فەلەستین

فەلەستین
بەشێکە لە	باشووری وڵاتانی شام
Literal translation	فلسطين
کیشوەر	ئاسیا
وڵات	ئیسرائیل، دەوڵەتی فەلەستین، ئوردن
ناوچەی کاتی	UTC+02:00، UTC+03:00
جێ	ڕۆژاوای ئاسیا
پۆتانی شوێن	٣١°٣٧′٣١″N ٣٥°٨′٤٣″E
Driving side	right
زمانەکان	South Levantine Arabic، Jewish Palestinian Aramaic
لێکۆڵینەوە لەلایەن	Palestinian studies، Land of Israel Studies and Archaeology
جوگرافیای ئەم بابەتە	geography of Palestine
دیمۆگرافیای بابەت	demographic history of Palestine
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

فەلەستین (بەعەرەبی: فلسطین، بەئینگلیزی: Palestine، بەلاتینی: Palaestina، بەعیبری: פַּלַשְׂתִּינָה یان פִלַסְטִין) ناوچەیەکی مێژوویییە لەناو جەرگەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و بەشی باشووری ڕۆژاوای وڵاتی شام پێک دەھێنێت، لەمڕۆدا دەورەدراوە بە وڵاتە عەرەبییەکان و بەشێکی زۆری دانیشتووانەکەی بە زمانی عەرەبی ئەدوێن، بەڵام بەشەکەی تر بە عیبری ئەدوێن و شوێنکەوتووی ئایینی یەھودیین، کۆچکردوو و نەوەی نەتەوەکانی ترن، دەکەوێتە ڕۆژھەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست و ئاسیا بە باکووری ئەفریقا دەگەیەنێت لە شوێنی بە یەکگەیشتنی دوو قارەکەدا.

ئەم ناوچەیە چەندین شاری مێژووی و ئایینی گرنگ لە خۆدەگرێت بۆ ھەرسێ ئایینییە یەکتاپەرستییەکە، لەسەرووی ھەموویانەوە (قودس و بەیت لەحم و خەلیل و ناسڕە و ئەریحا و تەبرییە). لە ڕووی سیاسی و ئاسایشەوە بە نائارامترین ناوچەی جیھان دادەنرێت بەھۆی ئەو ناکۆکیانەی لە نێوان ئیسرائیل و فەلەستینییەکاندا ھەیە، فەلەستینی بە دانیشتووە عەرەبەکانی ناوچەکە دەوترێت.

مێژوو

مێژووی فەلەستین تا ڕادەیەکی زۆر بەستراوە بە تێکستە ئایینییەکانی یەھودی و مەسیحی و ئیسلامی، و مێژووی فەلەستین بەندە بە بوونە سیاسی و نیشتەجێبوونەکەی.

نەخشەیەکی فەلەستینی کۆن، بوونی کەنعانییەکان دەردەخات

فەلەستین خاکی پەیامەکانە و لانکەی شارستانی مرۆڤایەتییە، و قیبلەی یەکەمی موسڵمانانە و کۆنترین شاری تێدایە کە ئەریحایە، بیست ویەک شارستانی جیاوازی بە خۆیەوە بینییووە لە ھەزارەی ھەشتەمی پێش زایینییەوە، لەسەر خاکی فەلەستین چەندین ڕاستی مێژوویی ئەدوێن لەسەر مێژووی ئەم خاکە، و کەنعانییەکان یەکەم جار نیشتەجێبوون لەم خاکەدا، ھیرۆدەتس و مێژوونەسە یۆنانی و لاتینییەەکانی تر ناوی فەلەستینیان ناوە لە کەنارەکانی خاکی فەلەستین، و ھەندیک جار ئەم ناوەیان بۆ ھەموو زەوییەکانی نێوان کەنار و دۆڵی ئوردن بەکارھێناوە، و لە سەردەمی ئیمپراتۆری ڕۆمانی، فەلەستین بە ھەموو ناوچەکانی دەوروبەری قودس وتراوە، ھەروەھا ئەم ناوە لە سەردەمی بیزەنتییەکان بەکارھاتووە بۆ ئاماژەکردن بەو ناوچانەی کەوتوونەتە ڕۆژاوای ڕووباری ئوردن، و درێژ دەبێتەوە لە نێوان شاخی کرمل و غەزە لە باشوورەوە.

پلانی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ دابەشکردنی فەلەستین، ساڵی ١٩٤٧ز

پاشماوەی ئاسەواری مرۆڤ لە ناوچەی باشووری دەریاچەی تەبڕیا دۆزرایەوە، کە دەگەڕێتەوە بۆ ٦٠٠ ساڵ پێش زایینی، و لە سەردەمی بەردینی نوێدا (١٠٠٠٠ – ٥٠٠٠پ. ز) کۆمەڵگەی کشتوکاڵی جێگیری تیادامەزراوە، و لە سەردەمی مسیندا (٥٠٠٠ – ٣٠٠٠ پ. ز) ئامڕازی مسی و بەردی دۆزراوەتەوە لە قەراغەکانی ئەڕیحا و بیری سەبع و دەریای مردوو، وکەنعانییەکان لە نیمچەدوورگەی عەرەبییەوە گەیشتوونەتە فەلەستین لە نێوان (٣٠٠٠ – ٢٥٠٠ پ. ز) و لە دەورووبەری ١٢٥٠ پ. ز بەپێی گێرانەوەی (یەھودییەکانی سەردەمی دیرین)، بەنی ئیسڕائیل دەستیان گرتووە بەسەر چەند بەشێکی ناوخۆی وڵاتی کەنعانی ناوخۆ، و لە نێوان ساڵانی ٩٦٥ – ٩٢٨ پ. ز مەلیک سولەیمان پەیکەرێکی بنیاتنا لە قودس و لە ساڵی ٩٢٨ پ. ز دەوڵەتی بەنی ئیسرائیل دابەشبوو بۆ شانشینی ئیسرائیل و یەھودا، ولە ساڵی ٧٢١ پ. ز ئاشوورییەکان دەستیان گرت بەسەر شانشینی ئیسڕائیلدا، و لە ساڵی ٥٨٦ پ. ز بابلییەکان شانشینی یەھوزایان تێک شکاند و خەڵکەکەیان ڕاگواست بەرەو بابل و پەیکەرەکەیان ڕوخاند. ساڵی ٥٣٩ پ. ز فارس دەستیان گرت بەسەر بابلدا و ڕێگەیان دا بە یەھود بگەڕێنەوە و پەیکەرێکی تریان بنیاتنا، و لە ساڵی ٣٣٣ پ. ز ئەسکەندەری گەورە دەستی گرت بەسەر وڵاتی فارسدا و فەلەستینی خستە ژێر حوکمی یۆنانی، و بە مردنی ساڵی ٣٢٣ پ. ز بەتاڵیسە میسڕییەکان و سلوقییە سوورییەکان حوکمی فەلەستینیان گرتە دەست، سلوقییەکان ھەوڵیاندا ئایین و ڕۆشنبیری ھیلینیستی (یۆنانی) بسەپێنن، بەڵام لە ساڵی ١٦٥ پ. ز بەپێی مێژووی یەھودی، مکابییەکان شۆڕشیان کرد بەسەر سلووقییەکاندا و ھەوڵی دامەزراندنی دەوڵەتێکی یەھودی سەربەخۆیان دا، و لە ساڵی ٦٣ پ. ز فەلەستین خرایە پاڵ ئیمپڕاتۆری ڕۆمانی، ڕۆمان بە سەرکردایەتی تیتۆس قودسیان تێکدا لە ساڵی ٧٠ پ. ز، و دووبارە بنیاتنرایەوە لە سەردەمی ئیمپڕاتۆر ھادریانس و ناوی ئیلیا کابیتۆلینای لێنرا لە ساڵی ١٣٥ پ. ز، و فارس سووتاندیان لە ساڵی ٦١٤ز، و موسڵمانان لە ساڵی ٦٣٨ز فەتحیان کرد لە سەردەمی خەلیفە عومەری کوڕی خەتابدا، دوای ئەوەی کلیلەکانی لە بەتڕیکەکەی (سەفرونیوس) وەرگرت، و عەرەب ناویان نا قودس، و خاچھەڵگرەکان لە ساڵی ١٠٩٩ز دەستیان بەسەردا گرت، و موسڵمانان بە سەرکردایەتی سەلاحەددینی ئەییووبی گێڕایانەوە لە دوای شەڕی حەتین ساڵی ١١٨٧ز، و لە سەدەی شازدە تا سەرەتای سەدەی بیستەم قودس لەژێر حوکمی عوسمانییەکاندا بوو، و لە سەرەتای سەدەی پازدەدا سوڵتان (سوڵتان سولەیمان قانونی)ی عوسمانی ھەستا بە چاکسازی و نوێکردنەوەی شارەکە و دامەزراندنەوەی دیوارەکانی کە ھەتا ئێستا دەوری شارە دێرینەکەیان داوە.

لە سەردەمەکانی ناوەڕاستدا مەمالیکەکان شکان لەسەر دەستی عوسمانییەکان لە دەوروبەری ساڵی ١٥١٧ز و دەوڵەتی عوسمانی حوکمی فەلستینی گرتە دەست لە ساڵی ١٥١٦، و قوستەنتینییەیان کرد بە فەرمانڕەوایەکی ناوخۆیی لەسەری و وڵات لە ڕووی کارگێڕییەوە دابەش دەبوو بۆ پێنج ناوچە کە ناودەبران بە سناجق ئەوانیش؛ قودس و غەزە و سەفەد و نابلس و عەجلون بوون، و تا ڕادەیەکی زۆر حوکم لەژێر دەستی فەرمانڕەوا ناوخۆیییەکاندا بوو، دووبارە بنیاتی شوێنە گشتییەکانی قودس کرایەوە لەسەر دەستی سولەیمان قانونی ساڵی ١٥٣٧ز. بەشە جیاوازەکانی فەلەستین و وڵاتی شام بە گشتی کەوتە ژێر دەسەڵاتی خێزان و دەسەڵاتی جیاوازەوە لە ماوەی دەوڵەتی عوسمانیدا لە نێوان والی و دوژمنەکانی دەوڵەتی ناوەندی.

فەلەستین مایەوە لەژێر دەسەڵاتی عوسمانییەکان تا ساڵانی ١٩١٧–١٩١٨ یان تا شەڕی جیھانی یەکەم، لە دوای ئەو بەپێی ڕیکەوتننامەی سایکس بیکۆ دابەشکراو وەک ناوچەکانی تری شام و عێراق.

لە ساڵانی سەرەتای سەدەی بیستدا، بزووتنەوەی سەھیۆنی ھەستا بە ڕێکخستنی کۆچکردنی یەھوودییەکان بۆ فەلەستین، و ھەستان بە ئەنجامدانی چەند تاوانێکی دەمارگیری و ڕەگەزپەرستی لە دژی دانیشتووانی فەلەستین، فەلەستینییەکانیان دەرکرد لە خاکەکانیان بە زۆرەملێ و چەک، پاشان مەجلیسی یەھودی دامەزراندنی دەوڵەتی یەھودی ڕاگەیاند کە ناو دەبرێت بە خاکەکانی ٤٨ و نەتەوە یەکگرتووەکان و زۆربەی وڵاتەکانی جیھان دانیان پێداناوە وەک دەوڵەتی ئیسرائیل، دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل ڕاگەیەنرا ساڵی ١٩٤٨ز، لەو ساڵە و لە دواتردا چەندین ڕووبەڕووبوونەوە کەوتەوە لەلایەن فەلەستینی و وڵاتە عەرەبییەکان کە بڕیارەکەی نەتەوە یەکگرتووەکانیان ڕەت دەکردەوە بە دابەشکردنی خاکەکە بۆ خاکی عەرەبی و ئیسرائیلی.

