بۆ ناوەڕۆک بازبدە

بیابان

دەستکاریی گرێدانەکان
Checked
لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە

دۆڵی مانگ لە بیابانی ئاتاکاما لە چیلی کە بێ بارانترین بیابانی سەر زەویە

بیابان ناوچەیەکی وشکی سەختی سرووشتیی ھەسارەیییە، کە بەزۆری زەویی تەخت و لێژن. ژینگەیەکی سەختە و دژایەتیی ژیانی ڕوەک و ئاژەڵان دەکات. خاکەکەی بەزۆری مردووە و خۆراکی کانزایی تێدا نییە یان زۆر کەمە. نزیکەی یەک لەسەر سێی گۆی زەوی بیابانە. ھەردوو جەمسەرەکانی باکوور و باشووری گۆی زەوی بە «بیابانە ساردەکان» دادەنرێن. بیابانەکان دیاری دەکرێن بەگوێرەی تێکڕای ڕێژەی باران بارینی ساڵانەیان لەگەڵ بەرزیی پلەی گەرمی و ھەڵکەوتەی جوگرافییان.

بیابانەکان بە پڕۆسەکانی ئاووھەوا دروست دەکرێن وەک جیاوازیی زۆری پلەی گەرمی لەنێوان ڕۆژ و شەودا، ئەم جیاوازییە گەرمییە کار دەکاتە سەر پێکھاتە بەردینییەکانی خاک و ھەڵیاندەوەرێنێت. ھەرچەندە باران بارین بە دەگمەن لە بیابانەکاندا ڕوودەدات، بەڵام جاروبار باران دەبارێت، کە دەبێتە ھۆی لافاوی وێرانکەر، ئەمەش بەھۆی مردوویی خاکەکەی کە توانای ھەڵگرتنی ئاوی نییە، و باران بارین لەسەر بەردە گەرمەکان دەبێتە ھۆی لەت بوون. لە ئەنجامدا پارچەکان و کەلاوەکان لەسەر زەویی بیابان زیاتر بە با دەڕووشێن. ئەمەش تەنی لمی و ورد دروست دەکات و دواتر بایەکان ھەڵیان دەگرێت و بڵاویان دەکاتەوە. کاتێک ئەم لمانە (کە بەھۆی باوە دەجوڵێن) بەر تەن و بەردی دیکە دەکەون، ئەوانیش دەڕوشێنن و ھەڵیان دەتراشن. با ڕێڕەوی تەنە لمییەکان دیاری دەکات و لەتوانایاندا ھەیە ڕوەک و دەوەنەکان لە ڕەگەوە ڕابکێشن و دووریان بخاتەوە لەو چالاکییانەی کە دەبنە ھۆی مانەوەی زیندوویی خاک. بیابانەکان زەوی تەخت و دەشتایی ڕەقن کە ھەموو ماددە کانزایییەکانیان لێ دەرھاتووە و بەشە باشەکانی خاکیان لێ ھەڵکراوە و ڕوەکەی لە مۆزایکی بەردی لووس پێکھاتووە. ئەو ناوچانە بە شۆستەی بیابانەکان ناسراون، ھەندێک لە سیماکانی بیابانیش بریتین لە بەردی بەبەردبوو، بەردی ژێرزەوی و گڵی بێژینگ کراو و لە ئاو ھەڵکێشراو. کاتێک دەریاچە کاتییەکان دروست دەبن و دواتر بەھۆی بەھەڵمبوون وشک دەبن، کاریگەری دەخەنە سەر خاک و دەبنە ھۆکارێک بۆ دروستبوونی بیابانەکان، ئەمەش بەھۆی جێھێشتنی خوێیەکانی ئاو و ھەڵوەشاندنەوەی بەندی ماددە کانزایییە بە نرخەکانی خاک.

بیابانی ڕوبع ئەلخالی لە بیابانی عەرەبی

ڕوەک و گیانلەبەرەکانی دانیشتووی بیابان پێویستیان بە خۆگونجاندنی تایبەت ھەیە بۆ مانەوەیان لەم ژینگە سەختەدا. ڕوەکەکان لە ڕێگای ڕەگ و قەد و گەڵا بچووک و جۆربەجۆرەکانیان ئاو کۆ دەکەنەوە، ھەندێکیان دەتوانن خۆیان بپارێزن لە گیاخۆرەکان و خۆیان لەناو لم ون دەکەن ھەندێکیشیان بەرگی ڕەق و دڕکاویان ھەیە ڕوەکەکان دوای چەند ھەفتەیەک لە باران بارین دەپوکێنەوە و دەمرن ھەندێکیشیان درێژخایەنن و بۆ چەندین ساڵ بە زیندوویی دەمێننەوە کە خاوەنی ڕەگێکی بەھێزن و بۆ قۆڵایی خاک دایدەچەقێنن و شێی ژێر خاک ھەڵدەمژن. پێویستە ئاژەڵەکان سارد بن و خۆراک و ئاوی پێویست بدۆزنەوە بۆ مانەوەیان زۆر بەیان ھەن لەشەوگاردا یان لەژێر سێبەردا دەژین و لەکاتی ڕۆژدا ئەوان لە پاراستنی ئاودا کارامە دەبن بەھۆی زیرەکیان زۆربەی پێویستییەکانیان لە خواردنەکەیان و چڕکردنی میزەکەیان ژیانیان دەپارێزن ھەندێک ئاژەڵ بۆ ماوەیەکی زۆر لە دۆخی سست بوون دەمێننەوە، ئامادەن لە کاتی بارانبارینی کەمدا جارێکی دیکە چالاک بن پاشان بە خێرایی ئاوی پێویست ھەڵدەگرن و جارێکی تر دەچنەوە دۆخی سربوون.

مرۆڤ بۆ ماوەی چەندین ملیۆن ساڵە لە بیابانەکان و دەوروبەریدا نیشتەجێن بۆ ئەوەی لە بیابانەکان و دەوروبەریدا بژین، ڕەوەند و کۆچەرەکان مەڕ و مێگەلەکانیان گواستووەتەوە بۆ ھەر شوێنێک لەوەڕاندنی تێدا بێت، ھەروەھا مێگەلەکانیان دەرفەتی ژیانێکی جێگیرتریان ڕەخساندووە. بیر لێدان و پڕۆژەکانی ئاودێری لە کەنار بیابانەکان ھۆکاری زیادبوونی بیابان و بە بیابان بوونن و بە پێچەوانەشەوە ڕاکێشانی ئاو بۆ ناو بیابانەکان ھۆکارن بۆ گەڕاندنەوەی ژیان بۆ خاکەکە. کێڵگەکانی بیابان بە یارمەتی ئاودێری دەکرێت و دۆڵی ئیمپریال لە کالیفۆڕنیا نموونەیەکە کە چۆن پێشتر زەویەکی نەزۆک و مردوو بوو بەڵام بە ھاوردەکردنی ئاو لە سەرچاوەی دەرەکییەوە بەرھەم دار کرا. چەندین ڕێگای بازرگانی لە بیابانەکان دروستکراوە، بە تایبەت لە بیابانی مەزنی ئەفریقا، بە شێوەیەکی نەریتیش لەلایەن کاروانی وشترەوە بەکاردەھێنرا کە خوێ و زێڕ و عاج و کەلوپەلەکانی تریان ھەڵگرتبوو. ھەروەھا ژمارەیەکی زۆر لە کۆیلەکان بە بیابانی مەزن بەرەو باکوور بردنیان. ھەروەھا ھەندێک لە دەرھێنانی کانزا لە بیابانەکان ڕوو دەدات، لەگەڵ بینینی تراویلکە لەھەندێک بیابانی گەرمدا. تیشکی خۆری نەپچڕاو ھۆکاری زۆری ڕێژەیەکی باشی وزەی خۆرە.

ئێتیمیۆلۆژی و ڕیشەسازی ناوەکەی

[دەستکاری]

بیابان (biyaban) لە زمانی کوردی لە وشەی (بێ بان)(ڤییابان)(بەیابان) خواسترایە کە بە واتای بێ بان[١] دێت شوێنێکی فراوان و چۆڵ کە سەر و بانی دیارنەبێت ھەروەھا لە وێژەی کوردی بیابان بە واتای (پەریشان) دێت (دڵ بیابان) دڵێکی بێ کەس و پەرێشان، بە تێکرای وشەکان واتای چۆڵەوانی و بێ کەسی دەدات.[٢] ھەروەھا زۆر جار وشەی (سارا) بەکاردێت کە لە (سەحرای) عەرەبی خواسترایە. ھەرچی وشەی (Desert)ی ئینگلیزییە ئەوا ئەم وشەیە لە ھەموو زمانەکانی کۆگناتیرۆسی ڕۆمانسی (ئیتالی و پورتوگالی deserto و فەرەنسی désert و ئیسپانی desierto) لە وشەی دێسێرتوم (dēsertum)ی لاتینی ئەکلیسیای خوازرایە کە مەبەست لێی" شوێنێکی چۆڵکراو " دێت.[٣] لە ئینگلیزیدا پێش سەدەی بیستەم، زۆر جار بیابان بە مانای «ناوچەی ئاوەدان» بەکار دەھات،[٤] بێ ئەوەی ئاماژەیەکی دیاریکراو بۆ بێسەروبەری ھەبێت؛ بەڵام ئەمڕۆ وشەکە زۆربەی جار لە ھەستی زانستی کەشوھەوایی خۆیدا (ڕووبەرێک لە لێژی نزم) بەکار ھاتووە.[٥]

جوگرافیای فیزیکی

[دەستکاری]

بیابان ناوچەیەکە لە زەوی کە زۆر وشکە چونکە ڕێژەیەکی کەم بارانی لێ دەبارێت (کە زۆربەی کات لە شێوەی باراندا، بەڵام لەوانەیە بەفر یان تەم و شێ بێت) زۆر جار بڕێکی کەم ئاو ھەڵدەمژرێت لەلایەن ڕوەکەوە، ھەروەھا زۆرجاران بەھۆکارێک لە دەرەوی بیابان جۆگەکانی ژێر زەوی (کارێز) و کەندەڵانەکانی وشک دەبن بیابانەکان بە گشتی کەمتر لە ٢٥٠ ملم بارانیان لێ دەبارێت لە ھەر ساڵێک.[٦] جگە لە ئەگەری کرداری بە ھەڵمبوون کە ڕەنگە بە شێوەیەکی گەورە ڕوو بدات (لە نەبوونی ئاوی بەردەستدا) ئەگەری ھەڵمبوونی ڕاستەقینە لە سفرەوە نزیک بێت.[٧] نیمچە بیابانەکان ھەرێمێکن کە لەنێوان ٢٥٠ بۆ ٥٠٠ ملم (١٠ بۆ ٢٠ ئینج) بارانیان لێ دەبارێت.[٨]

ناوچە بیابانی و نیمچە بیابانییەکانی جیھان

پۆلێن کردن

[دەستکاری]

