بۆ ناوەڕۆک بازبدە

گورجستان

دەستکاریی گرێدانەکان
لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
گورجستان
საქართველო (ساکارتوێلۆ)
پایتەختتبلیس
زمانە فەرمییەکان گورجی
دەوڵەت
 -  سەرۆک کۆمار گیورگی مارگوێلاشویلی
ژمارەی دانیشتوان
 -  بەراوردی  ٣٬٧١٧٬١٠٠ لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە 
 -  سەرژمێریی  ٢٠٢١ 
دراو لاری (ge)
ناوچەی کاتی +۴
لای لێخوڕین ڕاست
پاوانی ئینتەرنێت .ge
تبلیس پایتەختی وڵاتی گورجستان

گورجستان یان جۆرجیا (بە گورجی: საქართველო) وڵاتێکە لە ناوچەی قەوقاز، لە ئاسیا. لە ڕۆژئاواوە بە دەریای ڕەش و لە باکوور و باکووری ڕۆژهەڵاتەوە بە ڕووسیا و لە باشووری ڕۆژئاواوە تورکیا و لە باشوورەوە ئەرمینیا و لە باشووری ڕۆژهەڵاتەوە بە ئازەربایجان سنووردارە. بە گشتی وڵاتانی جیھان ئەم وڵاتە بە جۆرجیا دەناسن بەڵام لە ئێران و وڵاتە تورک ڕەگەزەکان بە گورجستان ناوی دەھێنرێت. ھاوڵاتیانی گورجستان بە وڵاتەکەی خۆیان دەلێن ساکارتوێلۆ و خۆیشیان بە کارتوێلێبی ناوزەد دەکەن، بە زمانەکەشیان دەڵێن کارتوولی. ڕووبەری وڵاتەکە ٦٩،٧٠٠ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە. ژمارەی دانیشتوانی جۆرجیا ٣.٩ ملیۆن کەسە.[١] تبلیس پایتەخت و گەورەترین شاری وڵاتەکەیە.

لە سەردەمی کلاسیکدا چەندین شانشینی سەربەخۆ لە ناوچەی ئێستای جۆرجیا دامەزران، وەک کۆلچیس و ئیبێریا. لە سەرەتای سەدەی چوارەمدا، جۆرجییەکان بە فەرمی ئایینی مەسیحییان وەرگرت، ئەمەش جگە لەوەی کە مەسیحیەت تێکەڵی ڕۆحی سیاسەتی ئەو وڵاتە بوو. لە سەدەکانی ناوەڕاستدا ، شانشینی یەکگرتووی جۆرجیا سەریهەڵدا و گەیشتە سەردەمی زێڕینی خۆی، ئەمەش بە تایبەت لە سەردەمی شا دەیڤیدی چوارەم و شاژن تامار لە سەدەی ١٢ و سەرەتای سەدەی ١٣. دواتر شانشینی پاشەکشەی کرد و لە کۆتاییدا لە ژێر هەژموونی زلهێزە ناوچەییە جیاوازەکاندا هەڵوەشایەوە، لەوانە مەغۆلەکان و تورکەکان و خانەدانییە جیاوازەکانی فارس. لە ساڵی ١٧٨٣ یەکێک لە شانشینیەکانی جۆرجیا لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا هاوپەیمانییەکی کرد، کە بە درێژایی سەدەی نۆزدەهەم بە شێوەیەکی پارچە پارچە خاکی جۆرجیا مۆدێرنەکەی گرتەوە.

دوای شۆڕشی ڕووسیا لە ساڵی ١٩١٧، جۆرجیا وەک کۆمارێکی سەربەخۆ لە ژێر پاراستنی ئەڵمانیادا درووست بوو.[٢] دوای جەنگی جیهانی یەکەم، جۆرجیا لە ساڵی ١٩٢٢ لەلایەن یەکێتی سۆڤیەت داگیرکرا و لکێندرا و بووە یەکێک لە کۆمارە پێکهێنەرەکانی سۆڤیەت. لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا بزووتنەوەیەکی سەربەخۆیی سەریهەڵدا و بە خێرایی گەشەی کرد، ئەمەش لە نیسانی ١٩٩١ بووە هۆی جیابوونەوەی جۆرجیا لە یەکێتیی سۆڤیەت. دوابەدوای ئەوە، جۆرجیا لە دوای سۆڤیەت تووشی قەیرانی ئابووری، ناسەقامگیری سیاسی ، ململانێی نەتەوەیی و شەڕی جیابوونەوە بوو لە ئەبخازیا و ئۆسێتیای باشوور. دوای شۆڕشی گوڵ لە ساڵی ٢٠٠٣، جۆرجیا بە توندی سیاسەتێکی دەرەوەی لایەنگری ڕۆژئاوای پەیڕەو کرد؛ زنجیرەیەک چاکسازی دیموکراسی و ئابووری بە ئامانجی یەکگرتن لە یەکێتیی ئەورووپا و ناتۆدا هێنایە ئاراوە. هەر زوو ئاراستەی ڕۆژئاوایی وڵاتەکە بووە هۆی خراپبوونی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ڕووسیا، کە لە شەڕی ڕووسیا و جۆرجیا لە ساڵی ٢٠٠٨دا گەیشتە لوتکە و داگیرکردنی بەشێک لە جۆرجیا لەلایەن ڕووسیاوە چەسپاند.