فەلەستین لە ڕووی ئایینییەوە

فەلەستین گرنگییەکی ئایینی ھەیە لە ھەر سێ ئایینی ئاسمانی ئیسلام و مەسیحی و یەھودی، و لە مێژووەکەیدا چەندین ناکۆکی ئایینی لێ کەوتووەتەوە وەک ھەڵمەتی خاچھەڵگرەکان و ھەروەھا ھەندێک ناکۆکی عەرەبی ئیسرائیلی دەگەڕێننەوە بۆ ھۆکاری ئایینی.

لە ئیسلامدا

مزگەوتی عومەری لە غەزە وەک ڕێزلێنانێک بۆخەلیفە عومەری کوڕی خەتاب دروست کراوە.

فەلەستین شوێنێکی گەورەی ھەی لای موسڵمانان، ئەو خاکە پیرۆزەیە کە خوا لە قورئاندا ناوی ھێناوە لە سوورەتی ئیسرادا؛ سبحان الذی أسری بعبدە لیلا من المسجد الحرام إلی المسجد الأقصی الذی بارکنا حولە، واتە؛ پاکی و بێگەردی و ستایش بۆ ئەو زاتەی کە شەوڕەوی کرد لە بەشێکی کەمی شەودا بەبەندەی خۆی لە مزگەوتی (حرام، کەعبەی پیرۆزەوە) بۆ مزگەوتی (الاقصی) لە (بیت المقدس) کە دەوروبەریمان پیرۆزو پڕ بەرەکەت کردووە، تا ھەندێک نیشانەو بەڵگە و دەسەڵاتداری و توانایی خۆمانی نیشان بدەین، بەڕاستی ئەو زاتە بیسەرو بینایە. ھەروەھا خوا ناوی خاکی پیرۆزی فەلەستینی لە ئایەتی ٧١ی سوورەتی ئەنبیادا ھێناوە، «نجیناە ولوطاً إلی الأرض التی بارکنا فیھا للعالمین» واتە؛ ئێمە ئەویش و - لوط - ی برازایشمان ڕزگار کرد و ناردمانن بۆ (وڵاتی شام) ئەو سەرزەمینەی کە بەرەکەتمان بەسەردا ڕژاندووە بۆ ھەموو خەڵکی. ھەروەھا لە ئایەتی ٨١ی سوورەتی ئەنبیادا، ولسلیمان الریح عاصفة تجری بأمرە إلی الأرض التی بارکنا فیھا وکنا بکل شیء عالمین، واتە؛ بۆ سولەیمانیش بایەکی بەھێزو تیژمان ڕەخساند کە بەرمانی ئەو، جاروبار ھاتوچۆی دەکرد بۆ ئەو زەوییەی کە بەرەکەتمان بەسەردا ڕژاندبوو و ئێمە بەھەموو شتێک زاناو شارەزاین، و کاتێک خوای گەورە فەرمانی کرد بە پێغەمبەر موسا و بەنی ئیسرائیل بچنە فەلەستینەوە فەرموویەتی؛ «وإذ قلنا ادخلوا ھذە القریة فکلوا منھا حیث شئتم رغداً وادخلوا الباب سجداً وقولوا حطّة نغفر لکم خطایاکم وسنزید المحسنین»، واتە؛ یادی ئەو نیعمەتە بکەنەوە کاتێک وتمان: بچنە ئەم شارەوە (کە قودسە)، جا ھەرچی حەزی لێدەکەن لەوێ لە ھەر جێیییەکی بەفراوانی و خۆشی بیخۆن، لە دەروازەی شارەکە بەرێزو کڕنووشی (پێزانینییەوە) بچەنە ژورەوە و بڵێن: خوایە لە تاوانەکانمان ببوورە، ئەو کاتە ئێمەش لە ھەڵە و تاوانەکانتان دەبوورین، ئێمە پاداشتی چاکەکاران لە ئاییندەدا زۆر بە زیادەوە دەدەینەوە؛ و گوندەکە مەبەستی ئەریحایە، و لەم وتەیییەدا «یا قوم ادخلوا الأرض المقدسة التی کتب اللە لکم ولا ترتدوا علی أدبارکم فتنقلبوا خاسرین» واتە؛ ئەی قەوم و عەشیرەتم بچنە ناو ئەو زەوییە پیرۆزەی (القدس)، کە خوا پێویستی کرد لەبەر سوودی خۆتان بچنە ناوی، پاشگەز مەبنەوەو پاشەکشێ مەکەن تا خەسارەتمەندو زەرەرمەند نەبن؛ و لە باسی مەریمی عەزرادا خوا دەفەرموێت؛ «فحملتە فانتبذت بە مکانا قصیاً»، واتە؛ دەستبەجێ مریەم سکی پڕ بوو، (بەغەم و پەژارەوە) بەرەو شوێنێکی دوور ڕۆیشت. شوێنی مەبەست دۆڵێکە دەکەوێتە نێوان بەیت لەحم و قودس.

شاری قودس، پایتەختی فەلەستین

و قودس گرنگییەکی تایبەتی ھەیە لای موسڵمانان و مزگەوتی ئەقسا وەک ناسراوە یەکەم قیبلەی موسڵمانان بووە، و پێغەمبەر محەممەد لێوەی سەرکەوتووە بۆ ئاسمان و ئەم مزگەوتە قیبلەی موسڵمانان بوو بۆ ماوەی شازدە یان حەڤدە مانگ، ھەتا خوا داوای لێکردن قیبلە بگۆڕن، لە دوای ئەوە قیبلەی موسڵمانان بوو بە کەعبە لە مەککەی پیرۆز، و موسڵمانان ناوی بەیتولموقەدەس یان قودسیان لە شارەکەنا لەبەر پیرۆزییەکەی، ھەوەھا موسڵمانان لەو باوەڕەدان کە مەقامی ئیبراھیم و کوڕەکانی و حەفیدە پێغەمبەرەکانی (ئیسماعیل و ئیسحاق و یەعقوب) و خێزانەکانیان ھەیە لە حەرەمی ئیبراھیمی لە خەلیل، و تێیدا پێغەمبەر عیسا لە دایک بووە، و لە فەلەستیندا چەندین مزگەوتی مێژوویی و دیمەنی ئیسلامی ھەیە وەک مزگەوتی عومەر و مزگەوتی براق لە قودس و مزگەوتی عومەری لە غەزە و بەیت لەحم لەگەڵ مەقامی چەندین پێغەمبەر وەک مەقامی خدر و ئلیاس و داود و ساڵح.

و ئەوەی زیاتر خاکەکانی شام و بەیتولموقەدەس بەڕێز دەکات، فەڕزکردنی پێنچ نوێژەکەیە لەسەر خاکەکانی.

لە مەسیحییەتدا

ئاھەنگ گێڕانی مەسیحییەکان لە گۆڕەپانی کەنیسەی مەھد لە شاری بەیت لەحم

فەلەستین لای مەسیحییەکان بە زەوییە پیرۆزەکان ناو دەبرێت، بەپێی بیروباوەڕی مەسیحی یەسوعی مەسیح تێیدا لە دایک بووە و ژیاوە، و زۆرترین ڕووداوەکانی سەردمی نوێ و ژمارەیەک لە ڕووداوەکانی سەردەمی دێرین ڕوویانداوە، و بەپێی میراتی مەسیحی مژدەی مەسیحییەت لە جەلیل و یەھوزاوە دەرچووە، یان لە باکوور و ناوەڕاستی فەلەستینەوە، و لە ھەموو جیھاندا بڵاو بووەتەوە، لەبەر ئەوە فەلەستین چەندین شوێنی پیرۆزی مەسیحییەکان لە خۆدەگرێت لەسەروو ھەموویانەوە شاری بەیت لەحمە، کە شوینی لەدایکبوونی مەسیح (کەنیسەی مەھد) دەگرێتەوە و شاری ناسڕە کە مریەمی عەزرا مژدەی لە دایکبوونی ڕۆحی قودس (عیسا)ی پێدراوە تێیدا، و شاری قودس یان بە ناوە مەسیحییەکەی (ئورشلیم) کە عیسا خەڵکی یەھوزای بانگ کرد بۆ ئەوەی شوێنی بکەون دوایین ھەنگاوەکانی لە ڕێگەی ئالامدا بوو دوای ئەوە لە خاچدرا، و مەسیحییەکان لەو باوەڕەدان کە ئارامگای عیسا ھەیە لە کەنیسەی قیامەدا لەو شارەدا، ھەروەھا لە ڕۆژاوای جەنیندا کەنیسەی بەرقین ھەیە کە کە لەو شوێنەدا عیسا موعجیزەکانی چارەسەرکردنی نەخۆشەکانی ئەنجامداوە، ھەروەھا مەسیحییەکان چەند ناوچەیەکی تری فەلەستین پیرۆز ڕادەگرن لە جەلیل بە تایبەتی دەوری دەریاچەی تەبڕیا و لەسەر کەنارەکانی ڕووباری ئوردن، ھەروەھا مەسیحییەکان چەند شوێنێکی تر پیرۆز ڕادەگرن لە سەردەمی دێریندا کە موسڵمانان و مەسیحی ھەردووکیان بە پیرۆزیان دەزانن وەک حەرەمی قودسی و حەرەمی ئیبراھیمی و خەلیل و ئەوانی تر، مەسیحییەت لە فەلەستیندا ھەر لە سەرەتاو کاریگەر بووە بە ئاڕاستەی جیاواز، لە سەرەتای سەدەی یەکی زایینییەوە لەسەر خاکە پیرۆزەکان چەند تائیفەیەکی جیاوازی مەسیحی ژیاون و ھەتا ئەمڕۆ بوونی مەسیحی لە فەلەستین بەردەوامە.

کەنیسەی قیامە لە قودس بە یەکێک لە گرنگترین کەنیسەکانی جیھان دادەنرێت، و ھەزران مەسیحی بۆ حەج دێن ساڵانە لە بەیت لەحم و قودس و ناسڕەوە و ناوچە جیاوازەکانی تری فەلەستینەوە.

لە یەھودییدا

یەھود یان جوولەکە بە فەلەستین دەڵێن "אֶרֶץ יִשְׂרָאֵל (دەربڕینەکەی ئیڕێ یسرائیل یان إیرتس یسرائیل) واتە وڵاتی ئیسرائیل یان زەوییە پیرۆزەکان یان زەوی میعاد بەپێی ئەوەلە سەردەمە دێرینە مەسیحییەکاندا ھاتووە، بەپێی بیروباوەڕی یەھودی فەلەستین ئەو زەوییەیە کە شانشینی ئیسرائیلی لەسەر دامەزراوە پێش ئەوەی دابەش بێت بۆ ئیسرائیلی باکوور و یەھوزا، و یەھودەکانی ئێستا خۆیان بە نەوەی خەڵکی شانشینی یەھوزا دەزانن کە پایتەختەکەیان ئورشلیم (یان شاری قودس) بووە، و لەو باوەڕەدان کە پەیکەری سولەیمانی تیابووە، و ناوەندی یەھودی دێرینە، و تائیفەی سامریین کە نزیکن لە یەھودەوە لە ئایینی و ڕۆشنبیریدا شاخی جرزیم بە پیرۆز دەزانن لە نزیک نابلس.

لە میراتی یەھودیدا، قودس و خەلیل و تەبڕیا و سەفد بە چوار شارە پیرۆزەکە دادەنێن کە گرنگییەکی تایبەتیان ھەیە لە ئایینی یەھودی و مێژووی یەھودییدا، دیواری ڕۆژاوا (لای موسڵمانان بە دیواری براق) ناوبراوە، زۆرترین نوێژکەری یەھودی لێ کۆدەبێتەوە لە ئێستادا بە درێژایی ساڵ بە تایبەت لە جەژنە یەھوودییەکاندا، ھەروەھا یەھود حەرەمی ئیبراھیمی بە پیرۆز دەزانن وەک موسڵمانان و مسیحییەکان و لەگەڵ چەند ناوچەیەکی جیاوازی جەلیلدا.