بیابانەکان بە چەند ڕێگایەک پێناسە کراون و پۆلێن کراون، بەگشتی بیابانەکان پۆلێن دەکرێن لەسەر بنەمای کۆی ڕێژەی باران بارین، ژمارەی ڕۆژەکان و پلەی گەرمی و ڕێژەی شێ و بڕی کرداری بە ھەڵم بوون، ھەندێک جاریش بنەمای تر بەکاردێت بۆ ھەندێک بیابانی تایبەت بۆ نموونە ناوچە بیابانییەکانی فینیکس لە ئەریزۆنا، دەبینین ساڵانە کەمتر لە ٢٥٠ ملم (٩. ٨ ئینج) ی لێ دەبارێت کەچی لەکاتی پۆلێن کردندا بە بیابانی سارد ھەژمار دەکرێت ھەرچەندە ئەم بیابانە زۆر وشکیشە بەڵام ساردە.[٩] ھەروەھا لە ناوچەکانی سلۆپی باکوور لە برووکس کە ساڵانە کەمتر لە ٢٥٠ ملم (٩٫٨ ئینج) بارانی لێ دەبارێت کەچی ھەر بە بیابانی سارد ھەژمار دەکرێت.[١٠] لە ناوچەکانی دیکەی جیھان بیابانی سارد ھەیە، لەوانە لە ناوچەکانی نزیک ھیمالایا و ناوچە بەرزەکانی دیکەی جیھان بیابانی سارد ھەڵکەوتوون.[١١] بیابانە جەمسەرییەکان زۆربەی ناوچە سەھۆڵییەکانی جەمسەری دادەپۆشن بۆیە ئەگەر بێت و پێناسەیەکی ناتەکنیکی بیابان بکەین دەبێت بڵێین کە «بیابانەکان ئەو بەشانەی سەر ڕووی زەوین کە بەرگی ڕوەکی تەواویان نییە بۆ پشتگیری کردنی دانیشتووان»[١٢]

دیمەنی بیابانی مەزنی ئەفریقا گەورەترین و گەرمترین بیابانی سەر زەوی

پێوەری باران بارین لە پێناسەکردنی زانستی بۆ بیابان پێوانەیەکی سەربەخۆیە و بنەمایەکی زانستی گشتگیری نییە.[١٣] ئاوی ناوچەیەک یاخود بیابانێک دەتوانرێت بە بەکارھێنانی ھاوکێشەی P – PE ± S لێک بدرێتەوە، کە لە شوێنی P, PE ڕێژەی ھەڵمبوون دادەنێین ھەروەھا لەشوێنی S بڕی عەمبارکردنی ڕووی ئاو دادەنێین. چونکە کرداری بەھەڵمبوون و ھەڵمژینی ئاو لەلایەن ڕوەک و ئاژەڵانەوە کرداری لەدەستدانی ئاوە لە ڕێگەی پرۆسەکانی ژیانیان.[١٤] کرداری بەھەڵمبوون و خواردنەوەی ھەردووکی کرداری لەدەستدانی ئاوە، جا ئەو بڕە ئاوەی کە دەکرێت لە ھەر ناوچەیەک دیاری بکرێت بە ھەڵم بێت یان بخورێتەوە لەلایەن ڕوەک و ئاژەڵانەوە وەک نموونە، بیابانی سۆنۆران، ئەریزۆنا ساڵانە نزیکەی ٣٠٠ ملم (١٢ ئینج) بارانی لێ دەبارێت، لەگەڵ ئەوەشدا نزیکەی ٢٥٠٠ ملم (٩٨ ئینج) ئاو بە ھەڵم دەچێت بە ماوەی ساڵێک.[١٥] بە واتەیەکی تر نزیکەی ھەشت جار کرداری بە ھەڵم بوون زیاترە لە بری باران بارین، لە ڕاستیدا ڕێژەی ھەڵمەکان لە ناوچەی سارد وەک ئالاسکا زۆر نزمترن بەھۆی نەبوونی گەرما بۆ یارمەتیدان لە پرۆسەی ھەڵمبوون[١٦]

بیابانەکان ھەندێک جار بە " گەرم " یان " سارد "یان " نیمچەیی " یان " کەناری " پۆلێن دەکرێن. تایبەتمەندی بیابانە گەرمەکان لە بەرزی پلەی گەرما لە ھاویندا دەگرێتەوە؛ ڕێژەی بە ھەڵمبوونی زیاترە لە ڕێژەی باران بارین، کە بە زۆری بەھۆی پلەی گەرمای بەرز، بای بەھێز و نەبوونی بەرگی ھەور، کردارەکە خێراتر دەبێت؛ ھەروەھا جیاوازی بەرچاو لە ڕوودانی باران و چڕی و شێ و بەرزی و نزمی بیابانەکە و ڕووبەر و ھەڵکەوتەی جوگرافی بیابانەکە بەپێی زەویە کیشوەرییەکەی ڕۆڵ دەگێرێت. ئەمە جگە لە جیاوازییەکانی ڕۆژانەی پلەی گەرما کە دەکرێت بە ئەندازەی ٢٢ °C (40 °F) یان زیاتر بێت، لەگەڵ لەدەستدانی گەرما کە بەھۆی تیشکدانەوەی لە شەودا بەئاسمانە ساماڵەکانیان زیاد دەبێت.

بیابانە ساردەکان کە ھەندێک جار بە بیابانە خەمناکەکان ناسراون، فراوانییەکەیان زۆرترە و ئاستیشیان بەرزترە لەچاو بیابانە گەرمەکان لە ئاستی ڕووی دەریاوە.[١٧] وشکیی لە بیابانە ساردەکاندا بەھۆی وشکبوونی ھەواوە دروست دەبێت، و ھەندێک بیابانی سارد لە زەریاوە دوورن و ھەندێکی دیکەشیان بە زنجیرە چیاکان لە دەریاجیاکراونەتەوە و لە ھەردوو بارەکەشدا شێی تەواو لە ھەوادا نییە یان نامینێت بۆ ئەوەی ببیتە ھۆی زۆری باران. گەورەترینی ئەم بیابانانە لە ئاسیای ناوەڕاست دەدۆزرێنەوە ئەوانی دیکە لە بەشی ڕۆژھەڵاتی چیای ڕۆکی لە ئەمریکا و لە بەشی ڕۆژھەڵاتی ئەندێز و باشووری ئوسترالیا دروست بوون. بیابانە جەمسەرییەکان جۆرێکی تایبەتی بیابانی ساردن ھەوا زۆر ساردە و شێ کەم خۆی دەگرێت، ئەوەندە کەمی باران ڕوو دەدات و ئەوەی کە دەکەوێت، زۆربەی کات ھەر بەفرە، بای زۆر بە ھێز ھەڵدەکات و ھەمووی لەگەڵ خۆی ڕادەماڵێت.[١٨] بۆ نموونە لە بیابانە جەمسەرییەکان، باران بارینی ساڵانە نزیکەی ٥٠ ملم (٢ ئینج) ە لەکاتێکدا لە بیابانە گەرمەکان دە ئەوەندەی ئەو بڕە دەبارێت.

ئەگەر تەنھا باران بکەین بە پێوەر، بیابانی ھایپەرئاد لە ساڵێکدا کەمتر لە ٢٥ ملم (١ ئینج) بارانی لێ دەبارێت؛ ھیچ خولێکی وەرزییان نییە جگە لەتۆماری ماوەی دوازدە مانگی ساڵ. بیابانی ئارید ساڵانە بڕی باران بارینیان لە نێوان ٢٥ بۆ ٢٠٠ ملم (١ و ٨ ئینج) لە ساڵێکدا و بیابانی نیمچەرید لە نێوان ٢٠٠ بۆ ٥٠٠ ملم (٨ و ٢٠ ئین) دەبارێت. لەگەڵ ئەوەشدا ئەو ھۆکارانەی وەک پلەی گەرما و شێ و ڕێژەی ھەڵمبوون و توانای ھەڵگرتنی شێی زەوی کاریگەری دیاریان لەسەر پلەی وشکبوون و ژیانی ڕوەکی و ئاژەڵی ھەیە کە دەکرێت بەردەوام بێت. باران بارین لە وەرزی سەرمادا لەوانەیە کاریگەرتر بێت لە بەرزکردنەوەی گەشەی ڕوەک.

دیمەنی ئەنتارکتیکا (بیابانی جەمسەری باشوور) گەورەترین بیابانی ساردی سەر زەوی

بیابانە نیمچەیییەکان یان بیابانە بێ پەرژینەکان ئەو ناوچانەن کە تێکرای باران بارینیان لە ساڵێکدا زیاتر لە بیابانی ئاسایدا و ئاستی شێی بەرزترە ئەم ھەرێمانە کەش و ھەوایەکی نیمچە لێڵیان ھەیە و لە بیابانی ئاسایی کەمتر گەرمترن.[١٩] بیابانە تەواوەکان ھەندێک تایبەتمەندیی ھاوبەشیان ھەیە و بە زۆری دەکەونە لێواری ناوچە وشکاویە کیشوەرییەکان کە ساڵانە بڕی باران بارین لە ٢٥٠ ملم (١٠ ئین) بۆ ٥٠٠ ملم (٢٠ ئینج) دەبێت، بەڵام ئەم بڕە بەھۆی ھەڵمبوون و خۆراکی خاکەوە تەواو دەبێت بیابانی تابێرناسی (ئیسپانیا) و کەناری و ئاسیای ناوەڕاست وخۆڕئاوای ئەمریکا و زۆربەی باکووری مەکسیکۆ و بەشێکی ئەمریکای باشوور (بەتایبەت لە ئەرژەنتین) و بانی ئوسترالی لەو جۆرەن ئەوان بە زۆری تایبەتمەندی (گەرمەتاو) یان (گەرمەسێر) یان ھەیە.[٢٠]

بیابانەکانی کەناردەریا بەزۆری لە قەراغی ڕۆژئاوایی بارستەی زەویە کیشوەرییەکاندا دەدۆزرێنەوە لەو ھەرێمانەی کە کاتی زستانە لە خاکەکە نزیک دەبێتەوە یان ئاوە ساردەکانی زەریا بای فێنک و سارد دەنێرن. بای فێنک کە بەسەر زەریادا ڕەت دەبێت دەپەڕنەوە سەر وشکانی و برێکی زۆر شێ ھەڵدەگرن و لە ناوچە کەناراویەکان پلەی گەرما نزم دەکەنەوە، ھەرچەندە ڕێژەی باران بارین زۆر کەمە بەڵام لە شێوەی تەم و شنە مەودای پلەکانی گەرما بە پێوەری ڕۆژانە و ساڵانە تا ڕادەیەک نزمە، کە بە پلەی ١١ °C (20 °F) و ٥ °C (9 °F) لە بیابانی ئاتاکاما تۆمار کراوە.[٢١] بیابانی لەم جۆرە زۆرجار درێژ و تەسکە لە لایەک بە زنجیرە چیا دەورە دراوە و لاکەی تریشی زەریایە لە بیابانەکانی نامیبیا و چیلی و باشووری کالیفۆرنیا دەبینرێت بیابانەکانی تری کەنار دەریا کە بەھۆی کاتی زستانەوە کاریگەریان لەسەر دروست دەبێت، لە ڕۆژئاوای ئوسترالیا و نیمچە دورگەی عەرەبی و قۆچی ئەفریقا و کەنارەکانی ڕۆژئاوای بیابانی مەزنی ئەفریقا دەدۆزرێنەوە.

