کەرتی غەززە

کەرتی غەززە
بەشێکە لە	خاکە فەلەستینییەکان
دامەزران	١ی کانوونی دووەمی ١٩٤٩
ناونراوە لەدوای	غەززە
ناسناوی خەڵک	gazià، gaziana، gazians، gazianes، Gazans
کیشوەر	ئاسیا
وڵات	دەوڵەتی فەلەستین، کۆماری عەرەبی یەکگرتوو، Israeli-occupied territories، دەسەڵاتی نیشتمانیی فەلەستین، occupation of the Gaza Strip by the United Arab Republic
پایتەخت	غەززە
دابەشکاریی کارگێڕی
ناوچەی کاتی	UTC+02:00، UTC+03:00
پۆتانی شوێن	٣١°٢٧′٠″N ٣٤°٢٤′٠″E
بەرزترین خاڵ	Abu Auda
سەرۆک	مەحموود عەباس، ئیسماعیل هەنییە
دانیشتووان	٢٬٠٩٨٬٣٨٩
دراو	new shekel
ھاوسنوورە لەگەڵ	میسر، ئیسرائیل
دەردەکەوێت لە بەرھەمی	Gaza mon amour
ڕووبەر	٣٦٥ کیلۆمەتر چوارگۆشە
بەستەری وەسفکراو	https://www.btselem.org/topic/gaza_strip
ئابووری بابەت	economy of the Gaza Strip
کۆدی تەلەفۆنی وڵات	+970
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

کەرتی غەززە ناوچەی باشووری دەشتی کەناری فەلەستینە لەسەر دەریای ناوین. لە شێوەی شریتێکی تەسک لە باکووری ڕۆژھەڵاتی نیمچەدوورگەی سینا، یەکێکە لە دوو ناوچە دابڕاوەکە (ئەوی دیکەیان کەناری ڕۆژاوایە)، لە شەڕی ١٩٤٨دا لەلایەن ھێزە ئیسرائیلییەکانەوە کۆنترۆڵ نەکرابوو، نزیکەی ١،٣٣٪ی ڕووبەری خاکی فەلەستین پێکدەھێنێت. کەرتی غەززە بە ناوی گەورەترین شارییەوە ناونراوە کە غەززەیە. کەرتەکە ڕووبەرەکەی ٣٦٠ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە و درێژییەکەی ٤١ کم و پانییەکەی لە نێوان ٥ بۆ ١٥ کم دایە. ئیسرائیل لە باکوور و ڕۆژھەڵاتەوە ھاوسنوورە لەگەڵ کەرتی غەززە، میسریش لە باشووری ڕۆژاوا ھاوسنوورە. بەشێک لەو خاکانە پێکدەھێنێت لە چوارچێوەی سنوورەکانیاندا کە دەسەڵاتی فەلەستین زیاتر لە ٢٠ ساڵە لە چوارچێوەی چارەسەری نێوان دوو دەوڵەتدا ھەوڵی دامەزراندنی دەوڵەت دەدات لە ڕێگەی دانوستانەوە.

مێژووی ھاوچەرخی کەرتەکە

لە ساڵی ١٩١٧ شاری غەززە کەوتە دەست سوپای ئینگلیز و ناوچەکانی دەوروبەری لەگەڵ شارەکانی دیکەی فەلەستین لە ساڵی ١٩٢٠ کەوتە ژێرفەرمانی بەریتانیا، شاری غەززە ناوەندی قەزای غەززە بوو لەو ماوەدا، و کاتێک نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیاری دابەشکردنی فەلەستینی بەسەر دوو دەوڵەتی عەرەبی و جوولەکەدا دەرکرد لە ساڵی ١٩٤٧، شارەکانی کەناری باشووری فەلەستین، ئەشدۆد، ئەلمەجدەل، غەززە، دیر ئەلبەلح، خانیوونس و ڕەفەح لەنێو ئەو زەوییانە بوون کە بەڵێندرا بە دەوڵەتی عەرەبی فەلەستین بدرێت و شریتێک لەسەر سنووری میسر، بەڵام ئەم نەخشەیە جێبەجێ نەکرا و کاریگەری خۆی لەدەستدا دوای کاردانەوەکانی شەڕی ساڵی ١٩٤٨.