لە شەریعەتی یەھودییدا چەند ڕاسپاردەیەک ھەیە تەنھا لە زەوییە پیرۆزەکان دەکرێت جێبەجێ بکرێت و زۆربەی ئەم ڕاسپاردانە پەیوەستن بە کاروباری کشتوکاڵییەوە و دیارترین ڕاسپاردەی شمیتایە.

ناونان و سنوور

نەخشەی تۆپۆگرافی فەلەستین

یەکەم کەس کە ناوی فەلەستینی بەکار ھێناوە بۆ باشووری وڵاتی شام مێژوونووسی یۆنانی ھێرۆدۆت بووە لە دانراوەکانیدا لە سەدەی ٥ پ. ز، و ھیرۆدۆت ناوی فەلەستینی بەکارھێناوە وەک زاراوەیەکی جوگرافی و ئاماژەی بە وڵاتی شام وڵاتی ڕافیدەین کردووە بە سووریا و باشوورەکەی بە فەلەستین " (Παλαιστινη "پَڵیْسْتِینِیە یان سووریای فەلەستینی، وا دیارە کە ھێرۆدۆت ئەم ناوەی لە ناوی پلشت وەرگرتووە وک ئاماژەیەک بۆ کەنارەکانی باشووری نێوان یافا و دۆڵی عەریش کە شاری فەلەستینییە بووە، وناوی فەلەستین بەکارنەھاتووە وەک ناوچەیەک کە سنوورێکی سیاسی دیاریکراوی ھەبێت تەنھا لە سەدەی دوازدەی زایینیدا نەبێت، کاتێک ئیمپڕاتۆڕی ڕۆمانی ویلایەتی یەھوزای ھەڵوەشاندەوە بەھۆی یاخیبوونی یەھوودییەکان لە ساڵی ١٣٢ز و ویلایەتی سووریای فەلەستینی لە شوێنیدا دامەزراند.

ئەو سنوورەی ئەمڕۆ ئاماژەی پێ دەکرێت وەک سنووری فەلەستینی مێژوویی دەرئەنجامی زنجیرەیەک لە وتوێژ و ڕێکەوتنی نێوان ئیمپڕاتۆرییەتەکانە کە دەستیان بەسەر ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا گرت لە سەرەتای سەدەی بیست، کە ھەر ئەوەش بوو بەھۆی داڕشتنی سنوورە سیاسەکان بە گشتی لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا.

جوگرافیا

فەلەستین لە ڕووی جوگرافییەوە لە چوار ناوچە پێک دێت؛

• دەشتە تەختەکان
• بەرزایییەکان (شاخەکانی جەلیل وەک شاخی قەفزە و نابلس و قودس و خەلیل)
• نزمایییەکانی ئوردن
• بیابانی نەقب

دەشتە تەختەکان پێک دێت لە دەشتی عەککا ل نیوان ناقورە و حەیفا و دەشتی کەناری گەورە کە شاخی کرمل لە دەشتی عەککای جیا دەکاتەوە؛ و فەلەستین چەندین شاری کەناری لە خۆ دەگرێت لەسەر کەنارەکانی دەریای ناوەڕاست و گرنگترینیان (عەککا و حەیفا و تەل ئەبیب یافا و نتانیا و ئەشدود و عەسقەلانن) و غەزە کە بە گرنگترین شاری فەلەستین دادەنرێت لە ڕووی جوگرافی و ئابوری و دیمۆگرافییەوە. لە شارە کەنارییەکان و دەوروبەریاندا نزیکەی %٦٠ دانیشتووان نیشتەجێن (نزیکەی %٧٥ لە دانیشتووی یەھودن، و %٤٠ دانیشتووی عەرەبن)، و گەورەترین ناوەندە پیشەسازی و بازرگانییەکانیان تیایدایە و ئەم ناوچە کەناریانە بە تایبەت تەل ئەبیب و غەزە زۆرترین چڕی دانیشتووانیان ھەیە.

فەلەستین چەند ناوچەیەکی بە بڕشت لە خۆ دەگرێت گرنگترینیان کێڵگەی باکووری و بن عامر و ھەندێک کێڵگەی ترن لە ناوەڕاستی وڵاتەکە، و پشت دەبەستن بە بارینی باران کە لە ماوەی پێنج مانگدا دەبارێت لە (تشرینی دووەمەوە تا ئازار)، و دەریاچەی تەبریا بە گرنگترین سەرچاوەی ئاوی سروشتی دادەنرێت بۆ خواردنە و ئاودێری لە ناوچەکەدا.

دیمۆگرافیا

زمان

زمانەکان لە فەلەستیندا بەم شێوەیە بڵاوبوونەتەوە.

پێش زایینی

ھێمایەکی ئاگادارکردنەوە، بە سێ زمان نوسراوە

لە پێش زایینیدا لە فەلەستین زمانی کەنعانی دەرکەوتووە کە کەنعانی و فینیقی و عیبرانییەکان پێی ئەدووان، ئەم زمانانە لە فینیقی دەچن کە بنەڕەتەکەی لە لوبنانە و کەنعانییەکانی باکووری فەلەستین پێی ئەدووان و عیبری بڵاو بوو لە ناوچە شاخاوییەکان (زفەی غەربی و قودسی ئێستا) و ناوچە کەنارییەکانی باکوور کەنعانییەکان قسەیان پێکردووە و دوای ئەوان عیبرانییەکان پێی دووان دوای ئەوەی ھاتنە ناو فەلەستینەوە، بەڵام کەنارەکانی باشوور کە ناوچەکانی غەزەی ئێستا و عەسقەلان دەگرێتەوە زمانی فەلەستینی لەناویاندا بڵاو بووە.

لە دوای زایینی

لە دوای ئەوەی بابلی یەھودیان دەرکرد و زمانە کەنعانییەکان لەناوچوون، لە فەلەستیندا زمانە ئارامییەکان بڵاوبوونەوە کە کەنعانییەکان پێی ئەدووان لەگەڵ یەھود و مەسیحی، و بەردەوام بوون پێی تا زمانی عەرەبی بڵاو بوویەوە لە فەلەستیندا وەک زمانی دایک بۆ دانیشتووانەکەی، کە نزیکەی ١٠ سەدە قسەیان پێدەکرد، بەڵام لە ئێستادا نزیکەی %٤٥ی دانیشتووانی فەلەستینە مێژوویییەکە پێی ئەدوێن وەک زمانی دایک، ئەمەش بەھۆی کارەساتی ٤٨ کە بەسەریاندا ھات، و فەلەستینییەکان بە دیالێکتی فەلەستینی ئەدوێن کە یەکێکە لە دیالێکتەکانی عەرەبی گشتی، ئەمیش دەتوانرێت دابەش بکرێت بۆ چەند دیالێکتێک.

نوسینی عەرەبی لە قودس

لە دوای ئینتیدابی بەریتانیا لەسەر فەلەستین زمانەکانی عەرەبی و ئینگلیزی و عیبری بە زمانی ڕەسمی ناوچەی فەلەستینییە مێژوویەکە دانرا لەبەرئەوەی یەکێک لە ناوچەکانی ژێر ئینتیدابی بەریتانی بوو، و زمانی عیبری ھاتە فەلەستینەوە لە سەدەکانی نۆزدە و بیستدا لەگەڵ کۆچکردنە چڕوپڕەکانی یەھود و دامەزراندنی مۆڵگەی نیشتەجێبوونی یەھودی لەسەر خاکی فەلەستین، بەڵام پێشتر قسەکردن بە عیبری زۆر دیاریکراو بوو تەنھا لەسەر ئاستی حاخامە یەھودییەکانی ناوچەکەدا بوو.

لە دوای کارەساتی فەلەستینی ١٩٤٨، زمانی عیبری و عەرەبی دوو زمانی ڕەسمی و بنەڕەتین بۆ دانیشتووانی ناو ئیسرائیل، کە ژمارەی دانیشتووە عەرەبەکان دەگاتە %٢٠٫٢ی دانیشتووانی دەوڵەتی عیبری، ھەروەھا زمانی عیبری دابەش دەبێت بۆ عیبری دێرین و عیبری نوێ. بەڵام لە غەزە و زفەی غەربی (کە ناوچەکانی دەسەڵاتی فەلەستینین) زۆربەی دانیشتووەکانی بە عەرەبی ئەدوێن کە خۆیان فەلەستینی ئەسڵن یان پەنابەرن و لە شارەکانی ترەوە ھاتوون، جێگەی ئاماژەیە کە ھەردوو نەتەوەکە ھەردوو زمانەکە (عەرەبی و عیبری) بە باشی دەزانن، لەگەڵ زمانی ئینگلیزی وەک زمانی بیانی، ھەروەھا کەمایەتی ھەن بە زمانی ئەرمەنی ئەدوین کە خۆیان فەلەستینین بەڵام لە نەژادی ئەرمەنییەوە ھاتوون، ھەروەھا زمانەکانی تری وەک ڕوسی و ڕۆمانی و یدیشی و ئەمھەری ھەن کە زمانی کۆچکردووە یەھودییەکانن.

دانیشتووان

یەکەم ئاسەواری ناسراو لە فەلەستیندا دەگەڕێتەوە بۆ ھۆزێک بە ناوی کەنعانییەکان و ھۆزی ئەموورییەکان، ئەم دوو نەتەوەە ھۆزی کۆچکردوو بوون لە نیمچەدوورگەی عەرەبییەوە لە باکوورەوە و جێگیر بوون لە واتی شام و لە فەلەستین بە تایبەتی، ئەمەش جێگیرە و ھەموو میژونوسە ڕۆژھەڵاتی و ڕۆژاوایییەکان لەسەری ڕێکەوتوون، پاشان چەند نەتەوەیەکی تر نیشتەجیی بوون کە لە دوورگەکانی دەریای سپی ناوەراستەوە ھاتبوون بە تایبەت لە دوورگەی (کریت)ەوە کە ئەمانەش بلیستینییەکان بوون وناوی فەلەسەتین لەوانەوە ھاتووە، و بە تێپەڕبوونی کات بلستینی و کەنعانییەکان نەمان و ھیچ ئاسەوارێکیان نەماوەتەوە.

پێش ئەوەی کۆچکردنە ڕێکخراوەکان دەست پێ بکات بۆ خاکەکانی فەلەستین لە سەرەتای سەدەی بیست تا ڕوودانی کارەساتەکە و دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل، فەلەستینییەکان زۆرینەی دانیشتووانی فەلەستینیان پێک دەھێنا، لە کاتی ئێستادا لە ناوچە فەلەستینییە مێژوویەکەدا کە دەوڵەتی ئیسرائیلی لێ دامەزرا ساڵی ١٩٤٨، زۆربەی یەھودییەکان لە ھەموو لایەکی جیھانەوە کۆچیان کرد بۆ فەلەستین بەتایبەت لە ئەلمانیا و ئەورووپای ڕۆژھەڵات و ڕوسیاوە و لە وڵاتە عەرەبییەکانی وەک یەمەن و عێراق و مەغریبەوە.

و لە ناوچەکانی غەزە و زفەی غەربیدا زۆرترین دانیشتووانە ڕەسەنەکانی فەلەستین دەژین لەگەڵ پەنابەرەکان لە ناوچەکانی ترەوە ھاتوون کە دەوڵەتی ئیسرائیلی لێ دامەزرا، ھەروەھا چەند کەمایەتییەک مۆڵگەی ئیسرائیلی ھەیە لە یەکە نیشتەجێبووەکاندا لە زفەی غەربی و کەرتی غەزەدا پێشتر؛ و جێگەی ئاماژەیە کە لە ئێستادا زیاتر لە ٥ ملیۆن پەنابەری فەلەستینی ھەیە دەژین لە دەرەوەی زەوییە فەلەستینییەکان و زۆربەیان کۆدەبنەوە لە ئوردن و سووریا و لوبنان. لەگەڵ سەدان ھەزار فەلەستینی تر کە بە ھەموو لایەکی جیھاندا بڵاو بوونەوە بە تایبەت لە وڵاتەکانی کەنداو و ئەمریکاکان. ئەم خشتەیەی خوارەوە پێکھاتووی دانیشتووانی قەزاکانی فەلەستین ڕوون دەکاتەوە لە کاتی ئینتیدابی بەریتانیدا.