گورجستان وڵاتێکی دیموکراسیی نوێنەرایەتییە کە وەک کۆمارییەکی پەرلەمانی یەکگرتوو بەڕێوەدەبرێت.[٣] [٤] وڵاتێکی گەشەسەندووە و ڕێژەی گەشەپێدانی مرۆیی زۆر بەرزە . چاکسازییە ئابوورییەکان لە دوای سەربەخۆییەوە بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی ئازادی ئابووری و هەروەها کەمبوونەوەی پێوەرەکانی گەندەڵی و هەژاری و بێکاری . یەکێک بوو لە یەکەم وڵاتەکانی جیهان کە حەشیشی بە یاسایی کرد ، بووە تاکە دەوڵەتی پێشووی سۆسیالیستی کە ئەو کارەی کردووە. وڵاتەکە ئەندامی ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانە، وەک ئەنجوومەنی ئەوروپا ، OSCE Eurocontrol ،EBRD ،BSEC ،GUAM ،ADB، ڕێکخراوەی دانوستانی جیھانی، و کۆمەڵگەی وزەیە.

مێژوو

[دەستکاری]

لە ساڵی ١٨١٢ دا بەپێی ڕێکەوتنی «گوڵستان» ڕۆژھەڵاتی گورجستان (کاخێتی و کارتلی) لە ئێران جیاکرایەوە و خرایە سەر ڕووسیای قەیسەری. لەو کاتەشەوە تا ساڵی ١٩١٧ واتە شۆڕشی تشرینی یەکەم وەک بەشێک لە ڕووسیا مایەوە. لە سەردەمی سۆڤیەت دا یەکێک بوو لە کۆمارەکانی ئەو یەکێتییە. جۆزیڤ ستالین سەرۆکی پێشووی سۆڤیەت بە ڕەچەڵەک گورجی بوو. پاش ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەت ئەم کۆمارەش وەکوو کۆمارەکانی دیکەی ئەو یەکێتییە لە ساڵی ١٩٩١دا سەربەخۆیی ڕاگەیاند. کۆماری گورجستان کۆمارێکی دیموکراتی وعەلمانییە.

لەم کۆمارەدا دوو ھەرێمی ئۆتۆنۆم بە ناوەکانی ئۆسیتیای باشوور و ئابخازیا ھەن کە دەکەونە سنوورەکانی باکوور و نزیک ڕووسیان. لە ساڵی ١٩٩١ەوە تا ئێستا پێگەی ئەم دوھەرێمە بوونەتە جێی ناکۆکی ڕووسیا و گورجستان. لە ساڵی ٢٠٠٨دا لە دوای جەنگی ڕووسیا و گورجستان، ئەو دوو ھەرێمە بە پشتیوانی ڕووسیا سەربەخۆیی خۆیان ڕاگەیاند بەڵام لە ئاستی نێودەوڵەتیدا ھێشتا دانیان پێدا نەنراوە. ئێدوارد شواردنادزە وەزیری دەرەوەی پێشوی یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٩١دا بووە یەکەم سەرکۆماری گورجستان. شواردنادزە پەیوەندیێکی پتەوی لەگەڵ ڕووسیا ھەبو، بەو ھۆیە و ھەروەھا لەبەر لاوازی وڵاتەکەی، ڕازی بوو کە دەست لە کاروباری ناوخۆیی ھەر دوو ھەرێمی ئۆسیتیای باشوور و ئابخازیا وەر نەدات و ڕێگە بدات ھێزەکانی ڕووسیا لەو ھەرێمانە جێگیر بکرێن. بەڵام لە ساڵی ٢٠٠٣ بەھۆی شورشە پرتەقاڵییەکەی ساکاشیفیلییەوە کە ئەمریکا پشتگیری لێدەکرت، کۆتایی بە حکوومەتی سەر بە ڕووسیای شواردنادزە ھات و میخاییل ساکاشفیلی بوو بە سەرکۆمار. لەوەبەدواوە دیپلۆماسی و پەیوەندییەکانی دەرەوەی گورجستان گۆڕا و ئەو وڵاتە دورکەوتنەوە لە ڕووسیا و خۆنزیک کردنەوەی لە ڕۆژاواو ئەمریکا کردە بنەمایەکی سیاسەتی دەرەوەی خۆی. گورجستان بەنیازە ببێتە ئەندامی یەکێتی ئەورپا و ڕێکخراوی ناتۆ، ئەمەش ناکۆکییەکانی ئەو وڵاتە و ڕووسیای قوڵتر کردووەتەوە.

ھەرێمی ئۆتۆنۆمی ئوستیای باشوور بەپاڵپشتی ڕووسیا، سەربەخۆیی ڕاگەیاند و لە ھاوینی ٢٠٠٨دا ھاوکات لەگەڵ دەستپێکردنی یارییەکانی ئۆڵۆمپیکی پەکیندا سوپای گورجستان بە مەبەستی گەڕاندنەوەی ئۆستیای باشوور ھێرشی کردە سەر ئەو ھەرێمە، بەڵام کاردانەوەی توندی سەربازیی ڕووسیای لێکەوتەوە و گورجستان ناچارکرا ھێزەکانی لەئۆستیا بکشێنێتەوە. بەناوبژیوانی فەرەنسا و بە ھەوڵە نێودەوڵەتییەکان، دوای چەنین ڕۆژ شەڕ، ھەردوو لا ڕازی بوون لەسەر ڕاگەیاندنی ئاگربەست. چاودێران پێیانوایە ساکاشڤیلی بە خوێندنەوە و لێکدانەوەیەکی ھەڵە سەبارەت بە پشتگیری ئامریکا بۆ وڵاتەکەی، دەستی بەشەڕ کرد.

