دەوڵەتی ئیسلامی لەعێراق) بوو، بەڵام لەڕۆژی ٩ی نیسانی ٣٠١٣دا فراوان کراو ناوەکە گۆڕا بۆ دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام و پاشان لە ڕۆژی ٢٩ی حوزەیرانی ٢٠١٤ ناوەکەی گۆڕدرا بۆ دەوڵەتی ئیسلامیی[٣٦][٣٧]
ڕووداوەکان[دەستکاری]
٢٠١٣[دەستکاری]
- ٩ی نیسان بەشێوەی فەرمی لەژێرناوی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام خۆیان ڕاگەیاند
- ٥ی ئاب دەستداگرتن بەسەر فڕۆکەخانەی منغ ی سەربازی[٣٨]
- ٢٩ی ئەیلوول، تەقاندنەوە لە نزیک تەلاری ئاسایشی ھەولێر[٣٩]
٢٠١٤[دەستکاری]
- لە ١٠ی حوزەیران دەستیان گرت بە سەر پارێزگای نەینەوا لە عێراق[٤٠]
- لە ١٧ی حوزەیران دەست گرتن بەسەر فیرقەی ١٧[٤١]
- ٢٥ی تەممووز تەقاندنەوەی مەزاری نەبی یونس لە مووسڵ[٤٢]
سەرچاوەکان[دەستکاری]
- ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ١٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣. Retrieved ٣ی شوباتی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "ISIS's Persecution of Gay People | Counter Extremism Project". web.archive.org. 2020-10-23. Retrieved 2022-07-14.
- ^ "The Islamic State in Afghanistan: Assessing the Threat". United States Institute of Peace. Retrieved 2020-12-23.
- ^ "داعش لە لیبیا شەڕێكی سەخت دەكات". ماڵپەڕی رووداو. Retrieved ۲٦ی کانوونی یەکەمی ۲۰۲۰. Check date values in:
|access-date=(help) - ^ "بەرەنگاربووبەوەی داعش لە ڕۆژاوای ئەفریکا پێویستە". editorials.voa.gov. Retrieved 2021-03-12.
- ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ٢٧ی ئەیلوولی ٢٠١٣. Retrieved ٣ی شوباتی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ٩ی تەممووزی ٢٠١٤. Retrieved ٧ی تەممووزی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "کردهای داعشی (کیفیت بالا)". آپارات - سرویس اشتراک ویدیو (بە فارسی). Retrieved 2020-12-22.
- ^ "TSK, IŞİD konvoyunu vurdu". Milliyet. Archived from the original on ٤ی شوباتی ٢٠١٤. Retrieved 01.02.2014. Check date values in:
|accessdate=, |archive-date=(help) - ^ "Türkiye IŞİD konvoyunu vurdu". dw.de. Archived from the original on ٢ی شوباتی ٢٠١٤. Retrieved 01.02.2014. Check date values in:
|accessdate=, |archive-date=(help) - ^ "TSK, Irak-Şam İslam Devleti Örgütü konvoyunu vurdu". CNN TURK. Archived from the original on ٢ی شوباتی ٢٠١٤. Retrieved ٠١٫٠٢٫٢٠١٤. Check date values in:
|accessdate=, |archive-date=(help) - ^ "Turkish army returns fire from al-Qaeda-affiliated fighters on Syrian border – Today's Zaman, your gateway to Turkish daily news". Today's Zaman. 16 October 2013. Archived from the original on ٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣. Retrieved 18 December 2013. Check date values in:
|archivedate=(help) ٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ٧ی تەممووزی ٢٠١٤. Retrieved ٧ی تەممووزی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) ٧ی تەممووزی ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ "Al Qaida rebels leave mass grave behind as they desert base in Syria". McClatchy. 6 January 2014. Archived from the original on ١٢ی شوباتی ٢٠١٤. Retrieved 10 January 2014. Check date values in:
|archive-date=(help) ١٢ی شوباتی ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ "Syria rebels unite and launch new revolt, against jihadists". AFP. 4 January 2014. Archived from the original on ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٤. Retrieved 15 January 2014. Check date values in:
|archivedate=(help) - ^ "Al-Qaeda-linked Isis under attack in northern Syria". BBC. 4 January 2014. Archived from the original on ٩ی شوباتی ٢٠١٤. Retrieved 15 January 2014. Check date values in:
|archive-date=(help) - ^ "داعش هەڕەشەی زیاتر کردنەوەی هەڕەشەکانی بۆ سەر تونس دەکات - Mehr News Agency". ku.mehrnews.com. Retrieved 2021-03-12.