دانیشتووانی فەلەستین ساڵی ١٩٤٥
قەزا	موسڵمان	ڕێژە	یەھوودی	ڕێژە	مەسیحی	ڕێژە	کۆ
عەککا	٥١٬١٣٠	٦٩٪	٣٬٠٣٠	٤٪	١١٬٨٠٠	١٦٪	٧٣٬٦٠٠
بیئری سەبع	٦٬٢٧٠	٩٠٪	٥١٠	٧٪	٢١٠	٣٪	٧٬٠٠٠
بیسان	١٦٬٦٦٠	٦٧٪	٧٬٥٩٠	٣٠٪	٦٨٠	٣٪	٢٤٬٩٥٠
غەزە	١٤٥٬٧٠٠	٩٧٪	٣٬٥٤٠	٢٪	١٬٣٠٠	١٪	١٥٠٬٥٤٠
حەیفا	٩٥٬٩٧٠	٣٨٪	١١٩٬٠٢٠	٤٧٪	٣٣٬٧١٠	١٣٪	٢٥٣٬٤٥٠
خەلیل	٩٢٬٦٤٠	٩٩٪	٣٠٠	<١٪	١٧٠	<١٪	٩٣٬١٢٠
یافا	٩٥٬٩٨٠	٢٤٪	٢٩٥٬١٦٠	٧٢٪	١٧٬٧٩٠	٤٪	٤٠٩٬٢٩٠
جەنین	٦٠٬٠٠٠	٩٨٪	ڕێژەیەکی کەم	<١٪	١٬٢١٠	٢٪	٦١٬٢١٠
قودس	١٠٤٬٤٦٠	٤٢٪	١٠٢٬٥٢٠	٤٠٪	٤٦٬١٣٠	١٨٪	٢٥٣٬٢٧٠
نابلس	٩٢٬٨١٠	٩٨٪	ژمارەیەکی کەم	<١٪	١٬٥٦٠	٢٪	٩٤٬٦٠٠
ناسڕە	٣٠٬١٦٠	٦٠٪	٧٬٩٨٠	١٦٪	١١٬٧٧٠	٢٤٪	٤٩٬٩١٠
ڕامەڵە	٤٠٬٥٢٠	٨٣٪	ڕێژەیەکی کەم	<١٪	٨٬٤١٠	١٧٪	٤٨٬٩٣٠
ڕەملە	٩٥٬٥٩٠	٧١٪	٣١٬٥٩٠	٢٤٪	٥٬٨٤٠	٤٪	١٣٤٬٠٣٠
سەفەد	٤٧٬٣١٠	٨٣٪	٧٬١٧٠	١٣٪	١٬٦٣٠	٣٪	٥٦٬٩٧٠
تەبیڕیا	٢٣٬٩٤٠	٥٨٪	١٣٬٦٤٠	٣٣٪	٢٬٤٧٠	٦٪	٤١٬٤٧٠
توڵ کەرەم	٧٦٬٤٦٠	٨٢٪	١٦٬١٨٠	١٧٪	٣٨٠	١٪	٩٣٬٢٢٠
کۆ	١٬٠٧٦٬٧٨٠	٥٨٪	٦٠٨٬٢٣٠	٣٣٪	١٤٥٬٠٦٠	٩٪	١٬٨٤٥٬٥٦٠
Data from the Survey of Palestine

تێبینی؛ لە ھەندی لە نەخشە نیمچەفەڕمییەکاندا دوو قەزای تر بۆ ئەم شازدە قەزایە زیاد کراون ئەوانیش قەزای بەیت لەحم و ئەڕیحان.

سیاسەت

وێنەیەک ھێمایە بۆ ڕاپەڕینی فەلەستین بە فڵچەی کارلۆس لاتوف

وشیاری سیاسی لە فەلەستیندا زوو دەستی پێکرد ھەر لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانییەوە ڕۆڵێکی دیاری ھەبوو، و ڕۆشنبیرە فەلەستینییەکان بۆ بەرەنگاری کۆچکردنی یەھود بۆ وڵاتەکەیان ڕۆڵێکی گرنگیان ھەبوو و نزیکەی ١٧ پارتی سیاسیان ڕێکخست بۆ دەربڕینی بیروڕاکانیانو بەرگریکردن لە مافەکانیان.

ئەمڕۆ ناوچەکە لە ڕووی سیاسییەوە ناوچەیەکی ناکۆک دەگرێتەوە، زیاتر لە جارێک ڕووبەڕووی دابەشبوون بۆیەوە، یەکەمیان ساڵی ١٩٣٧ و دووەمیان ساڵی ١٩٤٧، و لە فەلەستینی مێژووییدا دوو پێکھاتووی سیاسی ھەیە یەکێکیان ئیسڕائیلە کە لەسەر خاکی فەلەستین دامەزرا لە دوای کارەساتی ساڵی ١٩٤٨ز، و دووەمیان دەسەڵاتی نیشتیمانی فەلەستینە لە شارە فەلەستینییەکانی وەک

زفەی غەربی و کەرتی غەزەدا ھەن لە ساڵی ١٩٩٤ز، بەڵام لە ڕووی نێودەوڵەتییەوە تەنھا ئیسڕائیل دانی پێدانراوە. ئیسڕائیل بە داگیرکەری بە لایەنێکی داگیرکەر دادەنرێت بۆ خاکە عەرەبییەکانی زفەی غەربی و کەرتی غەزە بەپێی ڕێکەوتننامەی جنێف و بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی ٢٤٢، و فەلەستینییەکان داوای کۆتایی ھێنان بە داگیرکردنی وڵاتەکەیان دەکەن کە لە ئەنجامی شەڕی ١٩٦٧ ڕوویدا و ڕاپەڕینی یەکەمی فەلەستین ساڵی ١٩٨٧ (ڕاپەڕینی بەرد) ڕوویدا و دووەمیان لە ساڵی ٢٠٠٠ بوو ناونرا ڕاپەڕینی ئەقسا، کە ھەردووکیان درێژبوونەوەی ڕاپەڕینی نوێی فەلەستین بوون کە ساڵی ١٩٦٤ دەستی پێکرد لە دوای دامەزراندنی ڕێکخراوی ئازادکرنی فەلەستینی.

نەخشەی دابەشکردنی فەلەستین ١٩٤٧

کۆچکردن

بەپێی ئاماری فەڕمی ٣٬٣٧٤٬٢٧٥ یەھودی کۆچیان کرد بۆ فەلەستین لە کۆتایییەکانی سەدەی نۆزدە ھەتا ساڵی ٢٠٠٦، لەمانەش ٣٣٣٠٤ بە شێوەیەکی یاسایی کۆچیان کرد، لە نێوان ساڵانی ١٩٢٠ و ١٩٤٥ نزیکەی (٥٠٠٠٠–٦٠٠٠٠)یەھود کۆچیان بۆکرد بە شێوەیەکی نایاسایی لەو ماوەیەدا، کە ئەم کۆچکردنانە بوو بەھۆی زیادبوونی دانیشتووە یھودییەکان.

لە نێوان ساڵانی ١٩٤٧ و تا شەڕی ١٩٤٨ نزیکەی ٧٥٠٠٠٠ عەرەبی فەلەستینی لە وڵاتەکەیان دەرکران، دوای شەڕ فەلەستین دابەشکرا لە نیوان ئیسرائیل و ئوردن و میسر، ئیسڕائیل ڕەگەزنامەی ئیسرائیلی دا بەوانەی لە خاکەکید مابوونەوە و ڕێگەی نەدا عەرەبرەکانی دەرەوەی ئەو سنوورە بگەڕێنەوە، ئوردن ڕەگەزنامەی دا بەوانەی لە زفەی غەربی بوون لەگەڵ پەنابەرەکان، بەڵام دانیشتووانی کەرتی غەزە و پەنابەرەکانی بە بێ ڕەگەزنامە مانەوە دوای ئەوەی میسر ڕەگەزنامەیان نەداتێ، پەنابەرەکان ئەمڕۆ نزیکەی نیوەی نەتەوەی فەلەستینی پێک دەھێنن کە دەگەنە ٤٬٦ ملیۆن کەس (١٩٩٥).

دابەشکردنی فەلەستین

نەتەوە یەکگرتووەکان لە ھەوڵێکیدا بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێک بۆ ناکۆکی عەرەبی ئیسڕائیلی لەسەر خاکی فەلەستین ساڵی ١٩٤٧ لیژنەیەکی بۆ ئەو مەبەستە پێکەوەنا، ئەم لیژنەیەش ھەستان بە دانانی دوو پڕۆژە یەکەمیان؛ دامەزراندنی دوو دەوڵەتی سەربەخۆ و شاری قودس لەلایەن بەڕێوەبردنە نێودەوڵەتییەکانەوە بەڕێوە ببرێت، و پڕۆژەی دووەم؛ دامەزراندنی فیدرالی بوو کە ھەردوو دەوڵەتەکە لە خۆبگرێت، و زۆربەیان لایەنگری پڕۆژەی یەکەمیان کرد، و نەتەوە یەکگرتووەکان ھەستا بە پەسەندکردنی پڕۆژەکە لەگەڵ ئەنجامدانی چەند دەستکارییەک لە سنووری ھاوبەشی نێوان دوو دەوڵەتەکە، و بڕیاری دابەشکردنەکە جێبەجێ دەبێت لەو ڕۆژەی ھێزەکانی ئینتیدابی بەریتانی دەکشێتەوە لە فەلەستین.

بڕیاری دابەش بوونەکە %٥٥ی خاکی فەلەستینی دا بە دەوڵەتی یەھودی، و پڕۆژەی دابەشکردنەکە دانرا بەپێی ئەو شوێنانەی کۆمەڵەی یەھودییەکنی تیا بوو تا ھەموویان بکەونە ناو دەوڵەتی یەھودییەوە.

شار وگوندەکان

شارە فەلەستینییەکان لە ئیسڕائیل

دوای کۆتایی شەڕی عەرەبی – ئیسرائیلی ساڵی ١٩٤٨ (کارەسات)، ڕێکەوتنی ڕودس بەسترا کە ئاگربەستی سەپاند لە نێوان ئیسرائیل و ھەریەک لە میسر و سووریا و ئوردن و لوبنان، و بەپێی ئەم ڕێکەوتنانە وێنەی ھێڵی سەوز کێشرا، کە بە فەڕمی داگیرکرا وەک ھێڵی ئاگربەست، بەڵام بە کردار بوو بە سنووری دەوڵەتی ئیسرائیل لەگەڵ وڵاتە عەرەبییەکانی دەوروپشتی، لە ناو ھێڵی سەوز یان ئیسرائیلدا ژمارەیەک شار و گوندی عەرەبی فەلەستینی و شاری تری تێکەڵ کە ھەردوو عەرەب و یەھوودی نێشتەجێبوون ھەیەھەروەک بەشی ڕۆژاوای شاری قودسی گرتووەتەوەو بە دانیشتووی عەرەبی ئەو شارانە ئەوترێت فەلەستینی ٤٨.

ئەو شارە فەلەستینی و تێکەڵانەی دەکەونە ھێڵی سەوز یان ئیسرائیلەوە ئەمانەن.