جوگرافیا

[دەستکاری]
جوگرافیا
نەخشەی بەرز و نزمی گورجستان

لە باکوورەوە ڕووسیا ھاوسنوری ئەو وڵاتەیە و لە باشوورەوە ئەرمەنستان و لە ڕۆژھەڵاتەوە ئازەربایجان داروسێی ئەو وڵاتەن و لە ڕۆژاواشەوە دەچێتە سەر دەریای ڕەش. گورجستان لە باشووری ڕۆژاواوە، سنووری ھاوبەشی لەگەڵ تورکیادا ھەیە. دوو لەسەر سێی ڕووبەری خاکی ئەو وڵاتە لە ناوچە شاخاوی و کوێستانییەکان پێکھاتوەو ڕێژەی بارانبارینیشی زۆرە. لە ئاوی ڕووبارەکان بۆ بەرھەمھێنانی کارەبا و ئاودێری کردنی کێڵگە و باخەکان سود وەردەگیرێ. لە ڕابردودا ئەم وڵاتە لە دوبەش پێک ھاتبو: بەشی ڕۆژھەڵات کە بە ئیبریا ناسرا بوو لەگەڵ بەشی ڕۆژاوا کە بە ئیگرێسیا ناوزەد کرابوو.

بەشی ئیبریا لە کۆندا بەشێک بووە لە ئێران، بەڵام ئیگرێسیا لە نێوان ئێران و بیزەنت دەستاودەست کراوە.

ئابووری

[دەستکاری]
گەشەپێدانی بەرهەمی ناوخۆیی سەرتاسەری لە ساڵی ١٩٧٣ەوە

توێژەرە شوێنەوارناسەکان دەریدەخەن کە گورجستان لە کۆنەوە بەشدار بووە لە بازرگانیکردن لەگەڵ زۆرێک لە خاک و ئیمپراتۆریەتەکان، ئەمەش بەهۆی هەڵکەوتەی لەسەر دەریای ڕەش و دواتر لەسەر ڕێگای ئاوریشمی مێژوویی بووە. لە چیای قەوقاز زێڕ و زیو و مس و ئاسن دەرهێنراون. دروستکردنی شەرابی جۆرجی نەریتێکی زۆر کۆن و لقێکی سەرەکی ئابووری وڵاتەکەیە. وڵاتەکە سەرچاوەیەکی زۆری کارەبای ئاوی هەیە. [٥] بە درێژایی مێژووی مۆدێرن لە جۆرجیا ئەوا کشتوکاڵ و گەشتیاری هۆکاری سەرەکی بوون لە گەشەسەندنی ئابووری وڵاتەکە، هەموو ئەوانەش بەهۆی کەشوهەوا و تۆپۆگرافیای وڵاتەکەوەیە.

بۆ زۆربەی کاتەکانی سەدەی بیستەم، ئابووری جۆرجیا لە چوارچێوەی مۆدێلی سۆڤیەت بوو بۆ ئابووری فەرماندەیی. لە دوای ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٩١ەوە، جۆرجیا دەستی بە چاکسازییەکی گەورەی پێکهاتەیی کرد کە بۆ گواستنەوە بۆ ئابوورییەکی بازاڕی ئازاد. ئەمەش وەک هەموو دەوڵەتەکانی دیکەی دوای سۆڤیەت، جۆرجیا ڕووبەڕووی داڕمانی ئابووری سەخت بوویەوە. شەڕی ناوخۆ و ململانێ سەربازییەکان لە باشووری ئۆسێتیا و ئەبخازیا قەیرانەکەی زیاتر کرد. بەرهەمی کشتوکاڵ و پیشەسازی کەم بووەوە. تا ساڵی ١٩٩٤ بەرهەمی ناوخۆیی بچووک بووەوە بۆ چارەکێک بە بەرهەمی ساڵی ١٩٨٩.[٦]