- ^ www.rudaw.net https://www.rudaw.net/sorani/middleeast/280220151-amp. Retrieved 2021-04-01. Missing or empty
|title=(help) - ^ "Jihadists push Syria rebels out of Raqqa". Now.mmedia.me. Agence France-Presse. 14 August 2013. Archived from the original on ٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣. Retrieved 10 January 2014. Check date values in:
|archivedate=(help) ٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ Al-Qaeda disavows any ties with radical Islamist ISIS group in Syria, Iraq ٢ی ئەیلوولی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. Washington post
- ^ Who are Isis? A terror group too extreme even for al-Qaida ٢٤ی نیسانی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. Guardian
- ^ "Trump Admitting". Archived from the original on ٤ی ئابی ٢٠١٧. Retrieved ٢٢ی ئەیلوولی ٢٠١٩. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "Hilary Clinton Admits ISIS/AL QAEDA organization". Archived from the original on ٩ی ئایاری ٢٠١٨. Retrieved ٢٢ی ئەیلوولی ٢٠١٩. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) ٩ی ئایاری ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ "Hillary Clinton: 'We Created al-Qaeda'". Archived from the original on ٢٧ی تەممووزی ٢٠١٩. Retrieved ٢٢ی ئەیلوولی ٢٠١٩. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ al qaeda organization made by
- ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ١٢ی ئەیلوولی ٢٠١٧. Retrieved ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٤. Retrieved ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤. Retrieved ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠١٤. Check date values in:
|accessdate=, |archivedate=(help) ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤. Retrieved ٢٢ی ئەیلوولی ٢٠١٩. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ٨ی ئەیلوولی ٢٠١٤. Retrieved ٣ی شوباتی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ١٢ی ئەیلوولی ٢٠١٧. Retrieved ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ١٢ی ئەیلوولی ٢٠١٧. Retrieved ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ١٢ی ئەیلوولی ٢٠١٧. Retrieved ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ٢ی تەممووزی ٢٠١٧. Retrieved ٧ی تەممووزی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "ماڵپەڕی شارپرێس: ئەمریکا ھۆشداریداوەتە عێراقرۆیتەرز: چەکدارانی دەوڵەتی ئیسلامی ھێرش دەکەنە سەر بەغداد". Archived from the original on ١٢ی ئەیلوولی ٢٠١٤. Retrieved ٧ی تەممووزی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) ١٢ی ئەیلوولی ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٤. Retrieved ٢٩ی تەممووزی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ٢٨ی نیسانی ٢٠١٧. Retrieved ٢٩ی تەممووزی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ٢٣ی حوزەیرانی ٢٠١٥. Retrieved ٢٩ی تەممووزی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ١١ی ئەیلوولی ٢٠١٥. Retrieved ٢٩ی تەممووزی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ١٢ی ئازاری ٢٠١٥. Retrieved ٢٩ی تەممووزی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ٤ی ئازاری ٢٠١٦. Retrieved ٢٩ی تەممووزی ٢٠١٤. Check date values in:
|access-date=, |archive-date=(help) - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on ١٧ی نیسانی ٢٠١٦. Retrieved ٢٩ی تەممووزی ٢٠١٤. Check date values in:
|accessdate=, |archivedate=(help) ١٧ی نیسانی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
| ئایدیۆلۆجی | |||
|---|---|---|---|
| پارتە جیھادییەکان | |||
| پارتە چاکسازیخوازەکان | |||
| بیرمەند و سەرکردەکان | |||
| ڕووداو و دەوڵەتە ئیسلامیەکان | |||
- قاعیدە لە عێراق
- تیرۆریزمی ئیسلامی
- ئەو ڕێکخراوانەی کە لەلایەن ئەمریکاوە بەتیرۆریست دەستنیشانکراون
- ڕێکخراوەکان، دامەزرانی ٢٠٠٦
- ویلایەتەکان و مەڵبەندەکان، دامەزرانی ٢٠١٤
- تیرۆریزم لە عێراق
- تیرۆریزم لە سووریا
- تیرۆریزم لە تورکیا
- گرووپە ئیسلامییەکان
- ڕێکخراوە جیھادییەکان
- توندوتیژی دژی کەسانی پەلکەزێڕینە
- ئەو ڕێکخراوانەی کە دژی مافەکانی کۆمەڵگای پەلکەزێڕینەن
- گرووپە سەربزێوەکان لە عێراق
- گرووپە یاخییەکان کە چالاکانە ناوچەکان کۆنتڕۆڵ دەکەن
- توندوتیژی دژی ژنان
- دەوڵەتە دیکتاتۆرەکان