لە ساڵی ١٩٦١ دا پێڤەریل مێیگس ھەرێمەکانی بیابانی لەسەر زەوی دابەش کرد بۆ سێ پۆلێن بەپێی بڕی ئەو بارانەی کە لێیان دەبارێت. کە پۆڵێنی ئێستاش لەسەر ھەمان بنەمادا ئیش دەکات کە بەشێوەیەکی فراوان پەسەند کراوە، چونکە زۆرینەی بیابانەکان کەمتر لە ٢٥٠ ملم (١٠ ئینج) بارانیان لێ دەبارێت لە ساڵێکدا ھەروەھا نیمچە بیابانەکانیش ساڵانە بارانیان لێ دەبارێت بە ڕێژەی نێوان ٢٥٠ بۆ ٥٠٠ ملم (١٠–٢٠ لە).[٢٢]

بیابانەکان ھەروەھا پۆلێن دەکرێن، بەپێی ھەڵکەوتەی جوگرافی و شێوازی کەشوھەوای زاڵ، وەک بای بازرگانی و ھێڵی کەمەرەیی زەوی و ناوچەی سێبەری باران و کەناراویەکان جگە لە بیابانە جەمسەرییەکان. لەناوچەی ھێڵی کەمەرەیی دژە گەردەلولی لاوەکی و ھەوای وشک لە بەرزایییەوە بەرەو جەمسەرەکان دەبەن. بیابانی مەزنی ئەفریقا لەو جۆرەیە کە کەوتووەتە ناوەڕاستی ھێڵی پانی لەنێوان ٣٠ تا ٥٠ ی باکوور و باشوور ھەڵکەوتووە. زۆربەی ئەو بیابانانەی لەژێر کاریگەری تەوژمەکانی دەریاوەن بارانیان کەم لێ دەبارێت بەڵام شێی دەریاکان بوونەتە سەرچاوەی گرنگی ئاوی بیابانەکە.[٢٣] بیابانەکانی (تنگگەر) و (سۆنوران) لەیەک دەچن لەو ھەرێمانەن کە جیاوازییەکی زۆر ھەیە لە پلەی گەرمی لەنێوان دەریا و وشکانیدا، چونکە ھەوای گەرمی شێدار لەسەر دەریاوە بەرز دەبێتەوە، بەھۆی باوە دێتە سەر بیابان و ناوەڕۆکی ئاوەکەی دەسپێرێت بە خاک و دەگەڕێتەوە بۆ دەریا. ئەم بیابانانە زیاتر لە ناو زەوی شێیەکەیان ھەڵدەگرن، بیابانی تار لە نزیک سنووری ھیندستان و پاکستان لەو جۆرەیە.

دیمەنی ناوچەیەکی سێبەری باران (بیابانی تار) بیابانی نێوان ھیندستان و پاکستان

لە ھەندێک لە بەشەکانی جیھان، بیابانەکان بەھۆی کاریگەری ناوچەی سێبەری بارانەوە دروست دەبن. ئەمەش بەرزبوونەوەی ئۆرۆگرافیک ڕوودەدات کاتێک کە بارستەی ھەوا بەرز دەبێتەوە بۆ تێپەڕبوون بەسەر ئەو زەویە بەرزانەدا. لە پرۆسەکەداباران لە بناری چیاکەدا دەبارێت و برێکی کەم شێ دەمینێتەوە بۆ ئەم زەویە بەرزانە. بیابانی تەکلەمەکان نموونەیەکە، لە سێبەری بارانی ھیمالایادا پاڵکەوتووە و ساڵانە کەمتر لە ٣٨ ملم (١. ٥) بارانی لێ دەبارێت.[٢٤]

بیابانەکانی مۆنتان شوێنی سەخت و بەرزن کەوتوونەتە باکووری ھیمالایا، ھەریەک لە چیاکانی کۆنلۆن و تایبتا دەوریان داوە بەرزی ئەم بیابانانە ٣٠٠٠ م (٩٨٠٠ پێ) لەئاستی ڕووی دەریا بەرزە و بەم ھۆیەوە پلەی گەرمی زۆر بەرزە بەھۆی نزیکی لە خۆرەوە ھەروەھا ڕێژەی شێی زۆر کەمە تێکڕای بارانبارینی ساڵانە زۆرجار لە ٤٠ ملم یان ١٫٥ ئین کەمترە. بیابانەکانی مۆنتینە بە ئاسایی ساردن، یان لەوانەیە بە ڕۆژ گەرم بن و بە شەو زۆر سارد بن ئەمیش بەھۆی ئەوەی کەوتووەتە ڕۆژھەڵاتی چیای کیلیمانجارۆ.[٢٥]

بیابانە جەمسەرییەکان وەک بیابانی دۆڵی وشکی مەکمۆردۆ کە بە سەھۆڵبەندان دەمێننەوە بە درێژایی ساڵ بەھۆی شنەبای وشک کە لە شاخەکانی دەوروبەرییەوە بۆی دەڕوات.[٢٦] ناوچە گردە لمییەکان لە نیبراسکا بە بیابانی زەردھەڵگەڕاو ناسراون. لە سیستەمی پۆلێنکردنی کەشوھەوا وەک یەکن، کە بە بیابانی (گەرمەتاو) یان (گەرمەسێر) پۆلێن دەکرێن. لەسیستەمی پۆلێنکردنی ئاووھەوای کوپێن، بیابانەکان پۆلێن دەکرێن وەک ناوچەی کەشوھەوای نالەبار.[٢٧]

کەش و ھەوا

[دەستکاری]

کەش و ھەوای بیابانەکان بە زۆری بوارێکی گەرمی وەرزی و نیوە وەرزیان ھەیە، لەکاتی ڕۆژدا تیشکی خۆڕ بەشێوەیەکی ستوونی و بە پلەیەکی گەرمی بەرز بەر ڕوویەکەی دەکەوێت، بەڵام دوای خۆڕئاوابوون پلەکانی گەرما نزم دەبنەوە. جیاوازی پلەی گەرما ڕەنگە بگاتە٢٠ تا ٣٠ °C (٣٦ بۆ ٥٤ °F) جگە لەوەی ڕووکاری بەردەکان و پێکھاتەی لمی بیابانەکە ڕاستەوخۆ کار بکەنە سەر پلەی گەرمی. بە درێژایی ڕۆژ ئاسمان بە زۆری ڕوون و ساماڵ دەبێت و تیشکی خۆڕ بە تەواوی بەر خاکەکەی دەکەوێت، بەڵام ھەر کە خۆر ئاوا دەبێت، بیابان بە خێرایی گەرمییەکەی ون دەکات و بەرەو فێنکی و زۆرجارانیش ساردی دەچێت. لە بیابانە گەرمەکان پلەی گەرما لە کاتی ڕۆژدا بە وەرزی ھاوین دەتوانێت لە ٤٥ پلە (١١٣ °F) تێپەڕ بکات و لە شەویشدا بگاتە پلەی سفری سلیلیزی بەتایبەت لە وەرزی زستاندا.

بڕوانە تاوێرە بەردە شەق بووەکان بەھۆی جیاوازی زۆری پلەی گەرما، تێکساس، ئەمریکا

ئەم جیاوازییە زۆرەی گەرما کاریگەری تێکدەرانەی ھەیە لەسەر ڕووکاری بەردین و تاشە بەردە چەقیوەکان کە بە قۆناغی سووتان کزرانەویان دا دەبات و وایان لێ دەکات بە ئاسانی ورد ببن. دوای شەق بوون پارچە بوون ئەم بەردانە بە کەندەڵان دۆڵەکان بانگرۆز دەبنەوە و بەم ھۆیەوەش پارچەی زیاتریان لێ دەبێتەوە تا دەگەنە ئاستی لمین. بەردەوامی لەم جیاوازییەی گەرما لە نێوان شەو و ڕۆژ دا بەردەکەن ھێز وئەو پەستانە ناوەکییەی کە لە بەردەکان دروست کراوە لە دەستی دەدەن. ھەروەھا کاتێک کە ڕووی دەرەوەی بەردەکان دەکروزێن و شەق دەبن کرداری ھەڵم بوون لە کڕۆکی بەردەکان ڕوودەدات. لەوانەیە پرۆسە کیمیایییەکانی کەشوھەوا ڕۆڵێکی گرنگتر ببینن لە بیابانەکان لەوەی پێشتر بیری لێکرابووەوە، ڕەنگە شێی پێویست لە شێوەی (ھەور) یان تەمدا لە چینەکانی ژێرەوەی زەوی بۆ سەرەوە بێن و کاتێک دەگەنە نزیک چینەکانی سەرەوە کرداری بە ھەڵمبوون دەست پێدەکات بەمەش خوێی ناو شێیەکە لە چینەکانی سەرەوە دەمینێتەوە لە شێوەی کریستاڵی خوێ، گەردیلە بەردییەکان وەک لم لەگەڵ ئەم خوێیە کریستاڵیانە تێکەڵ دەبن بەمەش بەردەوام گۆڕانکاری لە پێک ھاتەی کیمیایی لمەکان ڕوو دەدات.[٢٨]

کاتێک گاشەبەردەکان لە کێوە بیابانییەکان دەبنەوە یان ھەڵدەقەندرێن بەھۆکارێکی سرووشتی لە شوێنی ئەم گاشە بەردانە چاڵ دروست دەبن. ئەم چاڵانەش وا دەکەن گەرما زیاتر بەرەو ناخی زەوی بچێت و کرداری بە ھەڵمبوونی شێی ناو خاک خێراتر زۆرتر بێت تا لە ئەنجام تەنھا لم و خۆڵێکی وشک دەمینێتەوە. خۆڵ لە قوڕی پتەو یان لە تەنی گرکانی دروست دەبێت، بەڵام ھەرچی لمە لە پارچەبوونی بەردی شاخ و بەردی قسڵ دروست دەبێت. ڕێژەیەکی پێوانەیی دیاری کراوی شێ ھەیە بۆ دروست بوونی لمەکان ئەگەر ھاتوو ڕێژەی شێ لە (نزیکەی ٠٫٥ ملم) یان کەمتر بوو ئەوا لمەکان دروست دەبن لە تاشە بەردە ورد بووەکان.