ئاماری ڕێژەیی هەناردەی جۆرجیا لە ساڵی ٢٠١٩

لە سەرەتای سەدەی بیست و یەکەمەوە پێشهاتە ئەرێنییە دیارەکان لە ئابووری جۆرجیادا بە دەرکەوتن. لە ٢٠٠٧دا ڕێژەی گەشەی ڕاستەقینەی بەرهەمی ناوخۆیی جۆرجیا گەیشتە ١٢٪ ئەمەش وایکردووە جۆرجیا ببێتە یەکێک لە خێراترین ئابوورییەکانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات. جۆرجیا زیاتر تێکەڵ بە تۆڕی بازرگانی جیهانی بووە: هاوردە و هەناردەی ساڵی ٢٠١٥ گەیشتە ٥٠% و ٢١%ی بەرهەمی ناوخۆیی پێکدەهێنا. [٧] هاوردەی سەرەکی جۆرجیا بریتین لە ئۆتۆمبێل، کانزا، سووتەمەنی بەردینی و کەلوپەلی کشتوکاڵی. هەناردەکردنی سەرەکی بریتییە لە کانزا، فێرۆ-ئالۆوی، ئۆتۆمبێل، شەراب، ئاوی کانزایی. [٨] [٩] بانکی نێودەوڵەتی ناوی جۆرجیای بە "چاکسازیکاری ئابووری ژمارە یەک لە جیهاندا" ناوبرد، چونکە لە ماوەی ساڵێکدا لە پلەی ١١٢ بۆ ١٨ باشتر بووە لە ڕووی ئاسانکاری بازرگانی، [١٠] و تا ساڵی ٢٠٢٠ پێگەی خۆی زیاتر باشتر کردووە بۆ پلەی شەشەم لە جیهاندا.[١١] تا ٢٠٢١ لە پلەی ١٢ی جیهاندایە بۆ ئازادی ئابووری. لە ٢٠١٩دا، جۆرجیا لە پلەی ٦١ی پێوەرەکانی گەشەپێدانی مرۆیی (HDI)دا بوو. لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٠ بۆ ٢٠١٩، نمرەی HDI ی جۆرجیا بە ڕێژەی ١٧.٧% باشتر بووە.[١٢] لە نێو ئەو هۆکارانەی کە بەشدارن لە HDI، پەروەردە زۆرترین کاریگەری ئەرێنی هەبووە [١٣] چونکە جۆرجیا لە پلەی پێنجەمی وڵاتانی پێشەنگ دێت لە ڕووی پەروەردەوە.

جۆرجیا خۆی لە ڕێڕەوێکی گواستنەوەی نێودەوڵەتی دەبینێتەوە لە ڕێگەی بەندەرەکانی باتومی و پۆتی، هێڵی شەمەندەفەری باکو-تبلیس-قارس، بۆرییەکی نەوت لە باکۆوە لە ڕێگەی تبلیسەوە بۆ جەیهان ، بۆری باکو-تبلیس-جەیهان (BTC) و بۆرییەکی غازی هاوتەریب، بۆری باشووری قەوقاز.[١٤]

لە دوای هاتنە سەر دەسەڵاتەوە ئیدارەی ساکاشڤیلی زنجیرەیەک چاکسازی بە ئامانجی باشترکردنی کۆکردنەوەی باج ئەنجامدا. لەنێو شتەکانی تردا باجی داهاتی یەکسان لە ساڵی ٢٠٠٤ خرایە بواری جێبەجێکردنەوە.[١٥] لە ئەنجامدا داهاتی بودجە چوار هێندە زیادی کردووە و کورتهێنانی بودجە بوو بە زیادە بودجە.[١٦] [١٧]

گەشتیاری

[دەستکاری]
گوداوری زۆرترین سەردانیکەری شوێنی خلیسکێنەی سەر بەفرە لە جۆرجیا.

گەشتیاری بەشێکی بەرچاوە لە ئابووری جۆرجیا کە تادێت زیاتر دەبێت. لە ٢٠١٦، ٢،٧١٤،٧٧٣ گەشتیار نزیکەی ٢.١٦ ملیار دۆلاری ئەمریکییان هێناوە بۆ وڵات. [١٨] لە ٢٠١٩دا، ژمارەی هاتنی نێودەوڵەتی گەیشتە بەرزترین ئاستی ٩.٣ ملیۆن کەس [١٩] و داهاتی ئاڵوگۆڕی دراوی بیانی لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵدا زیاتر لە ٣ ملیار دۆلاری ئەمریکی بووە. وڵاتەکە پلانی هەیە تا ساڵی ٢٠٢٥ میوانداری ١١ ملیۆن سەردانکەر بکات و داهاتی ساڵانە بگەیەنێتە ٦.٦ ملیار دۆلاری ئەمریکی. [٢٠] بەگوێرەی ئامارەکانی حکومەت لە جۆرجیا ١٠٣ هاوینەهەواری لە ناوچە جیاوازەکانی کەشوهەوا هەیە. سەرنجڕاکێشترین شوێنەکانی گەشتیاری بریتین لە زیاتر لە ٢٠٠٠ کانیاوی کانزایی, زیاتر لە ١٢ هەزار شوێنەواری مێژوویی و کولتووری، کە چواریان وەک شوێنی میراتی جیهانی یونسکۆ ناسراون ( کاتدراڵی باگراتی لە کوتایسی و گێلاتی مۆناستەری, شوێنەوارە مێژووییەکانی متسخێتا, و سڤانێتی سەرەوە ). [٢١] شوێنە گەشتیارییەکانی دیکە بریتین لە شاری ئەشکەوت ، قەڵا/کڵێسای ئەنانوری، سیگناغی و چیای کازبەک. لە ٢٠١٨دا، زیاتر لە ١.٤ ملیۆنێک گەشتیار لە ڕووسیاوە سەردانی جۆرجیایان کرد.[٢٢]

دانیشتووان

[دەستکاری]

بەپێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠٢١ ژمارەی دانیشتووانی وڵاتی گورجستان ٤،٠٠٠،٠٠٠ کەس بووە کە دەکاتە ٠٫٠٦ لەسەدی ڕێژەی خەڵکی جیھان. تەمەنی مام‌ناوەندی خەڵکی ئەم وڵاتە ٣٧٫٨ ساڵە. ھەروەھا ٥٣ لەسەدی دانیشتووانی وڵات لە شارەکان دەژین.[٢٣]

سەرژمێری دانیشتوان

[دەستکاری]

جۆرجیەکان ٨٨٪ ی جۆرجیا پێک دێنن، نەتەوەکانی دیکە ٦.٥٪ ئازەریەکان، ٥.٧٪ ئەرمەنیەکان، ١.٥٪ ڕوسیەکان و کۆمەڵەی بچوک وەک ئاشوریەکان و کوردەکان و چیچانیەکان و تورک و ئۆکرانیەکان و تاتار.

