ڕۆژھەڵاتی ناوین

ڕۆژهەڵاتی ناوین(ڕەنگی سەوز)

ڕۆژھەڵاتی ناوین

ڕۆژاوای ئاسیا، ڕۆژھەڵاتی ناوین یان ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ناوچەیەکی جوگرافییە بریتی لە وڵاتەکانی باشووری ڕۆژاوای ئاسیا و وڵاتی میسر. زاراوەکە لەم دوایییە لە ھەندێک بەستێندا پەرەی سەندووە و وڵاتانی ئەفغانستان و پاکستان و ناوەچەکانی قەوقاز، ئاسیای ناوەڕاست و باکووری ئەفریقاشی گرتۆتە خۆ. تەنانەت ھەندێجار وەکوو ھاوواتایەک بۆ ڕۆژھەڵاتی نزیک، لە بەرامبەر ڕۆژھەڵاتی دووردا بەکار دەبردرێ.

بەگشتی، ئەم زاراوەیە ھەر لە سەرەتاوە مژاوی بووە و تا ئێستا بە ناوچەیەکی جوغرافیایی کە ھەمووان لە سەری کۆک بن پێناسە نەکراوە.

زمانە سەرەکییەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوین بریتین لە: کوردی، عەرەبی، فارسی، تورکی، عیبری، ئاسووری، ئینگلیز، فەڕەنسی، ئازەربایجانی، یۆنانی. شارە گەورەکانیشی ئەمانەن: قاھیرە، ئەستەمبوڵ، تاران، ڕیاز و بەغدا.

زاراوەی ڕۆژھەڵاتی ناوین

ئەم زاراوەیە ئاماژەیە بۆ ئەو وڵات و شارستانیانەی کە لەو ناوچە جوگرافیەدا ھەن، ئەم ناوچەیە ناونراوە لە سەردەمی دۆزینەوە جوگرافیەکان لەلایەن شارەزایانی جوگرافیا لە سەردەمە دێرینەکاندا، کە ئەم ناوچەیە لانکەی شارستانیەتە مرۆڤاییتیەکان ولانکەی ھەموو ئاینە ئاسمانیەکانە.

ناوچەی ڕۆژھەڵاتی ناوین بارگرژترین ناوچەکانی جیھانە لە ڕووی ئاسایشەوە، کە زیاتر لە ١٠ جەنگی بە خۆوە بینیوە، لەوانە، شەڕی عەرەب ئیسرائیل و شەری عێراق ئێران و داگیرکردنی کووەیت لەلایەن عێراق، وشەڕی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ و ھاتنی ھێزەکانی ئەمەریکا و بەریتانیا بۆ عێراق، و کێشەی ئەتۆمی ئێران و شەڕی ئیسرائیل لەسەر فەلەستین و شەڕی نێوان ئیسرائیل و لوبنان، ناتوانرێت پێشبینی تەواو بوونی شەڕ لەم ناوچەیەدا بکرێت بە ھۆی ئەو گرنگیە ئابوری و ستراتیژییەی ھەیەتی.

ڕۆژھەڵاتی ناوین لە مێژووە دوور ودرێژەکەیدا چەندین شەڕی نێوان عەرەب و ئیسرائیلی بە خۆیەوە بینیوە، و دانیشتوانی بە شێوەیەکی گشتی بە دەست ھەژاریەوە گیرۆدەن، زۆربەی دانیشتوانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست پشت ئەبەستن بە کشتوکاڵ وەک سەرچاوەیەکی داھاتی گشتی و ژمارەیەکی زۆر کەمیان پشت ئەبەستن بە پیشەسازی، و وڵاتە عەرەبیە پەترۆلیەکان ئابوریان پشت ئەبەستێت بە پەترۆل (نەوت) وەک سعودیە و قەتەر و ئیمارات و عومان و کووەیت، جیا ئەکرێنەوە بە پێشکەوتنی پێکھاتووی ئابوریان وبەرزی ئاستی ژیانیان، ھەتاکو ئێستا ئیسرائیل بەردەوام ناکۆکی ھەیە لەگەڵ وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ ئەو ڕیکەوتنە ئاشتیانەی ھەیەتی لەگەڵ میسر و ئوردن.

چەند دەوڵەتێک ھەن لە ڕۆژھەڵاتی ناوین کە زۆر گرنکی دەدەن بە نەوت وەک ھەندێک لە وڵاتەکانی کەنداو، وڵاتەکانی کەنداو پێشکەوتنێکی گەورەیان بەخۆوە بینی دوای دۆزینەوەی نەوت تیایاندا بە ھۆی داواکردنی بەردەوام لەسەری، بەم شێوەیە دوبەی بۆتە یەکێک لە گەورەترین شارە گەشت وگوزاریەکان لە جیھاندا و ھەموو شتێک لەوێ پێش کەوتووە لە ژێرخانی ئابوری و گەشت وگوزاری و زانستی و تەلارسازی و زۆر شتی تر.

وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوین کێشەیان ھەیە لە کەمی ئاو لە ناوچەکە ھەروەک زۆر لە وڵاتەکان ناکۆکیان ھەیە لەسەر ئەم کێشەیە.

زۆربەی وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوین ئەکەوێتە ئاسیاوە (تورکیا، سوریا، عێراق، لوبنان، ئێران، ئوردن، ئیسرائیل، وڵاتەکانی نیمچەدوورگەی عەرەبی (سعودیە و ئیمارات و قەتەر و یەمەن و بەحرەین و کووەیت و عومان))

وڵات و ناوچەکان

وڵات	ڕووبەر (کم²)	ژمارەی دانیشتوان	پایتەخت	دراو	زمانی ڕەسمی
تورکیا	٧٨٣،٥٦٢	٧٣،٩١٤،٠٠٠	ئەنقەرە	لیرە	تورکی
بەحرەین	٦٦٥	٦٥٦،٣٩٧	مەنامە	دینار	عەرەبی
کووەیت	١٧،٨٢٠	٣،١٠٠،٠٠٠	کووەیت	دینار	عەرەبی
عومان	٢١٢،٤٦٠	٣،٢٠٠،٠٠٠	مەسقەت	ڕیاڵ	عەرەبی
قەتەر	١١،٤٣٧	٧٩٣،٣٤١	دەوحە	ڕیاڵ	عەرەبی
سعودیە	١،٩٦٠،٥٨٢	٢٧،١٣٦،٩٧٧	ڕیاز	ڕیاڵ	عەرەبی
میرنشینە یەکگرتووە عەرەبییەکان	٨٢،٨٨٠	٥،٤٣٢،٧٤٦	ئەبوزەبی	دەرھەم	عەرەبی
یەمەن	٥٢٧،٩٧٠	١٨،٧٠١،٢٥٧	سەنعا	ڕیاڵ	عەرەبی
غەزە	٣٦٠	١،٣٧٦،٢٨٩	غەزە	شیکلی ئیسرائیلی نوێ	عەرەبی
عێراق	٤٣٧،٠٧٢	٢٤،٠٠١،٨١٦	بەغدا	دینار	عەرەبی، کوردی
ئیسرائیل	٢٠،٧٧٠	٧،٠٢٩،٥٢٩	تەل ئەبیب	شیکلی ئیسرائیلی نوێ	عیبری، عەرەبی
ئوردن	٩٢،٣٠٠	٦،٥٠٧،٤٧٠	عەمان	دینار	عەرەبی
لوبنان	١٠،٤٥٢	٣،٦٧٧،٧٨٠	بەیروت	لیرە	عەرەبی
سووریا	١٨٥،١٨٠	٢٣،٠٢٧،٠٠٠	دیمەشق	لیرە	عەرەبی
زفەی غەربی	٥،٨٦٠٣	٣،٥٠٠،٠٠٠٥	ڕام اللە	شیکلی ئیسرائیلی نوێ	عەرەبی
ئێران	١،٦٤٨،١٩٥	٧١،٢٠٨،٠٠٠	تاران	ریال	فارسی
قوبرس	٩،٢٥٠	٧٩٢،٦٠٤	نیقۆسیا	یۆرۆ	یۆنانی، تورکی
میسر	١،٠٠١،٤٤٩	٧٧،٤٩٨،٠٠٠	قاھیرە	جونیەی میسری	عەرەبی