بڕوانە شێوەی دەنکۆڵەی لم ،(لمی بیابانی گۆبی)

کێوەکان بەردەوام بەرەو سەرەوە بەرز دەبنەوە بەھۆی پاڵەپەستۆی پلێتەکان، بەمە تاشە بەردی نوێ سەر دەردێنن و پاڵ بە بەردەکانی سەرەوەی خۆیان دەنێن لەگەڵ ھۆکارەکانی تر لمی زیاتر و زیاتر دروست دەبێت بە خێرایییەکی زۆر، دەنکە لمەکان لەسەر ڕوەکە دووبارە دەسووتێنرێنەوە وردتر دەبنەوە، ھەروەھا دەنکە لمە ھەڵواسراوەکانی ھەوا وەک میکانیزمێکی بەرھەمھێنانی لم کار دەکەن کە تەنی پتەو لە ڕێڕەوی خۆیدا دەھاڕینێت و وەک وزەی بزواندنی با دەیگوازێتەوە بۆ سەر زەوی.

گەردەلولی لم

[دەستکاری]

خۆڵ بارین و تۆزوبا (گەردەلولی لم) ڕووداوی سروشتین کە لە ناوچە وشکەکاندا ڕوودەدات، کە زەویەکەی پارێزراو نییە بە ڕووپۆشیێکی ڕوەکی. باوبۆڕ و خۆڵبارین بە زۆری لە پەراوێزی بیابانەکان دەست پێدەکات نەک خودی بیابانەکان. کاتێک بایەکی توند دەست بە فووکردن دەکات گەردیلەی ورد لەسەر زەوی ھەڵدەگرێت و لەگەڵ خۆی دەیبا، بە خێرایییەکی زۆر لەنێور ڕێرەوی گێژەلوکەکانی دەئاڵێنێت و گەردیلەکان لێک دەخشێنێت بەمەش کرداری ورد بوون دیسان دەست پێدەکاتەوە ئەم بایانە گەردیلە لمەکان ھێندە ورد دەکات تا دەبن بە تۆز،[٢٩] گەردیلە لمەکان لە باوەشی بایەکان دەمێننەوە بەگوێرەی سێ پێوەری سەرەکی کە بریتین لە قەبارە و شێوە و چڕیی؛ ئەو گەردیلانەی ھەتا قەبارەیان گەورەتر بێت زیاتر لە ھەوا دەمێننەوە و ئەو گەردیلانەی کە شێوەیان تیژە زیاتر وەک ئاش کار دەکەن و بە نووکە تیژەکانیان بەردەکان دەھاڕن بەڵام ئەو گەردیلانەی خاوەن چڕییەکی زۆرن زوتر دەنیشن.[٣٠] ئەو تەنە بچووکانەی کە قەبارەیان لە ٠٫١ ملم (٠٫٠٠٤ ئینج) بچووکترە لە زریانێکی خۆڵدا ئەم تەنۆچکە بچووکانە بەرزدەبنەوە بۆ چینە بەرزەکانی کەش لەوێشەوە ھەم دیسان بەرز دەبنەوە تا دەگاتە ئەوپەری توانای بینین (٦کم) دواتر لەوێ لە چینە ساردەکانی کەش دا لەگەڵ شێیەکان تێکەڵ دەبن و دەتوانن بۆ ماوەی چەندین ڕۆژ بمێننەوە دواتر بەھۆی بای بازرگانی دەگوازرێنەوە بۆ دووری ٦ھەزار کم (٣٧٠٠ میل) ھەوری چڕتر لە خۆڵ دروست دەبێت، بە بایەکی بەھێزتر جولە دەکەن تا دواتر بەھۆی وزەی تیشکی خۆر لە شێوەی باران بارین دادەبەزنەوە بۆ سەر زەوی. لێکۆڵینەوەیەکی زانستی ئەنجام درا لە ساڵی ٢٠٠١ لە گەردەلوولێکی خۆڵبارین لە چین تێبینی کرا کە ٦ , ٥ ملیۆن تەن خۆڵی ھەڵگرتووە و ڕووبەری ١٣٤٠٠٠٠٠٠ کم ٢ (٠٠٠ , ٠٠٠ , ٥٢) مەتر دووجا داپۆشی. قەبارەی ھەر تەنۆچکەیەک ١٫٤٤ ملم بوو.[٣١]

بڕوانە گەردەلولێکی بیابانی، ئەم گەردەلولە لە باکووری بیابانی عەرەبی ھەڵیکردووە لە بنکەی ئاسمانیی عەین ئەلئەسەد لە عێراق وێنەی گیراوە

خۆڵبارین بە ڕێژەیەکی زۆر کەمتر لە چاو زریانی خۆڵ ڕوودەدات. خۆڵ بارین زۆرجار بەھۆی ڕەشەبای خۆڵی سەختەوە ڕوو دەدات، کاتێک کە با خێرایییەکەی زیاد دەبێت گەردیلەی گەورەتر و زۆرتر ھەڵدەگرێت دواتر خێرایی بایەکە کەم دەبێتەوە ئیتر گەردیلە گەورەکان ناتوانن لە ھەوا خۆیان گیر بکەن بۆیە وەک باران دادەبارێن بۆ سەر زەوی.[٣٢] ئەم دەنکە لمانە قەبارەیان تا نزیکەی ٠ .٥ ملم (٠ .٠٢٠ ئینج) بێت دەتوانن بەھۆی ھەواوە کۆچ بکەن بەڵام زوو دەگەڕێنەوە سەر زەوی، گەردیلەکانی تری ناو پرۆسەکە بە گوێرەی کێشیان لە ھەوا دەمێننەوە ھەندێکیان کێشیان بەرزە و دەتوانن تەنھا چەند مەترێک بە ھەوا دا بڕۆن بۆیە ھەموویان لەپاڵ یەک دەکەونە جۆگەلە یان کەندەڵانێک کە دواتر ھێندە زۆر دەبن شێوەیان وەک ڕووبارێک دەردەکەوێت (ڕووباری لمی) ئەم جۆرە لمانە دەتوانن تەنھا نیو مەتر لە ڕووی زەوی بەرز ببنەوە.[٣٣] ئەو دەنکە لمانەی کە زۆر گەورەن ناتوانن بەرزببنەوە بەڵام لەسەر ڕووی زەوی لەگەڵ بایەکان خۆیان بانگرۆز دەکەنەوە یان لە شێوەی بازدانی کورت خێراتر دەڕۆن کە شێوەی تەپۆلکە یان کەندەڵانی کەوانەیی وەردەگرن.

ھێڵکاری تەکنیکی چۆنییەتی جولەی دەنکۆڵە لمەکان بەھۆی باوە

لەکاتی گەردەلوولێکی خۆڵاوی دا تەنۆکە خۆڵە بالێوەکان بە کارەبا بارگاوی دەبن. ئەو جۆرە کێڵگە کارەباییانەی لم دەتوانن تا ٨٠ کەی ڤی/م کارەبا بەرھەم بێنن، و دەتوانێت پریشکی کارەبایی بەرھەم بھێنێت و دەبێتە ھۆی کارای یاریدەدەر و دەستێوەردانی فیزیایی لە پێکھاتەی بیابانەکان.[٣٤] کێڵگە کارەبایییەکان بەھۆی بەرییەککەوتن لەنێوان تەنە ھەوایییەکان و بەھۆی کاریگەریی نیشتنەوەی دەنکە لمەکان لەسەر زەوی دروست دەبێت. میکانیزمەکە کەمێک ئاڵۆزە بەڵام تەنەکەکان عادەتەن بارگەیەکی نەرێنیان ھەیە کاتێک تیرەکەیان لە خوار ٢٥٠ میونە بەڵام بارگەکەیان ئەرێنی دەبێت کاتێک تیرەیان زیاتر دەبێت لە٥٠٠ میون.[٣٥]

پێوانەی بیابانەکان

[دەستکاری]
شوێنی سەرجەم بیابانە گەورەکانی جیھان (بەبێ بیابانی جەمسەری باشوور)

بیابانەکان نزیکەی یەک لەسەر سێی زەوی پێک دێنن. لێژی و تەختی و ڕێژەی خوێی خاکەکانیان پێوەری سەرەکین بۆ بابەتی پۆلێن کردنیان ڕێککارەکانی ئۆلییان ڕێککاری سەرەکین بۆ دیاریکردنی شێوە و دیمەنی بیابانەکان. بۆ نموونە بیابانە جەمسەرییەکان ھەروەھا بە «بیابانە ساردەکان» یش دەناسرێن تایبەتمەندیی ھاوشێوەیان ھەیە چونکە لەبری باران بارین بەفربارینە.[٨] بیابانە جەمسەرییەکان گەورەترین بیابانی ساردی جیھانن (کە لە نزیکەی ٩٨٪ ی بەستەڵەکی ئەستووری کیشوەری و ٢٪ بەردی نەزۆک پێک دێت). ھەندێک لە بەردە نەزۆکەکان لە ناو ئەو جۆرە بەردە وشکانەی کە پێی دەوترێت دۆڵی وشکی جەمسەری بەھۆی بەفرەوە ھەرگیز ناتوانی دەستت پێی بگات، ئەگەر بێت و ئەم بەردە وشکانە سەر دەربێنن ئەوە کرداری. بە ھەڵم بوون دەست پێدەکات ھەرچەندە بەفریش ببارێت ھەتاوەکو سەھۆڵیش بە ھەڵم دەکات.[٣٦]

پێرستی دە بیابانی ھەرە گەورەی جیھان[٣٧]
ڕێزبەندی بیابان ڕووبەر (km2) ڕووبەر (میلی چوارگۆشە)
١ ئانتارکتیکا (ئانتارکتیکا) ١٤,٢٠٠,٠٠٠ ٥٬٥٠٠٬٠٠٠
٢ جەمسەری باکوور (جەمسەری باکوور) ١٣,٩٠٠,٠٠٠ ٥٬٤٠٠٬٠٠٠
٣ بیابانی مەزن (ئەفریقا) ٩,١٠٠,٠٠٠ ٣٬٥٠٠٬٠٠٠
٤ بیابانی عەرەبی (Middle نیمچە دوورگەی عەرەبی) ٢,٦٠٠,٠٠٠ ١٬٠٠٠٬٠٠٠
٥ بیابانی گۆبی (ئاسیا) ١,٣٠٠,٠٠٠ ٥٠٠٬٠٠٠
٦ بیابانی پاتاگۆنیا (ئەمریکای لاتین) ٦٧٠,٠٠٠ ٢٦٠٬٠٠٠
٧ بیابانەکانی ئوسترالیا (ئۆقیانووسیا) ٦٤٧,٠٠٠ ٢٥٠٬٠٠٠
٨ بیابانی کەلاھاری (ئەفریقا) ٥٧٠,٠٠٠ ٢٢٠٬٠٠٠
٩ بیابانی حەوزی مەزن (ئەمریکای باکوور) ٤٩٠,٠٠٠ ١٩٠٬٠٠٠
١٠ بیابانی سووریا (خۆڕھەڵاتی ناوین) ٤٩٠,٠٠٠ ١٩٠٬٠٠٠

بیابانەکان، ھەم گەرم و ھەم ساردن، لە دیاریکردنی پلەی گەرمی زەویدا، بەشێکیان ڕۆڵی سەرەکی دەگێڕن ئەمەش لەبەر ئەوەی لە بیابانەکان زیاتر کرداری تیشکدانەوەی ڕووناکیی ڕوو دەدات کە دەبێتە ھۆی بڵاوکردنەوەی گەرمی لە ھەوادا بە پێچەوانەوە دەبینین دەریا و دارستانەکان تیشکی ڕووناکی ھەڵدەمژن.