ئایین

[دەستکاری]
ئایینەکان لە گورجستان (ئاماری ٢٠١٤) [٢٤][ئ]
ئایینەکان ڕێژە
ئۆرسۆدۆکس
  
 ٨٣.٤٪
سوننە
  
 ١٠٫٧٪
ئەرمەنی ئەپۆستۆلیک
  
 ٢٫٩٪
ڕۆمان کاتۆلیک
  
 ٠٫٥٪
ئەوانی دیکە
  
 ٢٫٥٪

ئەمڕۆ ٨٣.٤%ی دانیشتووانی گورجستان مەسیحییەتی ئۆرتۆدۆکسی ڕۆژهەڵاتی پەیڕەو دەکەن و زۆربەی ئەمانە پابەندن بە کەنیسەی نیشتمانی ئۆرتۆدۆکسی جۆرجیا.[٢٥] کەنیسەی ئۆرتۆدۆکسی جۆرجیا یەکێکە لە کۆنترین کڵێسا مەسیحییەکانی جیهان.[٢٦] لە نیوەی یەکەمی سەدەی چوارەمدا، ئایینی مەسیحی وەک ئایینی دەوڵەتی ئیبێریا (کارتلی ئێستا، یان ڕۆژهەڵاتی جۆرجیا) وەرگیرا، ئەمەش دوای کاری مژدەبەخشییەکانی سانت نینۆی کاپادۆسیا بوو لەو ناوچەیە.[٢٧] [٢٨]

کەمینە ئایینییەکانی جۆرجیا بریتین لە موسڵمانان (١٠.٧%)، مەسیحییەکانی ئەرمەنستان (٢.٩%) و ڕۆمانی کاسۆلیکەکان (٠.٥%). [٢٩]٠.٧٪ی ئەوانەی لە سەرژمێری ٢٠١٤ تۆمارکراون خۆیان بە پابەندی ئایینەکانی دیکە ڕاگەیاندووە، لەسەدا ١.٢ ڕەتیانکردووەتەوە یان ئایینەکەیان نەخستووەتەڕوو و لەسەدا ٠.٥ بەهیچ شێوەیەک هیچ ئایینێکیان ڕانەگەیاندووە. [٢٩]

ئیسلام لەلایەن هەردوو موسڵمانی شیعەی ئازەربایجان (لە باشووری ڕۆژهەڵات)، موسڵمانە سوننە نەتەوەییەکانی جۆرجیا لە ئەدجارا، و موسڵمانە سوننە لاز زمانەکان و هەروەها تورکە سوننە مەسخێزییەکان بەدرێژایی سنووری تورکیا نوێنەرایەتی دەکرێت. لە ئەبخازیا کەمینەیەکی دانیشتوانی ئەبخازیش موسڵمانی سوننەن. هەروەها کۆمەڵگەی بچووکتر لە موسڵمانانی یۆنانی (بە ڕەچەڵەک یۆنانی پۆنتیک) و موسڵمانانی ئەرمەنی هەن، کە هەردووکیان لە ڕەچەڵەکی موسڵمانانی سەردەمی عوسمانییەکانەوە هاتوون بۆ ئیسلامی تورک لە ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵەوە کە لە جۆرجیا نیشتەجێ بوون دوای هەڵمەتی قەوقازی لالا مستەفا پاشا کە بووە هۆی سەرهەڵدانی عوسمانی داگیرکردنی وڵات لە ساڵی ١٥٧٨.

کۆمەڵگەی جولەکەش لە جۆرجیا مێژوویەکی کۆنیان هەیە، بەڵام ژمارەکانیان لە دەیەکانی ڕابردوودا کەمیکردووە بەهۆی ئاستی بەرزی کۆچکردنیان بۆ ئیسرائیل.[٣٠]

خوێندن

[دەستکاری]
زانکۆی ستەیت تبلیس کۆنترین زانکۆیە لە جۆرجیا و ناوچەی قەوقاز.

سیستەمی پەروەردەی جۆرجیا لە ساڵی ٢٠٠٤ەوە پێشکەوتن و مشتوومڕی بەرفراوانی بەخۆیەوە بینیوە، [٣١][٣٢] خوێندن لە جۆرجیا بۆ هەموو منداڵانی تەمەن ٦-١٤ ساڵان ناچارییە.[٣٣] سیستەمی قوتابخانە دابەشکراوە بەسەر قۆناغی سەرەتایی (شەش ساڵ؛ تەمەنی ٦-١٢)، بنەڕەتی (سێ ساڵ؛ تەمەن ١٢-١٥)، و دواناوەندی (سێ ساڵ؛ تەمەنی ١٥-١٨)، یان جێگرەوەی بە خوێندنی پیشەیی (دوو ساڵ). دەستڕاگەیشتن بە خوێندنی باڵا دەدرێت بەو خوێندکارانەی کە بڕوانامەی قۆناغی دواناوەندییان بەدەستهێناوە. تەنها ئەو خوێندکارانەی کە لە تاقیکردنەوە نیشتمانییە یەکگرتووەکاندا دەرچوون دەتوانن ناوی خۆیان لە دامەزراوەیەکی خوێندنی باڵا کە لەلایەن دەوڵەتەوە باوەڕپێکراوە تۆمار بکەن، بە پشتبەستن بە ڕیزبەندی ئەو نمرانەی کە لە تاقیکردنەوەکاندا بەدەستیان هێناوە. [٣٤]