شارە تیکەڵەکان

• حەیفا
• یافا
• لەد
• بیئری سەبع
• عەککا
• ڕەمڵە

شارە عەرەبییەکان

• ناسڕە
• ئوم فەحم
• تەییبە
• تییرە
• ڕەھت
• شفا عەمر
• باقەی غەربی
• سەخنین
• قلنسوە
• چەند شارێکی تر ھەن کە زۆربەی دانیشتووانیان عەرەبی فەلەستینی بوون بەڵام بوون بە شاری یەھودی دوای ئەوەی یەھود کۆچیان بۆ کرد و عەرەبەکانی لێ دەرکران لە شەری ١٩٤٨دا؛
• تەبڕیا
• سەفەد
• بیسان
• مەجدەل (عەسقەلان)
• ئیسدود (ئەشدود)

شارە فەلەستینییەکانی زفەی ڕۆژاوا

لە ساڵی ١٩٦٧ ئیسرائیل زفەی غەربی و کەرتی غەزەی داگیر کرد لە ماوەی شەڕی ١٩٦٧، ھەموو شارەکانی زفەی غەربی کە لە ڕووی کارگێڕییەوە سەر بە ئوردن بوون، لەسەر ھەموویانەوە قودسی ڕۆژھەڵات کەوتنە دەستی ئیسرائیل. (زفە %٢١ی ڕووبەری فەلەستین ئەگرێتوە نزیکەی ٥٨٦٠ کم/٢

• قودس
• ڕامەڵڵا
• خەلیل
• بەیت لەحم
• نابلس
• جەنین
• توڵکەرەم
• ئەڕیحا
• قەلقیلییە

شارە فەلەستینییەکان لە کەرتی غەزە

غەزە لە %١٫٣ی ڕووبەری فەلەستین پێک دەھێنێت کە نزیکەی ٣٦٠کم/٢، و زۆربەی پەنابەر ناوخۆیییەکانی لە خۆگرتووە کە وایلێکردووە ببێتە چڕترین ناوچەی جیھان لە ژمارەی دانیشتوواندا.

• غەزە
• خانیونس
• ڕەفەح
• دەیر بەلح
• بەیت لاھیا
• بەیت حانون

گوندە وێرانکراوەکانی فەلەستین

لە ماوەی دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل و بەتایبەت لە شەری ١٩٤٨، ھێزە سەھیۆنییەکان شارستانی و ئاسەواری ٤١٨ گوندیان لە گوندە مێژوویەکانی فەلەستین وێران کرد، ئەم گوندانە سەر بە قەزاکانی خەلیل و ڕەمەڵە و قودس و ناسڕە و بیئر سەبع و بیسان و جەنین و حەیفا و سەفەد و تەبڕیا و توڵکەرەم و عەککا و غەززە ویافا بوون.

پێشانگا

• 
  ئاڵای فەلەستین
• 
  ھێمای فەلەستین
• 
  وێنەیەکی فەلەستین لە بۆشاییی ئاسماندا
• 
  سکەی فەلەستینی لەکاتی بەڕێوەبردنی فەلەستین لەلایەن شانشینی یەکگرتوو، ساڵی ١٩٢٧
• 
  ستامپی فەلەستینی
• 
  پاسپۆرتی فەلەستینی ژێر دەسەڵاتی شانشینی یەکگرتوو
• 
  مزگەوتی ئەقسای پیرۆز لە قودس
• 
  پەیکەری یادەوەری لە ڕامەڵڵا
• 
  بەیت شەرق لە قودس
• 
  ئەریحا،کۆنترینشار کە خەڵکی تیابووبێت
• 
  کەنیسەی مرییەم لە قودس
• 
  کەنیسەی بەشارە لە ناسڕە
• 
  بەشی ڕۆژئاوایی ڕووباری ئوردن
• 
  یەکەی حوکمی عوسمانی لە سەفەد
• 
  گەڕەکێکی کۆن لە یافا
• 
  کارگەی سابونی کۆن لە نابلس
• 
  کەنداوی عەقەبە، باشووری فەلەستین.
• 
  ئاسەواری ئەنباتەکان لە بیابانی نەقب

سەرچاوەکان

• موقع فلسطین فی الذاکرة
• جامعة القدس المفتوحة، الباحث محمد عثمان الزعاترة.
• فلسطین حاضر ومستقبل، تألیف سفیان عثمان الزعاترة ومحمد أحمد عشا.