تایبەتمەندییەکان

[دەستکاری]

زۆر کەس بیابانەکان بە ناوچەی لماوی و ناوچەی زۆر گەرم دادەنێن یان وا دەزانن ناوچەی بێ ژیانن و چۆڵەوانین چونکە زۆرینەی خەڵک بەو شێوەیەیە دەیبینن کە زۆر جار لە تەلەڤیزیۆن و لە فیلمەکاندا وێنا دەکرێن، بەڵام بیابانەکان ھەمیشە بەم شێوەیە دەرناکەون لە سەرتاسەری جیھاندا، نزیکەی ٢٠٪ بیابانەکان بیابانی لمین، جیاوازییەکە تەنھا ٢٪ لە ئەمریکای باکوورەوە بۆ ٣٠٪ لە ئوسترالیا و زیاتر لە ٤٥٪ لە ئاسیای ناوەڕاست ھەیە کە بیابانی لمین.[٣٨]

ئەم بیابانە لمیانە ھەر ھەمووی لم نین بەلکو تەنھا توێژالی سەرەوەیان لمە کە چینێکە لە تەنی مردوو لە چەند سانتیمەترێک بۆ چەند مەترێک ئەستورتر نین. کە بە شێوەی ئاسۆیی بە ڕووبەرێکی فراوان پەرت بووینە، بە ئەم چینە لمانە بەردەوام ئەستورییەکەیان دەگۆڕدرێت چونکە لە جولەی بەردەوام دان بەگوێرەی خێرایی بایەکان ئەم گەردیلە لمانە بە ھیچ شێوەیەک لە شوێنی خۆیان نامێننەوە و بەردەوام لە جولە دان ھەندێکیان لە کەڵێن و دۆڵەکان لەنگەر دەگرن و دواتر لەگەڵ یەکتر یەک دەگرن و بۆ ماوەیەک دەتوانن بمێننەوە ھەندێکیشیان لە بنکی قەدی درەخت و ژێر کەلێنی گەڵاکان دەمێننەوە ھەندێکیشیان بەھۆی بەرزی و نزمییەکانی زەوی لە سنوورێک دەمێننەوەو شۆستەیەکی بیابانی بچووک دروست دەکەن.[٣٩] لمەکان شێوەی بچووکی شەپۆلەکان دروست دەکەن کە زۆر جاران وەک ڕووبار یان دەریایەک لە لم دەردەکەون ئەم شێوە سەرنج ڕاکێشانەی بیابان بەھۆی بایەکانەوە دروست بوون بەجۆرێک با لە ٢٤ کم/کاتژمێر تێپەڕ دەبێت (١٥ میل لە کاتژمێرێکدا) لەم خێرایییە تەنی لمەکان دەجولێنێت . با بەردەوام تەنە لمییەکان دەجولێنێت کە بەگوێرەی قەبارەیان بەسەر یەک باز دەدەن و شێوەیەک دروست دەکەن دواتر شەپۆلەکان لە دوای یەکن و گۆڕانێک لە ئاراستەی با دەبێتە ھۆی ئەوەی کە دووبارە شێوەیەکی تر وەربگرن.[٤٠]

نەخش و نیگاری لمەکانی بیابانی نەگڤ لە ئیسرائیل

لمی کەندەڵانەکان کەڵەکەبوون لە لمی بای فووکراو کە لە تەپۆڵکەکانەوە دێن. ئەو لمانە لەبەردە سووتاو شەق بووەکانەوە سەرچاوەیان گرتووە، پێک ھاتەی خوێ دەنکە لمەکان پێک دەبەستێتەوە دواتر بەھۆی ئەم پێک بەستنەوە لمی زیاتریان لێ گیر دەبێت و دەبن بە کۆمەڵێک لم دواتر ڕەنگە ئەم کۆمەڵەیە خوێی زیاتریان لێ گیر ببی و بەھۆی شێ خوێیەکە بەسەر لمەکان دەتوێتەوە و ھەمدیسان گەردەلمەکان پێک دەبەسترێنەوە بەڵام ئەمجارە بە قەبارەی گەورەتر دواتر بەھۆی باوە لمی زیاتر لێیان کۆ دەبێتەوە و گەورە دەبێت و دەبێت بە تەپۆلکەیەکی لمین وەک ئەو تەپۆلکانەی لەبیابان دەیانبینین، با لمی زیاتر بەسەر ئەم تەپۆلکەیە دەجولێنێت بەرزی و لێژی ئەم تەپۆلکە لمیانە نزیکەی ٣٢ پلە دەبێت، لەنێوان تەپۆلکەکانیش لمی تر دەجولێن بەھۆی باوە کە پێیان دەڵێن لمی شل کە سیمایەکی جوان دەبەخشن بە بیابان.

بڕوانە شۆستەی بیابان (سنووری بیابان)

شێوەی دەنکە لمەکان پشت بە تایبەتمەندی جۆری بایەکە دەبەستێت. دەنکەکانی لم بە بایەکی بەھێز بەرھەم دەھێنرێن ھەر بەھۆی باشەوە شێوەی جیاواز وەردەگرن کە لەسەر ئاستی ڕووکەشی لێی دەدات و بە شێوەی ھەیڤی دەخولێنەوە.[٤١] کاتێک دوو ئاڕاستەی با ھەڵدەکات، زنجیرەیەک لە دوو کانی درێژی ھێڵی کە بە سێی فدەن ناسراوە، ڕەنگە دروست بێت. ئەمانە ھەروەھا ھاوتەریب لەگەڵ بایەکی بەھێز دا ڕوو دەدات کە بە یەک ئاراستەی گشتی بڵاو دەبێتەوە. دوکانی پێچەوانە لە گۆشەی ڕاستەوە بۆ ئاراستەی بای زاڵ. دەنکە ئەستێرەکان بە بای گۆڕاو دروست بوون، و چەندین لێدەر و خلیسکاندن ڕووبەرووی تیشکدانەوەی لە خاڵی ناوەڕاستیانەوە بە ستوونی گەشە دەکەن؛ دەتوانن بگەنە بەرزی ٥٠٠ م (١٦٠٠ پێ) و دەیانکەنە بەرزترین جۆری دەنکە لم. تەپۆڵکە خڕەکانی لمی بێ دەم و چاوی خلیسکان، دوو کانی لمە دەگمەنەکانن، کە لەسەر لێوارەکانی سەر لێوی دەریا پەرش بوون.[٤٢]

بڕوانە لمی سپی (نیو مەکسیکۆ، ئەمریکا)

بەشێکی زۆری ڕووبەری ڕووتەختی بیابانەکانی جیھان لە دەشتی تەخت و بەردی کلسی داپۆشراو پێکھاتووە کە بەھۆی ھەڵکردنی باوە لە " ھەڵبەزوی یولی " دا، با بەردەوام ماددەی وردو بەسوودەکانی بیابان لەگەڵ خۆی دەبات، کە دەبێتە لمی بای فوولێکراو.[٤٣] ئەمەش ماددە یەکی گەورە لەگەڵ خۆی دەبا بە شێوەیەکی سەرەکی بە چەند بەردێک یان کەلەبەردێکی گەورە دەپوکێنێت، شۆستەیەکی بیابان بەجێدەھێڵێت، ڕووبەرێک لە زەوی لەسەر ڕووکراوە بە بەردی ساف کە لە نزیکەوە پێچراوە و مۆزاییکی دەستکردی دروست کردووە. تیۆری جیاواز ھەیە کە چۆن ڕێک شۆستەکە دروست دەبێت. لەوانەیە دوای ئەوەی خۆڵ و لم بە ڕەشەبا ھەڵدەکەنرێت، بەردەکان خۆیان دەگوازنەوە و لە بەرامبەردا، ئەو بەردانەی پێشتر لەژێر زەویدان، ڕەنگە بە شێوەیەک لە ڕێگاکان خۆیان بۆ سەر ڕووکار بکەن زۆر کەم پاش پێکھێنانی شۆستەیەک، ڕووبەڕبوونی زیاتر ڕوو دەدات بۆیە زەوی جێگیر دەبێت ھەڵمبوون بە کردارێکی گەردیلەیی شێی یی دەھێنێتە سەر ڕوو و خوێی کالیسیۆم لەوانەیە لێژ بکرێت، گەردیلەکان پێکەوە گرێ بدەن بۆ پێکھێنانی تەپۆلکەیەکی بیابان.[٤٤] لە کاتی خۆیدا ئەو بەکتریایانەی لەسەر ڕووی بەردەکان دەژین، کانزا و تەنە قوڕەکان کۆدەکاتەوە، کە ڕووپۆشێکی قاوەیی بریقەدار پێکدەھێنێت کە بە ڤارنیشی بیابان ناسراوە.

ھێڵکاری چۆنییەتی دروست بوونی تەپۆڵکە لمینەکان

بیابانەکانی تری ناخۆڵاوی بریتین لە خستنەڕوو لە بەبەردبووی ژێرزەوی، وشکی یان ئەریدیسۆلەکان، ھەروەھا چەندین جۆری لاندفۆرم کە بەھۆی ئاوی ھەڵقوڵاوەوە کاریگەریان لەسەر دروست دەبێت، وەک ھەوادارانی ئاو، نقوم بوون، دەریاچەی کاتی یان ھەمیشەیی، و ئاوس حەمادە جۆرێک لە دیمەنی بیابانە کە لە ڕاماڵینی بەردین بەرز پێکھاتووە کە بە پرۆسەکانی ئەئۆلیلا لمی لێدەرکراوە لە شێوەی زەوی دا، دەشتەکان بە زۆری بە چەور و بۆڵدەرە گۆشەیییەکان داپۆشراون، کە تەنە جوانەکان بە با ڕووتدەکرێنەوە. ئەمانە لە بیابانی مەزنی ئەفریقا، " سرێر " لە ڕۆژھەڵاتی بیابانی مەزن، " دەشتی گیبەر " لە ئوسترالیا و " سائی " لە ناوەڕاستی ئاسیادا ناودەبرێن. تەسیلی تاسیلی لە جەزائیر، بە شێوەیەکی کاریگەر لە بەردە لمی ڕووخاو، دەربەندەکان، بلۆکەکان، لوتکەیە، شلە، لاشە و ڕاڤینەکان. لە ھەندێک شوێن با کون یان کەوانەی نەخشیوە و لە ھەندێکی دیکەشدا کۆڵەکەی قارچکی وەک لە بنکەکە تەسکتر لە سەرەوە دروست کردووە.[٤٥] لە ڕاماڵینی کۆلۆرادۆ، ئاوێکە کە ھێزی داڕماو بووە ئەوەتا ڕووبارەکان وەک کۆلۆرادۆ ڕێگایان بڕیووە بۆ ئەو ھەزار ساڵەی بەناو زەوی بیابانی بەرزدا، ئەو دەربەندەیان دروست کردووە کە لەسەروی میلێک (٦٠٠٠ پێ یان ١٨٠٠ مەتر) قووڵن لە شوێنەکاندا، ئەو جۆرە ستراتە دەردەکەون کە تەمەنی لەسەروو دوو ملیار ساڵەوەن.[٤٦]