ڕۆژھەڵاتی ناوینی گەورە

وڵات	ڕووبەر (کم²)	ژمارەی دانیشتوان	پایتەخت	دراو	زمانی ڕەسمی
ئەرمەنستان	٢٩،٨٠٠	٢،٩٦٨،٥٨٦	یەریڤان	درام	ئەرمەنی
ئازەربایجان	٨٦،٦٠٠	٨،٦٢١،٠٠٠	باکۆ	ماناتی ئازەربایجانی	ئەزەری
گورجستان	٢٠،٤٦٠	٤،٦٣٠،٨٤١	تبیلیسی	لاری جۆرجی	جۆرجی
ئەفغانستان	٦٤٧،٥٠٠	٣١،٨٨٩،٩٢٣	کابول	ئەفغانی	بشتۆ، دوڕی
پاکستان	٨٨٠،٩٤٠	١٦٩،٣٠٠،٠٠٠	ئیسلام ئاباد	روبی پاکستانی	ئوردو، ئینگلیزی، بشتۆ
کازاخستان	٢،٧٢٤،٩٠٠	١٥،٢١٧،٧١١	ئەلماتی	تینگی کازاخستانی	کازاخی، ڕوسی
ئوزبەکستان	٤٤٧،٤٠٠	٢٧،٣٧٢،٠٠٠	تەشقەند	سومی ئوزبەکی	ئوزبەگی
تورکمانستان	٤٨٨،١٠٠	٥،١١٠،٠٢٣	عەشق ئاباد	مناتی تورکمانستانی	تورکمانی
تاجیکستان	١٤٣،١٠٠	٧،٢١٥،٧٠٠	دوشەنبە	سمونی تاجیکی	تاجیکی
قرغیزستان	١٩٩،٩٠٠	٥،٣٥٦،٨٦٩	بشکیک	سومی قرغیزستانی	قرغیزی، ڕووسی
جەزائیر	٢،٣٨١،٧٤٠	٣٣،٣٣٣،٢١٦	جەزائیر	دینار	عەرەبی
سوودان	٢،٥٠٥،٨١٣	٣٩،٣٧٩،٣٥٨	خەرتوم	جونیەی سوودانی	عەرەبی، ئینگلیزی
مۆریتانیا	٤٤٦،٥٥٠	٣٣،٧٥٧،١٧٥	نواکشوت	ئوقیەی مۆریتانی	عەرەبی
لیبیا	١،٧٥٩،٥٤٠	٦،٠٣٦،٩١٤	تەڕابولس	دینار	عەرەبی
مەغریب	٧١٢،٥٥٠	٣٣،٧٥٧،١٧٥	ریبات	دەرھەم	عەرەبی
توونس	١٦٣،٦١٠	١٠،١٠٢،٠٠٠	توونس	دینار	عەرەبی
جیبووتی	٢٣،٢٠٠	٤٩٦،٣٧٤	جیبۆتی	فڕەنک	عەرەبی، فەڕەنسی
ئێریتریا	١١٧،٦٠٠	٤،٤٠١،٠٠٩	ئەسمەرە	نەقفە	تەجرینی، عەرەبی، ئینگلیزی
سۆمالیا	٦٣٧،٦٦١	٩،٥٨٨،٦٦٦	مەقادیشۆ	شلنی سۆماڵی	سۆماڵی، عەرەبی

گرنگی نێو دەوڵەتی ڕۆژھەڵاتی ناوین

ڕۆژھەڵاتی ناوین گرنگیەکی گەورەی ھەیە لە جیھاندا، ئەویش لە دوو ڕووەوە

گرنگی ئابوری

گرنگی ئەم ناوچەیە بە ھۆی بوونی نەوتە تیایدا کە ڕێژەی نەوتی پاشەکەوت لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا بە %٦٦ ی نەوتی پاشەکەوتی جیھان ئەخەمڵێنرێت. لە کۆتایی سەدەی بیستدا ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست نزیکەی سێ یەکی نەوتی جیھانی بەرھەم ھێناوە، و ئەم ناوچەیە دابینکەری سەرەکی نەوتە بۆ ئەوروپا و وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و ڕوسیا و یابان. کە ئەمەش وایکردووە ھێزی ئابوری ھەندێک لە وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست کاریگەریەکی گەورە بکاتە سەر نەتەوەکانی ناوچەکە، نەوتی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست بە زۆری کەوتۆتە وڵاتەکانی کەنداوی عەرەبی، لەبەر ئەوە وڵاتە زلھێزەکان ھەوڵی دەست بەسەرا گرتنی ئەم ناوچەیە ئەدەن، کە ئێستا وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا ئەم ناوچەیەی کۆنترۆڵ کردووە، سیفەتی تایبەتی نەوتی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ئەویە کە زۆر تێ ناچیت، لە ھەر بیرێکی نەوت بڕێکی زۆر نەوت دەرئەھێنرێت و پێویست بە بیری زۆر و قوڵ ناکات.

گرنگی ستراتیژی

وشەی ستراتیژی لە وشەیەکی یۆنانیەوە ھاتووە لە وشەی (استراتیجوس) و ماناکەی سەرکردەی سەربازی گرنگ ئەگرێتەوە، ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ستراتیژیەکی بەھێزی ھەیە لە نێو وڵاتەکانی دەوروپشتی، و پردی پەیوەندی نێوان وڵات و قاڕەکانی جیھانە.