لە شەڕی ساڵی ١٩٤٨دا، کە ھێزەکانی ئیسرائیل زۆرێک لە فەلەستینییەکانیان لە ناوچە کەنارییەکان ئاوارە کرد و پاڵیان دەنان بۆ باشوور بۆ شریتێکی تەسک بۆ پەراوێزی غەززە، کە ھێزە پێشەنگەکانی میسر شا فارووق فەرمانی پێکردبوو لە ژێر گوشاری شەقامی میسردا بجوڵێن، و وەک ناوەندێک وەرگیرا، و حکوومەتی سەرتاسەری فەلەستین بە سەرۆکایەتی ئەحمەد حیلمی عەبدولباقی پەسەند نەکرا، کە لە ناوەڕاستی شەڕەکەدا لە ٢٣ی ئەیلوولی ١٩٤٨ بە دانپێدانانی ھێزە عەرەبییە کۆنتڕۆڵکەرەکان سەریھەڵدا. لە ٢٤ی شوباتی ١٩٤٩، میسر و ئیسرائیل ئاگربەستێکیان واژوو کرد کە مەرجی ئەوە بوو کە میسر کۆنترۆڵی خۆی بەسەر کەرتی غەززە بپارێزێت، کە نزیکەی ٣٠٠ ھەزار پەنابەری فەلەستینی تێدابوو و بە «کەرتی غەززە» ناسرا.

پلانی کشانەوەی ئیسرائیل لە کەرتی غەززە

کەرتی غەززە لە جەنگی ١٩٤٨ەوە لەژێر کۆنترۆڵی میسردا بوو و ئەمەش تا دەستدرێژی سێ قۆڵی بۆ سەر میسر لە ساڵی ١٩٥٦ بەردەوام بوو، ئیسرائیل بۆ ماوەی ٦ مانگ دەستی بەسەر کەرتی غەززەدا گرتبوو پاشان گەڕایەوە ژێر دەسەڵاتی میسر تا ساڵی ١٩٦٧ و جەنگی شەش ڕۆژە، دوای ئەوە ئیسرائیل دەستی بەسەر کەرتی غەززەدا گرت و لە دوای ڕێککەوتنی ئۆسلۆ و جێبەجێکردنی دەسەڵاتی خۆبەڕێوەبەری فەلەستینی لە غەززە و ئەریحا و فەلەستینییەکان وردە وردە دەستیان کرد بە کۆنترۆڵکردنی ناوچە نیشتەجێبووەکانی کەرتی غەززە. لە ٢ی شوباتی ٢٠٠٤، ئاریێل شارۆن، سەرۆکوەزیرانی ئەوکاتی ئیسرائیل، لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ ڕۆژنامەی ھارێتزی ئیسرائیلی، پلانێکی بۆ جیابوونەوە لە کەرتی غەززە خستەڕوو، لەنێویاندا چۆڵکردنی نیشینگە ئیسرائیلییەکان لەوێ. دوای نزیکەی ساڵێک، لە ١٦ی شوباتی ٢٠٠٥، کنێستی ئیسرائیل «پلانی جیابوونەوە»ی پەسەند کرد. ئەم پلانە لەلایەن داکۆکیکارانی ئاشتی لە ئیسرائیل پێشوازی لێکرا و لەلایەن دانیشتووانانی نیشینگەکانەوە بە توندی دژایەتی کرا، کە ھەڵمەتیان ڕێکخست بۆ ھاوسۆزی لەگەڵ ئەو چەند ھەزارەی کە بەپێی پلانەکە لە نیشینگەکانیان چۆڵدەکرێن. سەبارەت بە فەلەستینییەکان، جەختیان لەوە کردەوە کە پلانەکە شکست دەھێنێت لە دابینکردنی ئاسایش بۆ ئیسرائیل یان ڕژێم و ئاسایشی کەرتی غەززە ئەگەر بە ھەماھەنگی لەگەڵ دەسەڵاتی نیشتمانیی فەلەستین جێبەجێ نەکرێت. پلانەکە جێبەجێ کرا و ھێزەکانی ئیسرائیل کەرتی غەززەیان بەجێھێشت و نیشینگەکان چۆڵکران و بوونی نیشینگەی ئیسرائیلی لە کەرتی غەززە لە ١٢ی ئەیلوولی ٢٠٠٥ کۆتایی ھات. حکوومەتی ئیسرائیل کۆتایی ھاتنی دەسەڵاتی سەربازی لە کەرتی غەززە ڕاگەیاند و ھێڵی دابەشکردنی نێوان ئیسرائیل و کەرتی غەززەی وەک سنوورێکی نێونەتەوەیی دەنا، ھەرچەندە سوپای ئیسرائیل ھێشتا چاودێری کەش و ھەوا و کەناراوەکانی کەرتی غەززە دەکات، و جارجارە ئۆپەراسیۆنی سەربازی زەمینی لەناو کەرتی غەززە ئەنجام دەدات. ھەروەھا ئیسرائیل ھێشتا بە تەواوی کۆنتڕۆڵی پەڕینەوەکانی کەرتی غەززە لەگەڵ ئیسرائیل دەکات، لە کاتێکدا پەڕینەوە لە نێوان کەرتی غەززە و میسر لە ژێر کۆنترۆڵی ھاوبەشی ئیسرائیل و میسردایە. ئیسرائیل بە پلەی یەکەم بەرپرسیارە لە دابینکردنی ئاوی خواردنەوە و سووتەمەنی و کارەبا بۆ خەڵکی غەزز تەنانەت دوای کشانەوەشی.