لەو بیابانانەی کە بڕێکی زۆر لە کێوەکانی بەردی قسڵ دەوری حەوزەیەکی داخراویان ھەیە، وەک لە پارکی نیشتیمانی وایت ساندس لە باشووری ناوەڕاستی مەکسیکۆ، جار جار ھەڵکردنی ڕەشەبا بەردی قسڵی ھەڵوەشاوە و گەچ دەگوازێتەوە بۆ ناو تاوەیەکی نزم لەناو حەوزەکە کە ئاوەکە ی تێدا ھەڵم دەبێت، گەچەکەی تێدەکات و کریستاڵ دروست دەکات کە بە سلینایت ناسراوە ئەو کریستاڵانەی کە ئەم پرۆسەیە بەجێیان ھێشتوون، بەھۆی باوە دەڕووخێت و وەک کێڵگەی گەورەی دەنکە سپییەکان دەپووکێتەوە کە لە دیمەنی بەفرین دەچێت.[٤٧] ئەم جۆرە دەنکە دەگمەنە، و تەنھا لە ناو کەندووکە ی داخراودا کە جیپسی زۆر بە تام و بۆن دەپارێزن کە بە پێچەوانەوە دەشۆردرێتەوە بۆ ناو دەریاکە.[٤٨]

ئاو

[دەستکاری]
بیابانی مەزنی ئەفریقا (گۆمێکی وەرزی باران بارین لە چاد)

یەکێک لە وشکترین شوێنەکانی سەر زەوی بیابانی ئاتاکامایە لەڕاستیدا بێبەھابوونی ژیانە چونکە ئەم بیابانە بارانی لێ نابارێت بەھۆی بەرھەڵستی لەلایەن زنجیرە چیاکانی ئەندێز ەوە بۆ ڕۆژھەڵات و مەودای کەناری چیلی لە بەری خۆرئاوای،[٤٩][٥٠] ئەم بارودۆخە ساردەی ھەمبۆلدت و دژە سایکڵاینی زەریای ھێمن پێویستە بۆ پاراستنی کەش و ھەوای وشکی ئاتاکاما کە تێکڕای بارانبارین لە ناوچەی چیلی لە ئەنتۆگاستا تەنیا ١ ملم (٠٫٠٣٩ ئینج) لە ساڵێکدا.[٥١] ھە ندێک وێستگە ی کە شناسی لە ئاتاکاما ھیچ برێک لە بارانیان تۆمار نەکردووە بەڵگەکان باس لەوە دەکەن کە ئاتاکاما لەوانەیە ھیچ بارانێکی لێ نەباریبێت لە ساڵی ١٥٧٠ ەوە بۆ ١٩٧١.[٥٢] ناوچەیەکی ئەوەندە سەخت و بێسەروبەرە بەجۆرێک لە چیاکان کە بە بەرزی ٦٨٨٥ م (٢٢٬٥٨٩ پێ) دەڕواننە سەر بیابانەکە لوتکەکانیان بەردەوام بە بەفر سپی دەنوێنێت کەچی بەھۆی سەرماوە ھیچ برێکی لێ ناتوێتەوە تاوەکو ببنە ڕووبار و بڕژێنە بیابانەکەوە لە بەشی باشووری ئەندێز پلەی گەرما لە ٢٥ تا ٢٧°S دەبێت.[٥٣] ھەرچەندە کە لەژێر زەوی دالەی پەرمافرۆست درێژ دەبێتەوە بۆ بەرزی ٤٤٠٠ م (١٤٤٠٠ پێ) و لە سەرووی ٥٦٠٠ م (١٨٤٠٠ فیت) بەردەوام دەبێت. لەگەڵ ئەوەشدا ھەندێک ژیانی ڕوەکی لە ئاتاکامادا ھەیە،[٥٤] لە شێوەی ڕوەکی پسپۆڕدا کە شێ لە کەوو و ئەو تەمانەی لە زەریای ھێمنەوە ھەڵدەکەن، بەدەست دەھینن.

بیابانی ئاتاکاما لە چیلی (بۆ یەک جاریش بارانی لێ نەباریوە)

کاتێک باران لە بیابانەکان دەبارێت، وەک جار جار ھەیە، زۆر جار توندوتیژییەکی گەورەی لێدەکەوێتەوە و کاردەکاتە سەر ڕووی بیابان پاسەدان بۆ ئەم کاریگەریانە کەناڵەکانی جۆگەی وشکن کە بە ئەرۆیۆس یان وەدیس ناسراون بە ڕانینی ڕووەکانیان دەتوانن تێبینی ئەزموونی لافاوی بیابانی بکەین، ئەم لافاوانە بەخێرایییەکی سەرسوورھێنەر لە دوورییەکی زۆرەوە بەرەو بیابان دێن ئەمیش دوای ڕەشەبایەک کە ڕەنگە چەندین کیلۆمەتر دوور بێت زۆربەی بیابانەکان لە ناو کەندەکانن و ئاویان بۆ دەریا نییە، بەڵام ھەندێکیان بە ڕووباری بیانی دادەپەڕنەوە کە لە زنجیرە چیاکان یان ئەو ناوچانەی کە بەرزن و بارانیان لێ دەبارێت وەک نموونە لەودیو سنوورەوە ڕووباری نیل و ڕووباری کۆلۆرادۆ و ڕووباری زەرد، بەھۆی ھەڵمبوون و تێچوونەوە زۆربەی ئاوەکەیان لەدەست دەدەن، کاتێک بە بیاباندا تێدەپەڕن و لە نزیکەوە ئاستی ئاوی ژێر زەوی بەرزدەکاتەوە.[٥٥] ھەروەھا لە بیابانەکان لە شێوەی کانیاوەکان، مێرگەکان، ڕووباری ژێر خاک (کارێز) یان دەریاچەکان، ئاو ھەیە. ئەو شوێنەی کە دەوەن و درکی بیابانی زۆرە ئەوە ئاو لە ڕووی ڕووکارەوە نزیکە، بۆیە زۆرجاران لەم شوێنانە بیرەکان ھەڵدەکەنن و گۆمی لێ دروست دەکەن، کە دەبێتە سەرچاوەی ئاو بۆ ژیانی ڕوەکی و ئاژەڵی. سیستەمی ئاودێری سندستۆن نوبیان لەژێر بیابانی مەزنی ئەفریقا گەورەترین کەڵەکەبوونی ئاوی بەردینە. ڕووباری مەزنی دەستکرد ئەو پلانەیە کە موعەممەر قەزافی لە لیبیا دروستی کرد بۆ دابینکردنی ئاوی سازگار بۆ شارەکانی کەناردەریا لە باشووری وڵات. شاری کراگا ئۆسیس لە میسر ١٥٠ کم (٩٣ میل) درێژە و گەورەترین حەوزی ھاوبەشی بیابانی لیبیایە.[٥٦] چاڵەکان ھەڵکەندران بۆ دەرھێنانی ئاو لە بەردە لمی مرواری لە چینەکانی ژێرەوە.

لافاوی بیابانی (بیابانی گۆبی)

لەوانەیە دەریاچەکان لە ناو کانیاوەکان دروست بن ئەگەر بێت و ئاوی ژێر زەوی زیاد بکات بەھۆی لافاوی بیابانەوە.[٥٧] بیابانەکانی ئەمریکای باکوور زیاتر لە سەد مێرگی وشکیان ھەیە، کە بەشێکی زۆریان شوێنەواری دەریاچەی بۆنیڤیلیانن کە بەشەکانی ئوتا و نیڤادا و ئایداھۆی لە دوایین چاخ بەستەڵەکیدا داپۆشیبوو ئەوکاتەی کەش و ھەوا ساردتر و تەڕتر بوو.[٥٨] ئەمانە ئێستا بریتین لە دەریاچەی خوێی گەورە، دەریاچەی ئوتا، دەریاچەی سێڤییەر و چەندین دەریاچەی وشک بووی تر. ئەو دەریاچە وشک و ڕوکە تەخت و نەرمانە بۆ یارییەکان بەکاردەھێنران وەک ھەوڵی تۆمارکردنی خێرایی ئۆتۆمبێل لە بیابانی بلاک ڕۆک و بۆنیڤیل سپیدوەی و ھێزی ئاسمانی ویلایەتە یەکگرتووەکان ڕۆجەر درای لەیک لە بیابانی مۆجاڤی بەکار دەھێنێت وەک ھێڵی فڕین بۆ فڕۆکە و کەشتی ئاسمانی.[٤٠]

ئیکۆلۆژی و بایۆگرافی

[دەستکاری]

بیابانەکان و نیمچە بیابانەکان ماڵ و نیشتمانی ئەو وشکاویانەیە کە بەرگەی سەختی تێنوێتی و ئەوپەری بێ ئاوی دەگرن یان دەتوانن لەژینگەیەک بژین کە ھەوایەکی کەم ئۆکسجینی و وشک ھەڵبمژن. ئەم جۆرە زیندەوەرانە پتر لە پشتێنی بەرزی پەستانی ژێر خولگە و ناوچەی سێبەری گەورەی بارانبارینی کیشوەریدا دەدۆزرێنەوە سەرچاوەی بژێوی لەم بیابانانەدا زۆر سەرەتایی و سنووردارە لەبەر ئەوە بەرھەمەکەشی زۆر دەگمەن و سنووردار دەبێت. سەرچاوەی گەشەی ڕوەک بە باران بارین یان پلەی گەرما و بای وشک و سنووردارە. بیابانەکان جیاوازی کاتی بەھێزیان ھەیە لە بەردەستبوونی سەرچاوەکان بەھۆی کۆی ڕێژەی بارانبارینی ساڵانە و قەبارەی ڕووداوەکانی ھەرتاکێک لە وشکەساڵی و بێ ئاوی. بارانبارین سەرچاوەکان یان چارەنووسی زیندەچالاکییەکان دیاری دەکات، ئەمەش جوڵەی ئاژەڵی پچڕپچڕ کردووە و داینامیکەکانی سیستەمی ژینگەیی گونجاوی دروست کردووە. خواردن و دەردانی پاشەڕۆ یاخود بەرگ گۆڕین و فرێدانی توێکل زۆر کەمە و ڕوەک و ئاژەڵ لە بیابانەکان زیاتر لەگەڵ کەم دەرامەتی ئاو و خۆراک خۆیان گونجاندووە، ئەم قەیرانە خۆراکییە بەردەوامەی بیابان کار خستووەتە سەر چالاکییەکانی زۆربوون و زاوزێ کردن بە جۆرێک لە پێشبرکێی زۆربوونیش لەچاو ناوچە جوگرافییە جیاوازەکانی تری زەوی لاواز و لە پاشن.[٥٩]