کتێبنامە

• Abu-Lughod، Ibrahim، ed. (١٩٧١). The Transformation of Palestine. Evanston, Illinois: Northwestern Press.
• Abu-Manneh، Butrus (١٩٩٩). «The Rise of the Sanjak of Jerusalem in the Late Nineteenth Century». لە Pappé، Ilan (ed.). The Israel/Palestine Question. Routledge. ژپنک ٩٧٨-٠-٤١٥-١٦٩٤٨-٦.
• Adwan، Sami (٢٠٠٦). «Textbooks in the Palestinian National Authority». لە Greenbaum، Charles W.؛ Veerman، Philip E.؛ Bacon-Shnoor، Naomi (eds.). Protection of Children During Armed Political Conflict: A Multidisciplinary Perspective. Intersentia. لاپەڕە ٢٣١–٢٥٦. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٥٠٩٥-٣٤١-٢.
• Aharoni، Yohanan (١ی کانوونی دووەمی ١٩٧٩). The Land of the Bible: A Historical Geography. Westminster John Knox Press. لاپەڕە ٦٤. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٦٤-٢٤٢٦٦-٤. The desert served as an eastern boundary in times when Transjordan was occupied. But when Transjordan became an unsettled region, a pasturage for desert nomads, then the Jordan Valley and the Dead Sea formed the natural eastern boundary of Western Palestine.
• Ahlström، Gösta Werner (١٩٩٣). The history of ancient Palestine. Fortress Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٠٠٦-٢٧٧٠-٦.
• Alexandrowicz، Ra'anan (٢٠١٢)، «The Justice of Occupation»، The New York Times
• Anderson، Perry (٢٠٠١). «Editorial: Scurrying Towards Bethlehem». New Left Review. بەرگی ١٠. لە ڕەسەنەکە لە ١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئازاری ٢٠١٥ ھێنراوە.
• Anspacher، Abraham Samuel (١٩١٢). Tiglath Pileser III – لەڕێگەی Internet Archive.
• Avneri، Arieh L. (١٩٨٤). The Claim of Dispossession. Tel Aviv: Hidekel Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٧٨٥٥-٩٦٤-٠.
• Avni، Gideon (٢٠١٤). The Byzantine-Islamic Transition in Palestine: An Archaeological Approach. Oxford University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-١٩-٩٦٨٤٣٣-٥.
• Bachi، Roberto (١٩٧٤). The Population of Israel. Jerusalem: Institute of Contemporary Jewry, Hebrew University.
• Belfer-Cohen، Anna؛ Bar-Yosef، Ofer (٢٠٠٠). «Early Sedentism in the Near East: A Bumpy Ride to Village Life». لە Kuijt، Ian (ed.). Life in Neolithic Farming Communities: social organization, identity, and differentiation. New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers. ژپنک ٩٧٨-٠-٣٠٦-٤٦١٢٢-٤.
• Bianquis، Thierry (١٩٩٨). «Autonomous Egypt from Ibn Tulun to Kafur 868-969». لە Daly، Martin W.؛ Petry، Carl F. (eds.). The Cambridge History of Egypt. بەرگی ٢. Cambridge University Press. لاپەڕە ٨٦–١١٩. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢١-٤٧١٣٧-٤.
• Biger، Gideon (١٩٨١). «Where was Palestine? pre-World War I perception». AREA (Journal of the Institute of British Geographers). ١٣: ١٥٣–١٦٠.
• Biger، Gideon (٢٠٠٤). The Boundaries of Modern Palestine, 1840–1947. RoutledgeCurzon. passim. ژپنک ٩٧٨-١-١٣٥-٧٦٦٥٢-٨.
• Boas، Adrian J. (٢٠٠١). Jerusalem in the Time of the Crusades: Society, Landscape and Art in the Holy City Under Frankish Rule. London: Routledge. لاپەڕە ١٩–٢٠. ژپنک ٩٧٨-٠-٤١٥-٢٣٠٠٠-١.
• Breasted، James Henry (٢٠٠١). Ancient Records of Egypt: The first through the seventeenth dynasties. University of Illinois Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٢٥٢-٠٦٩٩٠-١.
• Broshi، Magen (١٩٧٩). «The Population of Western Palestine in the Roman-Byzantine Period». Bulletin of the American Schools of Oriental Research. ٢٣٦ (236): ١–١٠. doi:١٠.٢٣٠٧/١٣٥٦٦٦٤. JSTOR ١٣٥٦٦٦٤. PMID ١٢٣٣٨٤٧٣. S2CID ٢٤٣٤١٦٤٣.
• Brown، Daniel W. A New Introduction to Islam (چاپی 2nd). Wiley-Blackwell.
• Brummitt، R.K. (٢٠٠١). World Geographical Scheme for Recording Plant Distributions: Edition 2 (PDF). International Working Group on Taxonomic Databases For Plant Sciences (TDWG). ژپنک ٩٧٨-٠-٩١٣١٩٦-٧٢-٤. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە.
• Burns، Ross (٢٠٠٥). Damascus: A History. London: Routledge. ژپنک ٩٧٨-٠-٤١٥-٢٧١٠٥-٩.
• Büssow، Johann (٢٠١١). Hamidian Palestine: Politics and Society in the District of Jerusalem 1872–1908. BRILL. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-٢٠٥٦٩-٧.
• Byatt، Anthony (١٩٧٣). «Josephus and Population Numbers in First-century Palestine». Palestine Exploration Quarterly. ١٠٥: ٥١–٦٠. doi:١٠.١١٧٩/peq.١٩٧٣.١٠٥.١.٥١.
• Cavendish، Marshall (٢٠٠٧). Peoples of Western Asia (چاپی Illustrated). Marshall Cavendish Corporation. ژپنک ٩٧٨-٠-٧٦١٤-٧٦٧٧-١.
• Chancey، Mark A (٢٠٠٥). Greco-Roman Culture and the Galilee of Jesus. Cambridge University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢١-٨٤٦٤٧-٩.
• Chase، Kenneth (٢٠٠٣). Firearms: a Global History to 1700. Cambridge University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢١-٨٢٢٧٤-٩.
• Crotty، Robert Brian (٢٠١٧). The Christian Survivor: How Roman Christianity Defeated Its Early Competitors. Springer. لاپەڕە ٢٥ f.n. ٤. ژپنک ٩٧٨-٩٨١-١٠-٣٢١٤-١. The Babylonians translated the Hebrew name [Judah] into Aramaic as Yehud Medinata ('the province of Judah') or simply 'Yehud' and made it a new Babylonian province. This was inherited by the Persians. Under the Greeks, Yehud was translated as Judaea and this was taken over by the Romans. After the Jewish rebellion of 135 CE, the Romans renamed the area Syria Palaestina or simply Palestine. The area described by these land titles differed to some extent in the different periods.
• Crouch، C. L. (١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤). Israel and the Assyrians: Deuteronomy, the Succession Treaty of Esarhaddon, and the Nature of Subversion. SBL Press. ژپنک ٩٧٨-١-٦٢٨٣٧-٠٢٦-٣. Judah's reason(s) for submitting to Assyrian hegemony, at least superficially, require explanation, while at the same time indications of its read-but-disguised resistance to Assyria must be uncovered... The political and military sprawl of the Assyrian empire during the late Iron Age in the southern Levant, especially toward its outer borders, is not quite akin to the single dominating hegemony envisioned by most discussions of hegemony and subversion. In the case of Judah it should be reiterated that Judah was always a vassal state, semi-autonomous and on the periphery of the imperial system, it was never a fully-integrated provincial territory. The implications of this distinction for Judah's relationship with and experience of the Assyrian empire should not be underestimated; studies of the expression of Assyria's cultural and political powers in its provincial territories and vassal states have revealed notable differences in the degree of active involvement in different types of territories. Indeed, the mechanics of the Assyrian empire were hardly designed for direct control over all its vassals' internal activities, provided that a vassal produced the requisite tribute and did not provoke trouble among its neighbors, the level of direct involvement from Assyria remained relatively low. For the entirety of its experience of the Assyrian empire, Judah functioned as a vassal state, rather than a province under direct Assyrian rule, thereby preserving at least a certain degree of autonomy, especially in its internal affairs. Meanwhile, the general atmosphere of Pax Assyriaca in the southern Levant minimized the necessity of (and opportunities for) external conflict. That Assyrians, at least in small numbers, were present in Judah is likely – probably a qipu and his entourage who, if the recent excavators of Ramat Rahel are correct, perhaps resided just outside the capital – but there is far less evidence than is commonly assumed to suggest that these left a direct impression of Assyria on this small vassal state... The point here is that, despite the wider context of Assyria's political and economic power in the ancient Near East in general and the southern Levant in particular, Judah remained a distinguishable and semi-independent southern Levantine state, part of but not subsumed by the Assyrian empire and, indeed, benefitting from it in significant ways.
• «Cuneiform tablet with part of the Babylonian Chronicle (605-594 BC)». British Museum. n.d. لە ٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ ھێنراوە.
• DellaPergola، Sergio (٢٠٠١)، «Demography in Israel/Palestine: Trends, Prospects, Policy Implications» (PDF)، IUSSP XXIVth General Population Conference in Salvador de Bahia, Brazil, 18–24 August 2001، لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە
• de Miroschedji، Pierre؛ Sadeq، Moain (٢٠٠٥). «The frontier of Egypt in the Early Bronze Age: preliminary soundings at Tell es-Sakan (Gaza Strip)». لە Clarke، Joanne (ed.). Archaeological Perspectives on the Transmission and Transformation of Culture in the Eastern Mediterranean. Council for British Research in the Levant. JSTOR j.ctv٣١٠vqks.٢٤.
• Doumani، Beshara (١٩٩٥). Rediscovering Palestine: merchants and peasants in Jabal Nablus 1700–1900. Berkeley: University of California Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢٠-٢٠٣٧٠-٩.
• Drews، Robert (١٩٩٨)، «Canaanites and Philistines»، Journal for the Study of the Old Testament، ٢٣ (81): ٣٩–٦١، doi:١٠.١١٧٧/٠٣٠٩٠٨٩٢٩٨٠٢٣٠٨١٠٤، S2CID ١٤٤٠٧٤٩٤٠
• «Early Years of Nebuchadnezzar II (ABC 5)». ١ی نیسانی ٢٠٠٦. لە ڕەسەنەکە لە ٥ی ئایاری ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
• Eck، Werner (١٩٩٩). «The Bar Kokhba Revolt: The Roman Point of View». The Journal of Roman Studies. ٨٩. Society for the Promotion of Roman Studies: ٧٦–٨٩. doi:١٠.٢٣٠٧/٣٠٠٧٣٥. JSTOR ٣٠٠٧٣٥.
• Ehrman، B. (٢٠١١). Forged: writing in the name of God. HarperCollins. ژپنک ٩٧٨-٠-٠٦-٢٠٧٨٦٣-٦.
• Ember، Melvin؛ Peregrine، Peter Neal، eds. (2001). Encyclopedia of Prehistory, Vol. 8: South and Southwest Asia (چاپی 1st). New York and London: Springer. لاپەڕە 185. ژپنک ٩٧٨-٠-٣٠٦-٤٦٢٦٢-٧.
• Ephal، Israel (٢٠٠٠). «Syria-Palestine under Achaemenid Rule». The Cambridge Ancient History. بەرگی ١١. Cambridge University Press. لاپەڕە ١٣٩–. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢١-٢٢٨٠٤-٦.
• Eshel، Hanan (٢٠٠٨). Dead Sea Scrolls and the Hasmonean State. Studies in the Dead Sea Scrolls and Related Literature (SDSS). Grand Rapids, Michigan/Cambridge and Jerusalem, Israel: William B. Eerdmans and Yad Ben-Zvi Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٠٢٨-٦٢٨٥-٣.
• Eshel، Hanan (٢٠٠٦). «The Bar Kochba Revolt, 132–135». لە Katz، Steven T. (ed.). The Late Roman-Rabbinic Period. The Cambridge History of Judaism. بەرگی ٤. Cambridge University Press. لاپەڕە ١٠٥–١٢٧. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢١-٧٧٢٤٨-٨.
• «Estimated Population in the Palestinian Territory Mid-Year by Governorate, 1997–2016». Palestinian Central Bureau of Statistics. ٢٠١٦. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی حوزەیرانی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٤ی ئەیلوولی ٢٠١٦ ھێنراوە.
• Evenari، Michael (١٩٨٢). The Negev: The Challenge of a Desert. Harvard University Press. لاپەڕە ٢٦. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٧٤-٦٠٦٧٢-٢. As the cradle of Christianity, Palestine became the center of religious worship for a vast empire
• Fahlbusch، Erwin؛ Lochman، Jan Milic؛ Bromiley، Geoffrey William؛ Barrett، David B. (٢٠٠٥). The encyclopedia of Christianity. Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans Publishing. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٠٢٨-٢٤١٦-٥.
• Farsoun، Samih K.؛ Aruri، Naseer (٢٠٠٦). Palestine and the Palestinians (چاپی 2nd). Boulder CO: Westview Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٨١٣٣-٤٣٣٦-٥.
• Feldman، Louis (١٩٩٠). «Some Observations on the Name of Palestine». Hebrew Union College Annual. ٦١: ١–٢٣. JSTOR ٢٣٥٠٨١٧٠.