دۆخی سیاسی

٢٠٠٦

لە ٢٥ی حوزەیرانی ٢٠٠٦ شانەیەک لە لیواکانی عیزەدین ئەلقەسام لە ڕێگەی تونێلێکەوە ھاتنە نێو ئیسرائیل و ھێرشیان کردە سەر ھێزێکی زرێپۆشی ئیسرائیل کە چاودێری سنوورەکانیان دەکرد و بەھۆیەوە دوو سەرباز کوژران و ژمارەیەکی دیکەش برینداربوون. ئەو کۆمەڵە فەلەستینییە سەربازێکیان بە ناوی گیلاد شەلیت دەستبەسەر کرد و گواسترایەوە بۆ کەرتی غەززە و لەوێ زیندانییان کرد و خوازیاری ئازادکردنی بەشێک لە زیندانییە فەلەستینییەکانی نێو زیندانەکانی ئیسرائیل بوون لە بەرامبەر ئازادکردنی. لە وەڵامی ھێرشەکەدا، ھێزێکی گەورەی سوپای ئیسرائیل چوونە نێو کەرتی غەززە و ھێزی ئاسمانی ئیسرائیل چەندین شوێنی کەرتی غەززەی بۆردوومان کرد.

گرژی و ململانێی نێوخۆیی

لە ٢٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٦، سەرۆککۆماری فەلەستین مەحموود عەباس و ئیھود ئۆلمێرت، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل، گەیشتنە لێکتێگەیشتنێک کە بە مەرجی ئاگربەست و کشانەوەی سوپای ئیسرائیل لە کەرتی غەززە بەبێ ئازادکردنی گیلاد شەلیت. لە چەند مانگی دواتردا ململانێی نێوخۆی نێوان لایەنگرانی حەماس و لایەنگرانی فەتح لە کەرتی غەززە ئاڵۆز بوو و پێکدادانی چەکداری نێوان ھەردوولا خراپتر بوو و بە شکستی دەزگا ئەمنییەکانی سەر بە بزووتنەوەی فەتح و ھەڵاتنی سەرکردە باڵاکانیان کۆتایی ھات، و بزووتنەوەی حەماس کۆنترۆڵی کەرتی غەززەی کرد. لە بەرامبەردا مەحموود عەباس سەرۆکی فەلەستین ھەڵوەشاندنەوەی حکوومەتی فەلەستین بە سەرۆکایەتی ئیسماعیل ھەنییە لە بزووتنەوەی حەماس و دانانی حکوومەتێکی فریاگوزاری بە سەرۆکایەتی سەلام فەیاز ڕاگەیاند. حەماس ئەو بڕیارەی ڕەتکردەوە و پێداگری لەسەر شەرعییەتی حکوومەتەکەی ئیسماعیل ھەنییە کرد کە تا پێکھێنانی حکوومەتی ئاشتەوایی نیشتمانیی فەلەستین بەردەوام بوو لە فەرمانڕەوایەتی.

سەرھەڵدانی شەپۆلی ناڕەزایی عەرەبی و کۆتاییھێنان بە دابەشبوون

لەگەڵ ھەڵگیرسانی شۆڕشە عەرەبییەکان لە سەرەتای ساڵی ٢٠١١ و شکستی بژاردەی دانوستان لەگەڵ ئیسرائیل، دەنگی گەنجانی فەلەستینی سەرلەنوێ بەرزبوونەوە و داوای کۆتاییھێنان بە دابەشبوون و گەڕانەوە بۆ یەکێتیی نەتەوەیییان دەکرد. ھەڵمەتێکی خۆپیشاندان و ڕێپێوانیان ڕێکخست کە لە ١٥ی ئازاری ٢٠١١ لە ھەردوو کەرتی ڕۆژاوا و کەرتی غەززە دەستیپێکرد بۆ کۆتاییھێنان بە دابەشبوونی فەلەستین لە نێوان بزووتنەوەی فەتح و حەماس.