ڕوەک و دەوەن

[دەستکاری]

ڕوەکەکان ڕووبەڕووی بەرەنگاری توند دەبنەوە لە ژینگەی سەخت دا. ئەو کێشانەی کە پێویستە چارەسەریان بکەن بریتین لە چۆنییەتی دەستخستنی ئاوی پێویست و چۆنییەتی خۆلادان و خۆپاراستنیان لەوەی نەبنە خواردنی گیا خۆرەکان ھەروەھا چۆنییەتیان لە بەرھەمھێنانی فۆتۆسینتاز (Photosynthesis) کە کلیلی گەشەی ڕوەکە. تەنیا لە ڕۆژدا دەتوانن وزە لە خۆرەوە وەربگرن بەڵام لە ڕۆژدا بیابان زۆر گەرمە و کردنەوەی (stomata) بۆ ڕێگەدان بە ئۆکسیدی کاربۆنی پێویست بۆ پرۆسەکە دەبێتە ھۆی ھەڵمبوون و لەدەستدانی ئاو.[٦٠] ھەندێک ڕوەک ئەم کێشەیەیان چارەسەر کردووە بە لەخۆگرتنی (میتابۆلیزمی ترشی کراسولاسیان) کە ڕێگەیان پێدەدات لە شەو و ڕۆژ ئەم(stomata)یان بۆ بکرێتەوە بۆ ئەوەی ڕێگە بە دی ئۆکسیدی کاربۆن بدەن بچنە ژوورەوە، و لە ڕۆژدا ئەم stomata دادەخەن بۆ پاراستن و ھێشتنەوەی بری پێویست لە کاربۆنی C4.[٦١]

ڕوەکی باجەی بیابانی (بیابانی کالیفۆرنیا)

زۆرینەی ڕوەکەبیابانییەکان ژمارە و قەبارەی گەڵاکانیان کەم کردووەتەوە یان بە زۆرینە ھەر دروستی ناکەن. ڕوەکەکانی (ساگوارۆ) پسپۆڕی بیابانن و لە زۆربەی جۆرەکانیاندا وازیان لە دروستکردن گەڵا ھێناوە و کلۆرۆفیلەکان بۆ ناو قەدە تەنکەکانیان گواستووەتەوە، پێکھاتەی خانەیی ئەو پێکھاتەیە دەستکاریکراوە بۆ ئەوەی بتوانن ئاو ھەڵبگرن، کاتێک باران دەبارێت ئاوەکە بە خێرایی ھەڵدەمژن لەڕێگای ڕەگە تەنکۆکەکانیان و ئاوەکەش بپارێزن ھەتا بارانبارینی داھاتوو کە ڕەنگە مانگ یان چەند ساڵێک دوور بێت. (ساگوارۆ) دەتوانێت دەست بکاتەوە بە دروستکردنی گەڵا ئەگەر ئاو زۆر بوو ھەروەھا دەتوانێت ھێندە گەشە بکات کە قەد دروست بکات و ببێتە دارێکی تەواو و پێکرا دارستانێک دروست بکەن[٦٢] .(کاکتی) لە بیابانەکان زۆر جاران دەبێتە سێبەری زۆرێک لە ڕوەک و زیندەوەری تر چل و گەڵاکانی دەبنە ھێڵانەی زۆرێک لە باڵندە بیابانییەکان. داری ساگوارۆ بە ھێواشی گەشە دەکات بەڵام لەوانەیە بۆ ماوەی دوو سەد ساڵ بژیت. ڕووی قەدەکە وەک کۆنسێرتینا قەدکراوە و ڕێگە بە فراوانبوونی دەدات و دارێکی گەورە دەتوانێت ھەشت تەن ئاو لە دوای بارانێکی باش ھەڵبگرن.[٦٣]

ساگوارۆ لە ھەردوو ئەمریکای باکوور و باشوور دا ھەیە، لەگەڵ بنکی درەختی گۆندوانەی ڕوەکی یەک دەگرن و پێکەوە ستراتیژی ھاوشێوەیان گەشەپێدا لەلایەن پرۆسەیەک کە بە ستراتیژی پەرەسەندنی بەیەکگەیشت ناسراوە بە کەمکردنەوەی قەبارە و ژمارەی سۆماتا و بە ھەبوونی ڕووپۆشێکی شەمێیی و گەڵای پڕ و بچووک ئاو کۆ دەکەنەوە بۆ درێژەدانی ژیانیان، لەکاتی پێویستیش ئەوکاتەی کە سەرجەم ئاوی ناو گەڵاکە بەکاردێنن دەست دەکەن بە ھەڵوەرین و فڕێ دانی گەڵا وشکەکان، زۆر جاران ئەم گەڵا وەریوانە کە دەکەونە سەر زەوی وەک سێبەرێکیان لێ دێت تاوەکو خاکەکەی ژێریان ڕاستەوخۆ ھەتاوی بەر نەکەوێت.[٦٤] ھەندێک جۆریشیان گەڵا وشکەکان فڕێ نادەن بەلکو لە قەدەکانیان دەئاڵێنن و وەک ڕووپۆشێک دژی تیشکی خۆر بەکاری دێنن جگە لەوەی ھەندێک لە گەڵا وەریوەکان کە دەکەونە سەر زەوی دەمیلەیەکی ڕەگ ئاسایان ھەیە کە لەکاتی ھەبوونی شێ ھەم دیسان دەتوانن خۆیان بە خاکدا بچەقێننەوە و گەشە بکەن شێوەی گەڵاکانی تەشیلەیی چاڵاویە وەک بەلەم کاتێک شێ لەسەری شەونم دەکا بەشێوەی دڵۆپ بۆ بنکی گەڵاکە لێژ دەبنەوەو دەبنە سەرچاوەی ئاوی پێویست بۆ گەشەیان. دواتر ھەم دیسان لەگەڵ ڕوەکی کاکتی لەیەک دە ئاڵێن بۆ پاراستنی ئاوی ھەڵھیراویان ھەروەھا کۆکردنەوەی شێ و ڕێگری کردن لە کرداری بە ھەڵم بوون سەرەرای ھەموو ئەم ستراتیژیانە پێکرا دەتوانن ڕێگری بکەن لە خواردنیان لەلایەن ئاژەڵە گیا خۆرەکانەوە.

داری ترۆن (بیابانی نامیب)

ھەندێک ڕوەکی بیابان تۆو بەرھەم دەھێنن کە لە خاکەکە دایدەنێنەوە ھەتا باران بارین یان شێی پێویست دێت ئەوکات دەست دەکەن بە چەگەرەکردن و گەشە کردن. ئەم جۆرە ڕوەکانە بە خێرایییەکی زۆر گەورە گەشە دەکەن و لەوانەیە لە ماوەی چەند ھەفتەیەکدا گوڵ دەربکەن و تۆویش بەرھەم بێنن، پێش ئەوەی ئاوی ھەڵگیراویان تەواو بێت خۆیان دەگۆڕن بۆ درەختی بەھێز و ھەمیشەیی تا بەرگەی وشکە ساڵی بگرن، دووبارە بەرھەمھێنانەوە زیاتر تۆو دەست پێدەکەنەوە ئەگەر ھاتوو ئەو تۆوە لە شوێنی سێبەردا بێت، بەڵام نابێت زۆر نزیک بێت لە ڕوەکی دایک و باوکەوە بۆ ئەوەی شێی ژێرزەوی ئەوان ھەڵنەمژن.[٦٥] ھەندێک تۆو ناچەوێتەوە بۆ ژێر خاک بەلکو دەیانەوێت ھەر لەسەر زەوی بیابانەکە بتەقێتەوە بۆ ئەوەی ڕەگۆکەی تۆوەکە چەگەرە بکات. تۆوی دار مێسەوی کە لە بیابانەکانی ئەمریکادا دەڕوێت، قورسە و تەنانەت کاتێک بە وریایییەوە دەیچێنین ھەر سەرناگرێ. بەڵام کاتێک کەش و ھەوا لەبار بوو خۆی بریار دەدات و بە پەلە دەست دەکات بە چەگەرە کردن و گەشەکردنی تەواو، ھەر لەسەر ڕووی زەوی بیابان دەمینێتەوە گەڵای فریوە وشکەکانی درەختی تر لێی گیر دەبن ئەو گەڵایە گیربووانە شێیان لەسەر دەنیشێت و بە شێوەی شەونم دەبنە سەرچاوەی ئاوی باشی ڕوەکەکە. ئەم جۆرە ڕوەکانە سوودێکی تری گرنگیان ھەیە بۆ خاک و درەختەکانی تر بەوەی دەبنە سەرپۆشێکی چاک بۆ زەوی دژی ڕووت بوونەوە و سووتانەوە. تەنانەت زیندەوەرانی ڕوەکی فەنکی و میکرۆسکۆپی بچووک کە لەسەر ڕووی خاک دۆزراونەتەوە (کە پێی دەگوترێت خاکی کریپتیبایۆتیک) دەتوانێت بەستەرێکی زیندوو بێت لە ڕێگرتن لە ڕووکردن و دابینکردنی پشتگیری بۆ زیندەوەرەکانی تری بیابان. بیابانە ساردەکان زۆرجار چڕبوونەوەیەکی زۆری خوێیان ھەیە لە خاکدا گیا و دەوەنی نزم زەویەکە دەپارێزن لە ڕووتانەوە و بەستن.[٦٦]

ئاژەڵ و زیندەوەران

[دەستکاری]

ئەو ئاژەڵانەی کە لە بیابانەکان دەژین پێیان دەوترێت سیرۆکۆڵ ھیچ بەڵگەیەک نییە کە پلەی گەرمی لەشی ماماڵ و باڵندەکان لەگەڵ کەشوھەوا جیاوازەکاندا بگونجێن، چ لە گەرمای گەورە یان سارد. لە ڕاستیدا بە دەگمەنییەکی زۆر کەم، ڕێژەیخۆ گونجاندنیان بە قەبارەی جەستە دیاری کراوە، بێ ئەوەی ئەو کەشوھەوایە ھەبێت کە تێیدا ژیاون.[٦٧] زۆر لە ئاژەڵە بیابانییەکان (ڕوەکەکان) بە تایبەتی خۆگونجاندنیان ھەیە و پەرەسەندن ڕێگایەکی ڕوونە بۆ پاراستنی ئاو و ھەڵگرتنیان بۆ کاتی پێویست لە وەرزی گەرما و وشکە ساڵی. بەو شێوەیەش زۆر جار لە فیزیاناسی بەراوردکاری، ئیکۆفیزیۆلۆژیا و فیزیۆلۆژیای پەرەسەندندا دەخوێنرێن. یەک نموونەی باش ھەیە کە تایبەتە بە گورچیلەی مامالی کە لەلایەن جۆرە بیاباننشینەکان نیشان دراوە. چەندین نموونەی پەرەسەندنی بەیەکگەیشتوو لە زیندەوەرەکانی بیاباندا دیاری کراوە، لەوانە لەنێوان کاکتی و یوفۆڕبیا، فیرینۆسۆما و مارمێلکەکانی مۆلۆچ.