• Feldman، Louis H. (١٩٩٦) [First published 1990]. «Some Observations on the Name of Palestine». Studies in Hellenistic Judaism. Leiden: Brill. لاپەڕە ٥٥٣–٥٧٦. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-١٠٤١٨-١.
• Finkelstein، I؛ Mazar، A.؛ Schmidt، B. (٢٠٠٧). The Quest for the Historical Israel. Atlanta, GA: Society of Biblical Literature. ژپنک ٩٧٨-١-٥٨٩٨٣-٢٧٧-٠.
• Finkelstein، Israel؛ Silberman، Neil Asher (٢٠٠٢). The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts. Simon & Schuster. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٨٤-٨٦٩١٢-٤.
• Flusin، Bernard (٢٠١١). «Palestinia Hagiography (Fourth-Eighth Centuries)». لە Efthymiadis، Stephanos (ed.). The Ashgate Research Companion to Byzantine Hagiography. بەرگی ١. Ashgate Publishing. ژپنک ٩٧٨-٠-٧٥٤٦-٥٠٣٣-١.
• «Full transcript of Abbas speech at UN General Assembly». Haaretz. ٢٣ی ئەیلوولی ٢٠١١.
• Gawerc، Michelle (٢٠١٢). Prefiguring Peace: Israeli-Palestinian Peacebuilding Partnerships. Lexington Books. لاپەڕە ٤٤. ژپنک ٩٧٨-٠-٧٣٩١-٦٦١٠-٩.
• Gelber، Yoav (١٩٩٧). Jewish-Transjordanian Relations 1921–48: alliance of bars sinister. London: Routledge. ژپنک ٩٧٨-٠-٧١٤٦-٤٦٧٥-٦.
• «General Assembly Votes Overwhelmingly to Accord Palestine 'Non-Member Observer State' Status in United Nations». United Nations. ٢٠١٢. لە ١٣ی ئابی ٢٠١٥ ھێنراوە.
• Gerber، Haim (١٩٩٨). «Palestine and Other Territorial Concepts in the 17th Century». International Journal of Middle East Studies. ٣٠ (4): ٥٦٣–٥٧٢. doi:١٠.١٠١٧/S٠٠٢٠٧٤٣٨٠٠٠٥٢٥٦٩. S2CID ١٦٢٩٨٢٢٣٤.
• Gerson، Allan (٢٠١٢). Israel, the West Bank and International Law. Routledge. لاپەڕە ٢٨٥. ژپنک ٩٧٨-٠-٧١٤٦-٣٠٩١-٥.
• Gil، Moshe (١٩٩٧). A History of Palestine, 634–1099. Cambridge University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢١-٥٩٩٨٤-٩.
• Gilbar، Gad G. (١٩٨٦). «The Growing Economic Involvement of Palestine with the West, 1865–1914». لە Kushner، David (ed.). Palestine in the Late Ottoman Period: political, social and economic transformation. Brill Academic Publishers. لاپەڕە ١٨٨–٢١٠. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-٠٧٧٩٢-٨.
• Gilbar، Gad G.، ed. (١٩٩٠). Ottoman Palestine: 1800–1914: studies in economic and social history. Brill. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-٠٧٧٨٥-٠.
• Gilbert، Martin (٢٠٠٥). The Routledge Atlas of the Arab-Israeli Conflict. London: Routledge. ژپنک ٩٧٨-٠-٤١٥-٣٥٩٠٠-٩.
• Goldberg، Michael (٢٠٠١). Jews and Christians: Getting Our Stories Straight. Wipf and Stock Publishers. ژپنک ٩٧٨-١-٥٧٩١٠-٧٧٦-٥.
• Grabbe، Lester L. (٢٠٠٤). A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period: Yehud – A History of the Persian Province of Judah v. 1. T & T Clark. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٦٧-٠٨٩٩٨-٤.
• Grief، Howard (٢٠٠٨). The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law. Mazo Publishers. ژپنک ٩٧٨-٩٦٥-٧٣٤٤-٥٢-١.
• Grisanti، Michael A.؛ Howard، David M. (٢٠٠٣). Giving the Sense: understanding and using Old Testament historical texts (چاپی Illustrated). Kregel Publications. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٢٥٤-٢٨٩٢-٠.
• Großer Atlas zur Weltgeschichte [Atlas of World History] (چاپی 2nd). Braunschweig: Georg Westermann Verlag. ٢٠٠١. ژپنک ٩٧٨-٣-٠٧-٥٠٩٥٢٠-١.
• Hajjar، Lisa (٢٠٠٥). Courting Conflict: The Israeli Military Court System in the West Bank and Gaza. University of California Press. لاپەڕە ٩٦. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢٠-٢٤١٩٤-٧.
• Hansen، Mogens Herman، ed. (٢٠٠٠). A Comparative Study of Thirty City-state Cultures: an investigation. Copenhagen: Kgl. Danske Videnskabernes Selskab. ژپنک ٩٧٨-٨٧-٧٨٧٦-١٧٧-٤.
• Harris، David Russell (١٩٩٦). The Origins and Spread of Agriculture and Pastoralism in Eurasia. London: Routledge. ژپنک ٩٧٨-١-٨٥٧٢٨-٥٣٧-٦.
• Hayes، John H.؛ Mandell، Sara R (١٩٩٨). The Jewish People in Classical Antiquity: from Alexander to Bar Kochba. Louisville KY: Westminster John Knox Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٦٤-٢٥٧٢٧-٩.
• Herodotus (١٨٥٨). Rawlinson، George (ed.). The Histories, full text of all books (Book I to Book IX).
• «Herodotus, The Histories, book 3, chapter 91, section 1».
• Hughes، Mark (١٩٩٩). Allenby and British Strategy in the Middle East, 1917–1919. London: Routledge. ژپنک ٩٧٨-٠-٧١٤٦-٤٩٢٠-٧.
• Ingrams، Doreen (١٩٧٢). Palestine Papers 1917–1922. London: John Murray. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٠٧٦-٠٦٤٨-٣.
• Jacobson، David (١٩٩٩). «Palestine and Israel». Bulletin of the American Schools of Oriental Research. ٣١٣ (313): ٦٥–٧٤. doi:١٠.٢٣٠٧/١٣٥٧٦١٧. JSTOR ١٣٥٧٦١٧. S2CID ١٦٣٣٠٣٨٢٩.
• Jacobson، David (٢٠٠١)، «When Palestine Meant Israel»، Biblical Archaeology Review، ٢٧ (3)
• «Jews, by Continent of Origin, Continent of Birth & Period of Immigration». Israel Central Bureau of Statistics. ٢٠١٦. لە ٤ی ئەیلوولی ٢٠١٦ ھێنراوە.
• Jobling، David؛ Rose، Catherine (١٩٩٦). «Reading as a Philistine». لە Brett، Mark G. (ed.). Ethnicity and the Bible. BRILL. ژپنک ٩٧٨-٠-٣٩١-٠٤١٢٦-٤.
• Johnston، Sarah Iles (٢٠٠٤). Religions of the Ancient World: a guide. Cambridge, MA: MA: Harvard University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٧٤-٠١٥١٧-٣.
• Joudah، Ahmad Hasan (١٩٨٧). Revolt in Palestine in the Eighteenth Century: The Era of Shaykh Zahir Al-ʻUmar. Kingston Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٩٤٠٦٧٠-١١-٢.
• Kaegi، Walter Emil (١٩٩٥). Byzantium and the Early Islamic Conquests (چاپی Reprint, illustrated). Cambridge University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢١-٤٨٤٥٥-٨.
• Karpat، Kemal H (٢٠٠٢). Studies on Ottoman Social and Political History. Leiden: Brill. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-١٢١٠١-٠.
• Kårtveit، Bård (٢٠١٤). Dilemmas of Attachment: Identity and Belonging among Palestinian Christians. BRILL. لاپەڕە ٢٠٩. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-٢٧٦٣٩-٠. is widely regarded as the cradle of Christianity
• Khalidi، Rashid (١٩٩٧). Palestinian Identity. The Construction of Modern National Consciousness. New York: Columbia University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٢٣١-١٠٥١٥-٦.
• Khalidi، Rashid (٢٠٠٧) [1st ed. 2001]. «The Palestinians and 1948: the underlying causes of failure». لە Rogan، Eugene L.؛ Shlaim، Avi (eds.). The War for Palestine: Rewriting the History of 1948 (چاپی 2nd). Cambridge University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢١-٦٩٩٣٤-١.
• Killebrew، Ann E. (٢٠٠٥). Biblical Peoples and Ethnicity: An Archaeological Study of Egyptians, Canaanites, Philistines and Early Israel 1300–1100 BC. Society of Biblical Literature. ژپنک ٩٧٨-١-٥٨٩٨٣-٠٩٧-٤.
• Kimmerling، Baruch؛ Migdal، Joel S (١٩٩٤). Palestinians: The Making of a People. Cambridge MA: Harvard University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٧٤-٦٥٢٢٣-١.
• Kimmerling، Baruch؛ Migdal، Joel S. (٢٠٠٣). The Palestinian People: A History. Harvard University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٧٤-٠١١٢٩-٨.
• Kirk، J Andrew (٢٠١١). Civilisations in Conflict?: Islam, the West and Christian Faith. OCMS. ژپنک ٩٧٨-١-٨٧٠٣٤٥-٨٧-٣.
• Kliot، Nurit (١٩٩٥)، The Evolution of the Egypt-Israel Boundary: From Colonial Foundations to Peaceful Borders، بەرگی ١، International Boundaries Research Unit، ژپنک ٩٧٨-١-٨٩٧٦٤٣-١٧-٤
• Köchler، Hans (١٩٨١). The Legal Aspects of the Palestine Problem with Special Regard to the Question of Jerusalem. Vienna: Braumüller. ژپنک ٩٧٨-٣-٧٠٠٣-٠٢٧٨-٠.
• Krämer، Gudrun (٢٠١١). A History of Palestine: From the Ottoman Conquest to the Founding of the State of Israel. Princeton University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٩١-١٥٠٠٧-٩.
• Kretzmer، David (٢٠١٢). «The law of belligerent occupation in the Supreme Court of Israel» (PDF). International Review of the Red Cross. ٩٤ (885): ٢٠٧–٢٣٦. doi:١٠.١٠١٧/S١٨١٦٣٨٣١١٢٠٠٠٤٤٦. S2CID ٣٢١٠٥٢٥٨.
• Kurz، Anat N (٢٠٠٥). Fatah and the Politics of Violence: the institutionalization of a popular Struggle. Brighton: Sussex Academic Press. ژپنک ٩٧٨-١-٨٤٥١٩-٠٣٢-٣.
• Lassner، Jacob؛ Troen، Selwyn Ilan (٢٠٠٧). Jews and Muslims in the Arab world: haunted by pasts real and imagined (چاپی Illustrated). Rowman & Littlefield. ژپنک ٩٧٨-٠-٧٤٢٥-٥٨٤٢-٧.
• Levin، Yigal (٢٤ی ئەیلوولی ٢٠٢٠). «The Religion of Idumea and Its Relationship to Early Judaism». Religions. ١١ (10): ٤٨٧. doi:١٠.٣٣٩٠/rel١١١٠٠٤٨٧. ISSN ٢٠٧٧-١٤٤٤.
• Lewin، Ariel (٢٠٠٥). The Archaeology of Ancient Judea and Palestine. Getty Publications. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٩٢٣٦-٨٠٠-٦.
• Lewis، Bernard (١٩٥٤). «Studies in the Ottoman Archives—I». Bulletin of the School of Oriental and African Studies. ١٦ (3): ٤٦٩–٥٠١. doi:١٠.١٠١٧/s٠٠٤١٩٧٧x٠٠٠٨٦٨٠٨. S2CID ١٦٢٣٠٤٧٠٤.
• Lewis، Bernard (١٩٩٣). Islam in History: ideas, people and events in the Middle East. Chicago: Open Court Publishing. ژپنک ٩٧٨-٠-٨١٢٦-٩٥١٨-٢.
• Loftus، J. P. (١٩٤٨). «Features of the demography of Palestine». Population Studies. ٢: ٩٢–١١٤. doi:١٠.١٠٨٠/٠٠٣٢٤٧٢٨.١٩٤٨.١٠٤١٦٣٤١.
• Louis، Wm Roger (١٩٦٩). «The United Kingdom and the Beginning of the Mandates System, 1919–1922». International Organization. ٢٣ (1): ٧٣–٩٦. doi:١٠.١٠١٧/S٠٠٢٠٨١٨٣٠٠٠٢٥٥٣٤. S2CID ١٥٤٧٤٥٦٣٢.
• Macalister، Robert Alexander Stewart؛ Cook، Stanley Arthur؛ Hart، John Henry Arthur (1911). «Palestine» . لە Chisholm، Hugh (ed.). Encyclopædia Britannica (بە ئینگلیزی). بەرگی 20 (چاپی 11th). Cambridge University Press. لاپەڕە 600–626.
• Magness، Jodi (٢٠١٢). The Archaeology of the Holy Land: From the Destruction of Solomon's Temple to the Muslim Conquest. Cambridge University Press. ژپنک ٩٧٨-١-١٣٩-٠١٣٨٣-٣.
• Makdisi، Saree (٢٠١٠). Palestine Inside Out: An Everyday Occupation. W. W. Norton & Company. ژپنک ٩٧٨-٠-٣٩٣-٣٣٨٤٤-٧.
• Malamat، Abraham؛ Tadmor، Hayim (١٩٧٦). Ben-Sasson، Haim Hillel (ed.). A History of the Jewish People. Harvard University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٧٤-٣٩٧٣١-٦.
• Mandel، Neville J (١٩٧٦). The Arabs and Zionism Before World War I. University of California Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢٠-٠٢٤٦٦-٣.
• Maniscalco، Fabio (٢٠٠٥). Protection, conservation and valorisation of Palestinian Cultural Patrimony. Massa Publisher. ژپنک ٩٧٨-٨٨-٨٧٨٣٥-٦٢-٥.
• Martindale، John R.؛ Jones، A.H.M.؛ Morris، John (١٩٩٢). The Prosopography of the Later Roman Empire, Volume III: AD 527–641. Cambridge University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢١-٢٠١٦٠-٥.
• Masalha، Nur (٢٠٠٧). Invented Traditions, Archaeology and Post-Colonialism in Palestine-Israel. Zed Books. ژپنک ٩٧٨-١-٨٤٢٧٧-٧٦١-٩.
• McCarthy، Justin (١٩٩٠). The Population of Palestine. Columbia University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٢٣١-٠٧١١٠-٩.
• Metz، Helen Chapin، ed. (١٩٨٩). «Hashemite Kingdom of Jordan». Jordan: A Country Study. GPO for the Library of Congress. ژپنک ٩٧٨-٠-١٦-٠٣٣٧٤٦-٨.
• Metzer، Jacob (١٩٩٨). The Divided Economy of Mandatory Palestine. Cambridge Middle East Studies, Series Number 11. Cambridge University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢١-٤٦٥٥٠-٢.
• Meyers، Eric M.؛ Chancey، Mark A. (٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٢). Alexander to Constantine: Archaeology of the Land of the Bible. بەرگی III. Yale University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٣٠٠-١٤١٧٩-٥.
• Mezzofiore، Gianluca (٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥). «Will Palestinians outnumber Israeli Jews by 2016?». International Business Times. لە ١٨ی ئایاری ٢٠١٦ ھێنراوە.