زۆرینەی ناوەندەکانی خوێندنی باڵا، سێ ئاستی خوێندن پێشکەش دەکەن: پرۆگرامی بەکالۆریۆس (سێ بۆ چوار ساڵ)؛ پرۆگرامی ماستەر (دوو ساڵ)، و پرۆگرامی دکتۆرا (سێ ساڵ). هەروەها پرۆگرامی پسپۆڕی بڕوانامەدار هەیە کە نوێنەرایەتی پرۆگرامی خوێندنی باڵای تاکە ئاست دەکات کە لە سێ بۆ شەش ساڵ دەخایەنێت. [٣٥] [٣٦] تا ساڵی ٢٠١٦، نزیکەی ٧٥ دامەزراوەی خوێندنی باڵا لەلایەن وەزارەتی پەروەردە و زانستی جۆرجیا مۆڵەتی باوەڕپێکراویان هەیە. [٣٧]

کلتوور

[دەستکاری]

ڕاگەیاندن

[دەستکاری]

تەلەفزیۆن، گۆڤار و ڕۆژنامەکان لە جۆرجیا هەموویان لەلایەن هەردوو لایەنی دەوڵەت و کەرتی تایبەتەوە بەڕێوەدەبرێن کە پشت بە ڕێکلام و بەشداریکردن و داهاتەکانی تری پەیوەست بە فرۆشتن دەبەستن. دەستووری جۆرجیا گەرەنتی ئازادی قسەکردن دەکات. ژینگەی میدیایی جۆرجیا لە باشووری قەوقازدا ئازادترین و هەمەچەشنترینە.[٣٨][٣٩]

شەڕاب

[دەستکاری]
شەرابی ڕکاتسیتێلی کڤیڤری لەناو پەرداخێکدا. دروستکردنی شەراب پێکهاتەیەکی نەریتی ئابووری جۆرجیایە.

گورجستان یەکێکە لە کۆنترین وڵاتانی بەرهەمهێنانی شەراب لە جیهاندا. شوێنەوارناسان ئاماژە بەوە دەکەن کە دۆڵی بەپیت و لێوارەکانی ناو جۆرجیا و دەوروبەری شوێنی چاندنی ترێ و بەرهەمهێنانی شەرابی سەردەمی بەردینە نوێیەکان بوون ( بە گورجی: ღვინო , ɣvino ) بۆ هەزاران ساڵ. [٤٠] [٤١] [٤٢] [٤٣] نەریتە ناوخۆییەکانی پەیوەست بە شەرابەوە لەگەڵ ناسنامە نەتەوەییەکەیدا تێکەڵاون. [٤٠] لە ساڵی ٢٠١٣ یونسکۆ شێوازی دروستکردنی شەرابی نەریتی کۆنی جۆرجیا بە بەکارهێنانی پەرداخەکانی گڵینی کڤڤری زیادکرد بۆ لیستە میراتە کولتوورییە نامەعنەوییەکانی یونسکۆ.[٤٠] [٤٤]

ئاووهەوای مامناوەند و هەوای شێداری جۆرجیا کە لە ژێر کاریگەری دەریای ڕەشدایە، ئەمەش وایکردووە باشترین بارودۆخ بۆ چاندنی ترێ دابین بکات.[٤٥] لە نێو ناسراوترین ناوچەکانی شەرابی جۆرجیادا کاخێتی (زیاتر دابەشکراوە بەسەر ناوچە بچووکەکانی تەلاڤی و کڤارێلی )، کارتلی ، ئیمێرێتی ، ڕاچا-لێچخومی و کڤێمۆ سڤانێتی ، ئەدجارا و ئەبخازیا.

شەرابی جۆرجیا لە پەیوەندییەکانی ئەم دواییەی لەگەڵ ڕووسیادا پرسێکی مشتومڕاوی بووە. گرژییە سیاسییەکان لەگەڵ ڕووسیا بەشدارییان کردووە لە گەمارۆدانی شەرابی جۆرجیا لەلایەن ڕووسیا لە ٢٠٠٦، ڕووسیا بانگەشەی ئەوەی کرد کە جۆرجیا شەرابی ساختەی بەرهەمهێناوە. ئەوە بووە هۆکارێکی دیکە کە پرسی ئابووری تێکەڵبکرێت لە ململانێیە سیاسییەکانی نێوان هەردوو وڵات.

وەرزش

[دەستکاری]

بەناوبانگترین وەرزشەکانی گورجستان بریتین لە تۆپی پێ و باسکە و ڕەگبی و زۆرانبازی و جودۆ و بەرزکردنەوەی قورسایی. یاری ڕەگبی بە وەرزشی نیشتمانی جۆرجیا دادەنرێت.[٤٦] لە ڕووی مێژووییەوە، جۆرجیا بە پەروەردەی وەرزش بەناوبانگ بووە؛ ڕۆمەکان سەرسام بوون بە سیفەتە جەستەییەکانی جۆرجییەکان دوای بینینی تەکنیکەکانی ڕاهێنانی ئیبەریای کۆن.[٤٧] زۆرانبازی تا ئێستاش وەک وەرزشێکی گرنگی مێژوویی جۆرجیا ماوەتەوە و هەندێک لە مێژوونووسان پێیان وایە کە شێوازی زۆرانبازی یۆنانی-ڕۆمانی زۆر توخمەکانی جۆرجیا لەخۆدەگرێت.[٤٨]

جۆرجیا لە یاری ڕەگبی لە یاریگای ئەدجارابێت لە باتومی بەرامبەر ئیتاڵیا یاری دەکات.