ڕۆژی چوارشەممە، ٥ی ٤ی ٢٠١١ زایینی، کۆمەڵە فەلەستینییەکان لە قاھیرە، پەڕەی میسرییان واژوو کرد (بەڵگەنامەی ڕێککەوتنی نیشتمانیی بۆ ئاشتەوایی و کۆتاییھێنان بە دابەشبوونی فەلەستین) و ئاھەنگێکی بەرفراوان بە ئامادەبوونی مەحموود عەباس، سەرۆکی فەلەستین، و ئەمینداری گشتی کۆمکاری عەرەبی، عەمر مووسا، و وەزیری دەرەوەی میسر، نەبیل عەرەبی و سەرۆکی مەکتەبی سیاسی بزووتنەوەی بەرھەڵستکاری ئیسلامیی (حەماس) خالید مەشعەل.

بارودۆخی ئێستا

لە ٢٣ی نیسانی ٢٠١٤ لە غەززە ڕاگەیەندرا کە کۆبوونەوەکانی نێوان بزووتنەوەی فەتح و حەماس لە ماوەی دوو ڕۆژدا بووە ھۆی ڕێککەوتن لەسەر ئاشتەوایی نێوان ھەردوولا، پابەندبوون بە ڕێککەوتنی قاھیرە و جاڕنامەی دەوحە، کارکردن بۆ دامەزراندنی حکوومەتێکی کۆدەنگی نیشتمانیی کە لە ماوەی ٥ ھەفتەدا ڕادەگەیەنرێت، و بەلایەنی کەمەوە ٦ مانگ دوای پێکھێنانی حکوومەت ھەڵبژاردن ئەنجام بدرێت لەگەڵ پێکھێنانی حکوومەتی سەرۆکایەتی، یاسادانان، ئەنجومەنی نیشتمانیی فەلەستین.

گەمارۆدانی غەززە

کەرتی غەززە دوای ئەوەی بزووتنەوەی حەماس لە ھاوینی ٢٠٠٧دا کەرتی غەززەی کۆنترۆڵکرد، گەمارۆیەکی خنکێنەری ئیسرائیلی بەسەردا سەپێنرا کە قەدەغەکردن یان ڕێکخستنی چوونە ژوورەوەی سووتەمەنی و کەرەستەی بیناسازی و زۆرێک لە کاڵا سەرەتاییەکان و قەدەغەکردنی ماسیگرتن لەخۆدەگرێت.

ئەو گەمارۆیە درێژخایەن و خنکێنەرە بووە ھۆی پەکخستنی سەرجەم کارگەکان و بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێکاری بۆ سەروو ٨٠٪، کە بووە بە بەرزترین ڕێژەی بێکاری لە جیھاندا، ئەمە جگە لەوەی کەمییەکی زۆری دەرمان و سەرجەم کەرەستە پزیشکییەکان، و گیانلەدەستدانی نزیکەی ٤٠٠ نەخۆش لە ماوەی تەنیا ٩ مانگدا بەھۆی نەتوانینی ناردنیان بۆ چارەسەرکردن لە وڵاتانی دیکە یان بەھۆی کەمی کەرەستە و دەرمانی پێویست بۆ چارەسەرکردنیان، ھەروەھا جووڵەی بیناسازی بە تەواوی پەکیکەوت، ئەمەش قەیرانی بۆ خاوەن ماڵەکان زیاتر کرد کە لە شەڕی غەززەدا وێران بوون کە ژمارەیان زیاتر لە ٤١٠٠ ماڵ و شوقە بوو.

شەڕەبەردی سووجەیل

ئیسرائیل لە ساڵی ٢٠١٢ ئەحمەد جەعبەری، سەرکردەیەکی بزووتنەوەی حەماسی تیرۆر کرد و کۆمەڵە فەلەستینییەکان وەڵامیان دایەوە بە بۆردوومانکردنی باشووری ئیسرائیل داگیرکراو و ناوچەی گوش دان، بۆ یەکەمجاریش گەواھیدەری بۆردوومانی بەرھەڵستکاران بوو بۆ تەلئەبیب و ئورشەلیم بە مووشەکی (M75)، ئەم شەڕە بووە ھۆی کوژرانی نزیکەی ١٦٠ فەلەستینی، و کوژرانی ٦ ئیسرائیلی، و خستنەخوارەوەی فڕۆکەیەکی سیخوڕی.