• Mills، Watson E (١٩٩٠). Mercer Dictionary of the Bible. Mercer University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٦٥٥٤-٣٧٣-٧.
• Miskin، Maayana (٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٢). «PA Weighs 'State of Palestine' Passport». Arutz Sheva. لە ٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٢ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی حوزەیرانی ٢٠١٤ ھێنراوە. A senior PA official revealed the plans in an interview with Al-Quds newspaper. The change to 'state' status is important because it shows that 'the state of Palestine is occupied,' he said.
• Morris، Benny (٢٠٠١) [First published 1999]. Righteous Victims: A History of the Zionist–Arab Conflict, 1881–1999. New York: Alfred A. Knopf. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٧٩-٧٤٤٧٥-٧.
• Neusner، J. (١٩٨٣). «Jews in Iran». لە Yarshater، Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3 (2); the Seleucid, Parthian and Sasanian periods. Cambridge University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢١-٢٤٦٩٣-٤.
• Noth، Martin (١٩٣٩). «Zur Geschichte des Namens Palästina». Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins. ٦٢ (1/2). Deutscher Verein zur Erforschung Palästinas: ١٢٥–١٤٤. JSTOR ٢٧٩٣٠٢٢٦.
• O'Mahony، Anthony (٢٠٠٣). «The Christian Communities, religion, politics and church-state relations in Jerusalem: an historical survey». The Christian communities of Jerusalem and the Holy Land: Studies in History, Religion and Politics. University of Wales Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٧٠٨٣-١٧٧٢-٣.
• «Palestine»، Jewish Encyclopedia، Funk & Wagnalls، ١٩٠٦
• «Palestinians win implicit U.N. recognition of sovereign state». Reuters. ٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٢. لە ٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٢ ھێنراوە.
• Pappé، Ilan (١٩٩٤). «Introduction». The Making of the Arab–Israeli Conflict, 1947–1951. I.B.Tauris. ژپنک ٩٧٨-١-٨٥٠٤٣-٨١٩-٩.
• Pappe، Ilan (١٩٩٩). The Israel/Palestine Question. Taylor & Francis. ژپنک ٩٧٨-٠-٤١٥-١٦٩٤٨-٦.
• Pastor، Jack (١٩٩٧). Land and Economy in Ancient Palestine. London: Routledge. ژپنک ٩٧٨-٠-٤١٥-١٥٩٦٠-٩.
• Phillipp، Thomas (٢٠١٣). Acre: The Rise and Fall of a Palestinian City, 1730–1831. Columbia University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٢٣١-٥٠٦٠٣-٨.
• «Population, by Population Group». Israel Central Bureau of Statistics. ٢٠١٦. لە ٤ی ئەیلوولی ٢٠١٦ ھێنراوە.
• Porath، Yehoshua (١٩٧٤). The Emergence of the Palestinian-Arab National Movement, 1918–1929. London: Frank Cass. ژپنک ٩٧٨-٠-٧١٤٦-٢٩٣٩-١.
• Redmount، Carol A (١٩٩٩). «Bitter Lives: Israel in and out of Egypt». لە Coogan، Michael D. (ed.). The Oxford History of the Biblical World. Oxford University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-١٩-٥٠٨٧٠٧-٩.
• Robinson، Edward (١٨٦٥). Physical geography of the Holy Land. Boston: Crocker & Brewster.
• Rogan، Eugene L (٢٠٠٢). Frontiers of the State in the Late Ottoman Empire: Transjordan, 1850–1921. Cambridge University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢١-٨٩٢٢٣-٠.
• Room، Adrian (٢٠٠٦). Placenames of the World: origins and meanings of the names for 6,600 countries, cities, territories, natural features, and historic sites (چاپی 2nd, illustrated). McFarland. ژپنک ٩٧٨-٠-٧٨٦٤-٢٢٤٨-٧.
• Rosen، Steven A (١٩٩٧). Lithics After the Stone Age: a handbook of stone tools from the Levant. Rowman Altamira. ژپنک ٩٧٨-٠-٧٦١٩-٩١٢٤-٣.
• Sachar، Howard M. (٢٠٠٦). A History of Israel: from the rise of Zionism to our time (چاپی 2nd). Alfred A. Knopf. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٧٩-٧٦٥٦٣-٩.
• Said، Edward (٢٠٠٣). Culture and Resistance: Conversations with Edward W. Said. Pluto Press. لاپەڕە ٣٣. ژپنک ٩٧٨-٠-٧٤٥٣-٢٠١٧-٥.
• Said، Edward؛ Hitchens، Christopher (٢٠٠١). Blaming the Victims: spurious scholarship and the Palestinian Question. Verso. ژپنک ٩٧٨-١-٨٥٩٨٤-٣٤٠-٦.
• Saldarini، Anthony (١٩٩٤). Matthew's Christian-Jewish Community. University of Chicago Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٢٢٦-٧٣٤٢١-٧.
• Salibi، Kamal Suleiman (١٩٩٣). The Modern History of Jordan. I.B.Tauris. لاپەڕە ١٧–١٨. ژپنک ٩٧٨-١-٨٦٠٦٤-٣٣١-٦.
• Sanger، Andrew (٢٠١١). «The Contemporary Law of Blockade and the Gaza Freedom Flotilla». لە Schmitt، M.N.؛ Arimatsu، Louise؛ McCormack، Tim (eds.). Yearbook of International Humanitarian Law - 2010. بەرگی ١٣. لاپەڕە ٤٢٩. doi:١٠.١٠٠٧/٩٧٨-٩٠-٦٧٠٤-٨١١-٨_١٤. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٦٧٠٤-٨١١-٨.
• Schäfer، Peter (٢٠٠٣). The History of the Jews in the Greco-Roman World. Psychology Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٤١٥-٣٠٥٨٥-٣.
• Schiller، Jon (٢٠٠٩). Internet View of the Arabic World. PublishAmerica. ژپنک ٩٧٨-١-٤٣٩٢-٦٣٢٦-٦.
• Schlor، Joachim (١٩٩٩). Tel Aviv: From Dream to City. Reaktion Books. ژپنک ٩٧٨-١-٨٦١٨٩-٠٣٣-٧.
• Schmelz، Uziel O. (١٩٩٠). «Population Characteristics of Jerusalem and Hebron Regions According to Ottoman Census of 1905». لە Gilbar، Gar G (ed.). Ottoman Palestine: 1800–1914. Leiden: Brill. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-٠٧٧٨٥-٠.
• Scholch، Alexander (١٩٨٥). «The Demographic Development of Palestine 1850–1882». International Journal of Middle East Studies. XII (4): ٤٨٥–٥٠٥. doi:١٠.١٠١٧/S٠٠٢٠٧٤٣٨٠٠٠٢٩٤٤٥. JSTOR ٠٠٢٠٧٤٣٨. S2CID ١٥٤٩٢١٤٠١.
• Schrader، Eberhard (١٨٧٨). Keilinschriften und Geschichtsforschung ("KGF", in English "Cuneiform inscriptions and Historical Research") (بە ئەڵمانی). J. Ricker'sche Buchhandlung – لەڕێگەی Internet Archive.
• Schwartz، Seth (٢٠١٦). «The Impact of the Jewish Rebellions, 66–135 CE: Destruction or Provincialization?». لە Collins، John J.؛ Manning، J.G. (eds.). Revolt and Resistance in the Ancient Classical World and the Near East. Culture and History of the Ancient Near East. بەرگی ٨٥. Brill. لاپەڕە ٢٣٤–٢٥٢. doi:١٠.١١٦٣/٩٧٨٩٠٠٤٣٣٠١٨٤_٠١٦. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-٣٣٠١٨-٤.
• Scobbie، Iain (٢٠١٢). Wilmshurst، Elizabeth (ed.). International Law and the Classification of Conflicts. Oxford University Press. لاپەڕە ٢٩٥. ژپنک ٩٧٨-٠-١٩-٩٦٥٧٧٥-٩.
• Segev، Tom (٢٠٠١) [Original in 2000]. «Nebi Musa, 1920». One Palestine, Complete: Jews and Arabs Under the British Mandate. Trans. Haim Watzman. London: Henry Holt and Company. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٠٥٠-٦٥٨٧-٩.
• Setton، Kenneth، ed. (١٩٦٩). A History of the Crusades. University of Wisconsin Press. In six volumes: The first hundred years (2nd ed. 1969); The later Crusades, 1189–1311 (1969); The fourteenth and fifteenth centuries (1975); The art and architecture of the crusader states (1977); The impact of the Crusades on the Near East (1985); The impact of the Crusades on Europe (1989)
• Shahin، Mariam (٢٠٠٥). Palestine: a Guide. Interlink Books. ژپنک ٩٧٨-١-٥٦٦٥٦-٥٥٧-٨.
• Shapira، Anita (٢٠١٤). Israel a history, translated from Hebrew by Anthony Berris. London: Weidenfeld and Nicolson. لاپەڕە ١٥. ژپنک ٩٧٨-١-٦١١٦٨-٣٥٢-٣.
• Sharon، Moshe (١٩٨٨). The Holy Land in History and Thought: papers submitted to the International Conference on the Relations between the Holy Land and the World Outside It, Johannesburg, 1986. Brill Archive. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-٠٨٨٥٥-٩.
• Shiloh، Yigal (١٩٨٠). «The Population of Iron Age Palestine in the Light of a Sample Analysis of Urban Plans, Areas, and Population Density». Bulletin of the American Schools of Oriental Research. ٢٣٩ (239): ٢٥–٣٥. doi:١٠.٢٣٠٧/١٣٥٦٧٥٤. JSTOR ١٣٥٦٧٥٤. S2CID ١٦٣٨٢٤٦٩٣.
• Sicker، Martin (١٩٩٩). Reshaping Palestine: from Muhammad Ali to the British Mandate, 1831–1922. New York: Praeger/Greenwood. ژپنک ٩٧٨-٠-٢٧٥-٩٦٦٣٩-٣.
• Silverburg، Sanford R. (٢٠٠٩). «Diplomatic Recognition of States in statu nascendi: The Case of Palestine». لە Silverburg، Sanford R. (ed.). Palestine and International Law: Essays on Politics and Economics. Diplomatic Recognition of States. ژپنک ٩٧٨-٠-٧٨٦٤-٤٢٤٨-٥.
• Sivan، Hagith (٢٠٠٨). Palestine in Late Antiquity. Oxford University Press. لاپەڕە ٢. ژپنک ٩٧٨-٠-١٩-١٦٠٨٦٧-٤.
• Smith، Morton (١٩٩٩). «The Gentiles in Judaism». Cambridge History of Judaism. بەرگی ٣. CUP. لاپەڕە ٢١٠. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢١-٢٤٣٧٧-٣.
• «State of Palestine name change shows limitations». AP. ١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣. لە ڕەسەنەکە لە ١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. Israel remains in charge of territories the world says should one day make up that state.
• Tamari، Salim (٢٠١١). «Shifting Ottoman Conceptions of Palestine-Part 1: Filistin Risalesi and the two Jamals» (PDF). Jerusalem Quarterly (49): ٢٨–٣٧.
• Taylor، Joan E. (١٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٢). The Essenes, the Scrolls, and the Dead Sea. Oxford University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-١٩-٩٥٥٤٤٨-٥. Up until this date the Bar Kokhba documents indicate that towns, villages and ports where Jews lived were busy with industry and activity. Afterwards there is an eerie silence, and the archaeological record testifies to little Jewish presence until the Byzantine era, in En Gedi. This picture coheres with what we have already determined in Part I of this study, that the crucial date for what can only be described as genocide, and the devastation of Jews and Judaism within central Judea, was 135 CE and not, as usually assumed, 70 CE, despite the siege of Jerusalem and the Temple's destruction
• «Temple of Jerusalem | Description, History, & Significance | Britannica». لە ٢٨ی شوباتی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
• Tessler، Mark (١٩٩٤). A History of the Israeli-Palestinian Conflict. Indiana University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٢٥٣-٢٠٨٧٣-٦.
• Tucker، Spencer C.؛ Roberts، Priscilla، eds. (٢٠٠٨). The Encyclopedia of the Arab-Israeli Conflict: A Political, Social, and Military History. ABC-CLIO. لاپەڕە ١٥٥٣. ژپنک ٩٧٨-١-٨٥١٠٩-٨٤٢-٢.
• UN News Centre (٢٠١٢). «Lack of sufficient services in Gaza could get worse without urgent action, UN warns». UN Publications. لە ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣ ھێنراوە.
• Vermes، Géza (٢٠١٤). The True Herod. Bloomsbury. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٦٧-٤٨٨٤١-١.
• Walmsley، Alan (٢٠٠٠). «Production, exchange and regional trade in the Islamic Wast Mediterranean: old structures, new systems?». لە Hansen، Inge Lyse؛ Wickham، Chris (eds.). The Long Eighth Century: Production, Distribution and Demand. BRILL. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-١١٧٢٣-٥.
• Weill، Sharon (٢٠١٤). The Role of National Courts in Applying International Humanitarian Law. Oxford University Press. لاپەڕە ٢٢. ژپنک ٩٧٨-٠-١٩-٩٦٨٥٤٢-٤.
• Wenning، Robert (٢٠٠٧). «The Nabataeans in History (Before AD 106)». لە Politis، Konstantinos D (ed.). The World of the Nabataeans: Volume 2 of the International Conference the World of the Herods and the Nabataeans Held at the British Museum, 17–19 April, 2001. Oriens Et Occidens. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. ژپنک ٩٧٨-٣-٥١٥-٠٨٨١٦-٩.
• Whitelam، Keith W. (١٩٩٦). The Invention of Ancient Israel: The Silencing of Palestinian History. Routledge. ژپنک ٩٧٨-١-٣١٧-٧٩٩١٦-٠.
• Yazbak، Mahmoud (١٩٩٨). Haifa in the Late Ottoman Period, A Muslim Town in Transition, 1864–1914. Brill Academic Pub. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-١١٠٥١-٩.
• Zeevi، Dror (١٩٩٦)، An Ottoman century: the district of Jerusalem in the 1600s، SUNY Press، ژپنک ٩٧٨-٠-٧٩١٤-٢٩١٥-٠