لەناو جۆرجیادا یەکێک لە شێوازە بەناوبانگەکانی زۆرانبازی شێوازی کاخێتییە. لە ڕابردوودا کۆمەڵێک شێوازی تر هەبوون کە ئەمڕۆ بەو شێوەیە بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکارناهێنرێن. بۆ نموونە ناوچەی خێڤسورێتی لە جۆرجیا سێ شێوازی زۆرانبازی هەیە. وەرزشە بەناوبانگەکانی دیکەی سەدەی نۆزدەهەمی جۆرجیا بریتی بوون لە پۆلۆ و لێلۆ کە یارییەکی نەریتی جۆرجیایە کە زۆر لە یاری ڕەگبی دەچێت.[٤٩]

تۆپی باسکە هەمیشە یەکێک بوو لە وەرزشە دیارەکانی جۆرجیا، جۆرجیا چەند یاریزانێکی زۆر بەناوبانگی هەڵبژاردەی یەکێتیی سۆڤیەتی پێکهێنا بوو، وەک ئۆتار کۆرکیا و میخائیل کۆرکیا و زوراب ساکاندێلیدزێ و لیڤان مۆسێشڤیلی. دینامۆ تفلیسی کە یانەیەکی تۆپی باسکەیە لە جۆرجیا، ئەوا لە ١٩٦٢، لە پێشبڕکێی بەناوبانگی یۆرۆلیگدا پلەی یەکەمی بەدەستهێنا. جۆرجیا پێنج یاریزانی لە خولی ئەمریکیدا هەبووە کە بریتی بوون لە ڤلادیمێر ستێپانیا، جەیک تساکالیدیس، نیکۆلۆز تسکیتیشڤیلی، تۆرنیک شێنگێلیا و زازا پاچولیا ناوەڕاستکاری ئێستای گۆڵدن ستەیت واریرز. یاریزانە دیارەکانی دیکەی باسکە بریتین لە جۆرجی شرمادینی دوو جار پاڵەوانی یۆرۆلیگ و مانچار مارکۆیشڤیلی و ڤیکتۆر سانیکدزێ یاریزانانی یۆرۆلیگ. یاری باسکە لەم ساڵانەی دواییدا ناوبانگەکەی لە وڵاتەکەدا بەدەست هێناوەتەوە. هەڵبژاردەی تۆپی باسکەی جۆرجیا لە سێ پاڵەوانێتی ڕابردوودا لە ساڵی ٢٠١١ەوە سەرکەوت بۆ یۆرۆباسکێت.