سوتاندنگەی غەززە

ئۆپەراسیۆنێکی ئیسرائیلە کە لە مانگی شوباتی ساڵی ٢٠٠٨ بۆ ماوەی پێنج ڕۆژ لە کەرتی غەززە ئەنجامدرا، بە بیانووی نەھێشتنی ئەندامانی بزووتنەوەی حەماس کە موشەکیان بۆ ناو خاکی ئیسرائیل ھەڵدابوو. ئەم ناوە دوای ئەوە ھات کە ئیھود باراک وەزیری بەرگری ئیسرائیل ئەو کارەی ھێزە ئیسرائیلییەکان لە غەززە دەیکەن بە ھۆلۆکۆست، کۆمەڵکوژی نەتەوەیی، یان ھۆلۆکۆستی فەلەستینییەکان ناوی ھێنا لە کەرتی غەززە لە دوای کوشتنی دوو سەربازی ئیسرائیلی لەلایەن ئەندامانی بزووتنەوەی حەماسەوە لە ماوەی بەرخۆدانیان بەرامبەر بە ھێزەکانی ئیسرائیل. ژمارەیەکی زۆر لە نووسەران و بیرمەندان و کەسایەتییە سیاسی و ئایینییەکانی عەرەب و موسڵمان ئەو ناوەیان گرتەبەر، بەو پێیەی ئەوان بە ناوێکی گونجاو بۆ ئۆپەراسیۆنەکە دەیانبینی، و ھەزار و ١٦٠ کەس کوژران کە ٢٦٠یان منداڵ بوون، جگە لە خەڵکی مەدەنی دیکە کە کوژران یان بریندار بوون. ھەر لەو ڕۆژەدا ئیسرائیل کۆتایی ھاتنی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی لە غەززە ڕاگەیاند؛ سەرچاوە ئیسرائیلییەکان ڕایان گەیاند کە قۆناغی یەکەمە، و ڕەنگە لە داھاتوویەکی نزیکدا ئۆپەراسیۆنی دیکەش ڕووبدات.

شەڕی غەززە ٢٠١٤

ململانێیەکی سەربازییە لە نێوان ئیسرائیل و بزووتنەوەکانی بەرھەڵستکاری فەلەستین، لە ٨ی تەممووزی ٢٠١٤ دەستیپێکرد، ئیسرائیل ئەم شەڕەی بە شەڕی کەندی خۆڕاگر ناوبرد، لیواکانی قەسامیش بە ناوی کای خوراو وەڵامیان دایەوە، ئەوەی سوپای ئیسرائیل ئەنجامیدا کۆمەڵکوژییەکی زۆر بوو لە دژی ھاووڵاتییانی مەدەنی، لەنێویاندا کۆمەڵکوژی شوجاعییە، وەک ئەم شەڕە گەواھیدەری گەشەسەندنێکی چۆنایەتی بوو بۆ بەرھەڵستکارانی فەلەستینی، وەک چۆن لە تەلئەبیب و شارەکانی تری ئیسرائیل دەنگی ئاگادارکردنەوە دەنگی دەدایەوە، شەڕەکە بە سەرکەوتنی کۆمەڵە فەلەستینییەکان بوو دوای ڕاگەیاندنی ئاگربەست و کشانەوەی سوپای ئیسرائیل.

ڕاپەڕینی چوارەم (٢٠٢١)

شەپۆلێکی ناڕەزایەتییە کە لە سەرەتای مانگی ئایاری ٢٠٢١ تا ئێستا لە کەرتی ڕۆژاوا و کەرتی غەززە و ئیسرائیل بەدی دەکرێت. زۆرێک لە ناوچەکانی ئورشەلیمی ڕۆژھەڵات گەواھیدەری پێکدادانی توندی نێوان خۆپیشاندەرانی فەلەستینی لە لایەک و دانیشتووانی جوولەکە و ھێزەکانی پۆلیسی ئیسرائیل لەلایەکی دیکە، لە پاشخانی بڕیارە دادوەرییەکانی ئیسرائیل بۆ چۆڵکردنی ماڵەکان لە گەڕەکی شێخ جەراح لە دانیشتووانە فەلەستینییەکان، لە کاتێکدا خەڵک بەرگری لە ماڵ و حاڵی خۆیان دەکەن، دانیشتووانی جوولەکە بانگەشەی ئەوە دەکەن کە ئەو موڵکانەیان لە کۆمەڵە جوولەکەکان کڕیوە، کە لە بەرامبەردا نزیکەی سەدەیەک لەمەوبەر زەوی ئەو موڵکانەیان کڕیبوو، بەپێی ئەوەی ڕاگەیاندنە ئیسرائیلییەکان بڵاویان کردووەتەوە. ھەروەھا ڕووداوەکان ھاوکات بوون لەگەڵ ھێرشی ئاسمانی ھێزەکانی ئیسرائیل بۆ سەر کەرتی غەززە، کە لەوێوە موشەکەکان بەرەو ئیسرائیل ھەڵدران.