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ «Population and Demography». National Statistics Office of Georgia, Geostat. لە ٢٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  2. ^ Jones، Stephen (27 October 2020). «The establishment of Soviet power in Transcaucasia: The case of Georgia 1921–1928». Soviet Studies. 40 (4): 627. doi:10.1080/09668138808411783. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  3. ^ «Constitution of Georgia». The Legislative Herald of Georgia. ٢٩ی حوزەیرانی ٢٠٢٠. Article 1.1, 7.2, 45, 52 and 54. لە ڕەسەنەکە لە ٢٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٢ ھێنراوە.
  4. ^ «Consolidating Parliamentary Democracy in Georgia». UNDP Georgia. لە ڕەسەنەکە لە ١٩ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٢ ھێنراوە.
  5. ^ «U.S. Energy Informationa Administration "World Hydroelectricity Installed Capacity"». Eia.doe.gov. لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢ ھێنراوە.
  6. ^ «The World Bank in Georgia 1993–2007» (PDF). World Bank. 2009. لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠١٣ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF). لە ١٤ی ئابی ٢٠١٣ ھێنراوە.
  7. ^ «World Integrates Trade Solution – Country Snapshot Georgia». World Bank. 2015. لە ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
  8. ^ «Georgia Imports». World Bank. لە ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
  9. ^ «External Merchandise Trade». National Statistics Office of Georgia Geostat. لە ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
  10. ^ World Bank Economy Rankings Error in webarchive template: Check |url= value. Empty..
  11. ^ World Bank (2018). Doing Business 2019 (PDF). World Bank Publications. pp. 5, 11, 13. ISBN 978-1-4648-1326-9. لە 6 November 2018 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF). لە 2 November 2018 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
  12. ^ "Briefing note for countries on the 2020 Human Development Report" Error in webarchive template: Check |url= value. Empty., United Nations Development Program, 2020
  13. ^ "Briefing note for countries on the 2020 Human Development Report": Figure 1: Trends in Georgia's HDI component indices 2000–2019 Error in webarchive template: Check |url= value. Empty., United Nations Development Program, 2020
  14. ^ «South Caucasus Pipleline». لە ٢٨ی ئەیلوولی ٢٠١٧ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢١ی ئەیلوولی ٢٠١٧ ھێنراوە.
  15. ^ The Financial Times – Flat taxes could be a flash in the pan, IMF research says[بەستەری مردوو]
  16. ^ World Bank, World Development Indicators 2008 Error in webarchive template: Check |url= value. Empty.
  17. ^ «Frequently Asked Questions: I. Macroeconomic Environment». investingeorgia.org. لە ڕەسەنەکە لە ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠١٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٦ی حوزەیرانی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  18. ^ «Georgian National Tourism Administration – Researches». Georgian National Tourism Administration. لە ڕەسەنەکە لە ٢٨ی شوباتی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ ھێنراوە.
  19. ^ «Statistics». MIA. February 2018. لە ٣ی ئایاری ٢٠١٨ ھێنراوە.
  20. ^ «Georgia Tourism Strategy» (PDF). لە ١٨ی تەممووزی ٢٠١٧ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF).
  21. ^ Invest in Georgia: Tourism Error in webarchive template: Check |url= value. Empty.
  22. ^ «Russian Flight Ban Could Cost Georgia $300M, Experts Say». The Moscow Times. 24 June 2019. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  23. ^ «Countries in the world (ranked by 2014 population)» (بە ئینگلیسی). ماڵپەڕی Worldometers. لە ٥ی ئایاری ٢٠١٥ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
  24. ^ «2014 General Population Census – Main Results» (PDF). National Statistics Office of Georgia (Geostat). ٢٨ی نیسانی ٢٠١٦. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٧ی حوزەیرانی ٢٠١٧ ھێنراوە.
  25. ^ «Immigrants by previous country of residence and usual place of residence». لە ڕەسەنەکە لە ٩ی ئابی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢ی ئایاری ٢٠١٦ ھێنراوە.
  26. ^ «The History of Georgian Orthodox Church». Patriarchate of Georgia. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٠ی حوزەیرانی ٢٠١٢ ھێنراوە.
  27. ^ Toumanoff، Cyril (1963). «Iberia between Chosroid and Bagratid Rule». Studies in Christian Caucasian History. Georgetown. pp. 374–377. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی شوباتی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە 4 June 2012 ھێنراوە. {{cite book}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
  28. ^ Rapp، Stephen H., Jr (2007). «7 – Georgian Christianity». The Blackwell Companion to Eastern Christianity. John Wiley & Sons. p. 138. ISBN 978-1-4443-3361-9. لە 11 May 2012 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە فرەکان: authors list (بەستەر)
  29. ^ ئ ا «Immigrants by previous country of residence and usual place of residence». لە ڕەسەنەکە لە ٩ی ئابی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢ی ئایاری ٢٠١٦ ھێنراوە.
  30. ^ Jacobs, Dan Norman.
  31. ^ «Georgia purges education system». 29 July 2005. لە ڕەسەنەکە لە 19 December 2008 ئەرشیڤ کراوە. لە 10 September 2008 ھێنراوە – via news.bbc.co.uk. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)
  32. ^ Molly Corso (13 May 2005) Education reform rocks Georgia Error in webarchive template: Check |url= value. Empty..
  33. ^ Education system in Georgia[بەستەری مردوو].
  34. ^ «Centralized university entrance examinations». National assessment and examinations center. لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی شوباتی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ ھێنراوە.
  35. ^ Education system in Georgia[بەستەری مردوو].
  36. ^ Education institutions Error in webarchive template: Check |url= value. Empty..
  37. ^ «Authorized institutions». Ministry of Education and Science of Georgia. لە ڕەسەنەکە لە ٢٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ھێنراوە.
  38. ^ «Media freedom in Eastern Partnership countries: Georgia tops list, Ukraine improves position». enpi-info.eu. ٢٩ی ئەیلوولی ٢٠١٤. لە ڕەسەنەکە لە ٣ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. ٣ی ئازاری ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  39. ^ Freedom House, Georgia 2015 Press Freedom report 4 March 2016 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
  40. ^ ئ ا ب Miquel Hudin (2017)، Georgia: A guide to the cradle of wine، Vinologue، p. 300، ISBN 978-1-941598-05-4
  41. ^ «Traditional winemaking in Georgia – the oldest wine in the world». cycloscope. ٣ی شوباتی ٢٠١٤. لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی نیسانی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٥ی نیسانی ٢٠١٥ ھێنراوە.
  42. ^ Watson، Ivan. «Unearthing Georgia's wine heritage». CNN. لە ٢١ی شوباتی ٢٠١٨ ھێنراوە.
  43. ^ Spilling & Wong (2008).
  44. ^ «UNESCO – Ancient Georgian traditional Qvevri wine-making method». ich.unesco.org. لە ٩ی ئەیلوولی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  45. ^ Goldstein، Darra (1958). The Georgian feast: the vibrant culture and savory food of the Republic of Georgia. US: University of California Press. p. 4. ISBN 0-520-21929-5.
  46. ^ Claude Saurel: "Georgia's rugby revolution is only just starting" ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Rugby World Cup, 30 August 2019
  47. ^ Romans erected the statue of the Iberian King Pharsman after he demonstrated Georgian training methods during his visit to Rome; Cassius Dio, Roman History, LXIX, 15.3
  48. ^ Williams, Douglas.
  49. ^ Bath, Richard (ed.



ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگەکانی <ref> بۆ گرووپێک بەناوی «kurdish-alpha» ھەن، بەڵام ھیچ تاگێکی ھاوتای <references group="kurdish-alpha"/> نەدۆزرایەوە

وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=گورجستان&oldid=1368645»