باڵندەی کۆرسەری ڕەنگ کرێمی (کەوی بیابان)

بیابانەکان ژینگەیەکی زۆر سەرسەخت بۆ ئاژەڵەکان پێشکەش دەکەن. ئەم ئاژەڵانە نەک تەنھا پێویستیان بە خۆراک و ئاو ھەیە بەڵکو پێویستیان بە ھێشتنەوەی پلەی گەرمی لەشیشیان ھەیە لە زۆر ڕوەوە باڵندەکان توانای ئەنجامدانی ئەم کارەیان ھەیە و لەھەموو ئاژەڵەکانی تری بیابان باڵاترن بەجۆرێک دەتوانن کۆچ بکەن بۆ ئەو ناوچانەی کە خۆراکی زیاتریان ھەیە ھەروەھا بیابان دەپشکنن و دوای بارانبارین دەتوانن بەرەو چاڵە ئاوییە دوورەکان بفڕن، لە بیابانە گەرمەکاندا باڵندەی خلیسکێنە ھەیە کە دەتوانێت لە زەوی بیابانی زۆر گەرمدا خۆی دوور بخاتەوە و بەرەو چینە ساردەکانی کەش ھەوراز بڕوا ھەروەھا بە بەکارھێنانی گەرمییەکانی بیابان خۆی بۆ چینە بەرزەکان ببات بەبێ فڕین.[٦٨] باڵندەکان لە ھەوای فێنکتر لە بەرزایییە زۆرەکاندا دەمێننەوە بۆ پاراستنی وزەو ئاوی جەستەیان، ھەندێک لە باڵندەکانی تری بیابانیی لە جیاتی فڕین ڕادەکەن. کۆرسەری ڕەنگ کرێمی بە جوانی بە درێژایی زەوی لەسەر قاچە درێژەکانی خۆی دەفڕێت، بە شێوەی خولی دەوەستێت و ڕەنگی توکەکانی وەک ڕەنگی بیابانەکە لێ دەکات و دەتوانێت تێکەڵ بە دیمەنی سروشتی بکات کاتێک کە لە شوێنی خۆی دەمینێتەوە.[٦٩] ئەم باڵندەیە زۆر شارەزایە لە بیابان سەرچاوەی ئاوەکان پێ دەزانێت ھێلانەکەی لەسەر زەوی بیابان دروست دەکات لە دووری دەیان کیلۆمەتر (میل) لەو چاڵە ئاوەی کە پێویستە ڕۆژانە سەردانی بکات.[٧٠] ھەندێک باڵندەی بچووک لە شوێنی زۆر سنووردارکراودا دەدۆزرێنەوە کە ڕەنگیان ھاوتایە لەگەڵ ڕەنگی ڕووی بیابانەکە نموونەی ئەم جۆرانە (کەوی بیابان) ە کە خۆی لەگەڵ لمەکان تێکەڵ دەکات و توکێکی نوێ دەردەکات کە ڕەنگی وەک لمی بیابان ئەم کردارەی کاتێکی زۆر دەخایەنێت تا دڵنیادەبێتەوە لەوەی لەگەڵ ژینگەکەی خۆی یەکدەکەوێ.

ئاو و دوانەئۆکسیدی کاربۆن بەرھەمی کۆتایی میتابۆلی ئۆکسیدی چەوری و پرۆتین و کاربۆھیدراتن. ئۆکسیدیکردنی گرامێک کاربۆھیدرات ٠٫٦٠ گرام ئاو بەرھەم دەھێنێت؛ ٠٬٤١ گرام پرۆتین یەک دڵۆپ ئاو بەرھەم دەھێنێت؛ گرامێک چەوریش ١٫٠٧ گرام ئاو بەرھەم دەھێنێت، ئەم لێکدانەوانەی سەرەوە ئەوەمان نیشان دەدات کە چۆن ئاژەڵەکان خۆیان دەپارێزن لە تینوێتی و وشکە ساڵی کە لەکاتی گەرمای ڕۆژدا چاڵاکییەکانیان کەم دەکەنەوە و ڕێگری دەکەن لە لەدەستدانی ئاو لە ڕێگەی پێست و کۆئەندامی ھەناسەوە ھەروەھا کاتێک لە پشوودان دان پێستیان شێی ئەو ڕوەکانە بەکاردێنێت کە دەیخۆن.[٧١] جۆرەکانی وەک ئەنتیلۆپی ئەداکس، دیک-دیک، مارمیلکەی گرانت و ڕیکس زۆر کارامەن بۆ ئەنجامدانی ئەمە کە وا دیارە ھەرگیز پێویستیان بە خواردنەوەی ئاو نییە. وشتر نموونەیەکی زۆر نایاب و بێ ھاوتای مامیکە کە لەگەڵ ژیانی بیاباندا دەگونجێت کەمبوونەوەی ئاوی بە بەرھەمھێنانی میزی چڕکراوەوە توانای ئەوەی ھەیە کە ڕێگە لە لەدەستدانی ئاوی جەستەی بگرێت بە ڕێژەی ٤٠٪ ی کێشی لەشی. گۆشتخۆرەکان دەتوانن زۆربەی پێویستییەکانی ئاویان لە شلەی لەشەکانی نێچیرەکەیان دەست بکەوێت. زۆربەی ئاژەڵە گەرمەکانی دیکەی بیابان لە شەودا ڕاو دەکەن بەڕۆژیش بە دوای سێبەردا دەگەڕێن یان لەژێر زەویدا دەچنە سووری سڕبوون. لە قوڵایی زیاتر لە ٥٠ سم (٢٠ ئینج) ئەمانە لە نێوان ٣٠ بۆ ٣٢ °C (٨٦ بۆ ٩٠ °F) دەمێننەوە بەبێ گوێدانە پلەی گەرمی دەرەوە. جەربۆاس و جورجە بیابانییەکان و جرجە کانگەرییەکان و قرتکە بچووکەکانی دیکە، شەوان لە ناو بارۆکانیان دەردێن و ڕێوی و گورگ و چەجاڵ و مارەکان دەیانکەن بەڤنێچیری خۆیان. کانگەرۆس بە زیادکردنی ڕێژەی ھەناسەدان، پانکردنەوە، ئارەقکردنەوە و شێکردنی پێستی قاچیان خۆیان فێنک دەکەنەوە.[٧٢]

مارمیلکەیەکی بیابانی

ئەو مامالانەی لە بیابانە ساردەکاندا دەژین، بەھۆی تووکی لەشیان خۆیان گەرم دادەپۆشن و چینەکانی چەوری ژێر پێستیان پەرەی سەندووە و ناواخنی زیاتریان پەرەپێدا نموونە ڕازی جەمسەرییی ڕێژەی توکنی ئەوندە ئەستوورە کە دوو یان سێ ئەوەندەی گیانلەبەرانی تری ئاسایی تووکی ھەیە.[٧٣] باڵندەکان خۆیان لە کێشەی لەدەستدانی گەرما پاراستووە لە ڕێگەی قاچەکانیانەوە کە بەدوور دەگرن لە دانانیان لەسەر سەھۆڵ، ئەم تەکنیکەیان شێوەیەکە لە شێوەکانی خۆگونجاندن. پێنگوین پێستێکی توکنی چڕی ھەیە، چینێکی نزم لەژێر پێستی پڕ ھەوا کردووە تاوەکو لەسەرمای دەرەوەی داببڕێت کە ئەم پەرەسەندنەی پەنگوین یەکێکە لە ستراتیژیترین ڕێگای پاراستنی گەرمی جەستە لە یەکێک لە سەختترین ژینگەی سەر زەوی.[٧٤]

خشۆکەکان ناتوانن لە بیابانە ساردەکان بژین، بەڵکو تەنھا لە بیابانە گەرمەکان خۆیان گونجاندووە. لە گەرمای ڕۆژدا لە بیابانی مەزنی ئەفریقا دا پلەی گەرما دەتوانێت بۆ ٥٠ °C (122 °F) بەرز بێتەوە. بۆیە خشۆکەکان ناتوانن لەم پلەی گەرمایە ڕزگاریان بێت بۆ نموونە مارمێلکەکان لەپلەی گەرمی ٤٥ °C (113 °F) زیاتر ناتوانن بەرگە بگرن.[٧٥] بۆیە بە درێژایی ڕۆژ لە چینەکانی ژێڕ زەوی خۆیان مات دەکەن و بە شەویش دێنە دەرەوە بۆ پەیداکردنی خۆراک. مار و مارمیلکە زۆرترین ژمارەن لە ناوچە وشکاوەکییەکان و ھەندێک مار شێوازی خۆ خشاندنیان لە جوڵەیان پەرەپێداون کە توانای جوڵاندنی لاتەنیشت و ڕێکردنی لمی بەرزیان ھەیە وەک بۆ نموونە ماری کەمانچەی شاخدار لە ئەفریقا و لایەنی ئەمریکای باکوور.[٧٦]

ڕۆبیانێکی بیابانی (بیابانەکانی ئوسترالیا)

ئەمفیبیانەکان خۆیان گونجاندووە لەگەڵ بیابان، لەکاتی جووتبوونیاندا پێویستیان بە برێکی زۆر ئاو ھەیە تاوەکو پێستیان شێدار بێت بۆ دەستخستنی ئەم ئاوە کەفی دەمیان بەکار دێنن کە پێستی خۆیان پێ تەر دەکەن ھەروەھا لە مانگە گەرمە وشکەکاندا لە نێو بارۆیەکی قووڵدا ژیانی خۆی بەسەر دەبات لەم ماوەیە چەندین جار پێستی خۆی دەگۆڕێت تاوەکو بە شێداری بمینێتەوە و پاشماوەی دەوروبەریان وەک کونەئاوێک بەکار دەھێننەوە بۆ شێداری جەستەیان.[٧٧] لە بیابانی سۆنوران مارەکان زۆربەی مانگەکانی ساڵ لە ناو چادرەکەی خۆیاندا بەسەر دەبەن تا بارانێکی بەخوڕ دادەبارێت ئینجا یەکەم نێرە بۆ دۆزینەوەی حەوزێکی گونجاو دێتە دەرەوە بۆ ڕاکێشانی سەرنجی مێیەکانی تر. ھەر لەنێو ئەم گۆمانەدا مێیەکان ھێلکەکان دادەنێن و بەھۆی ئاوەوە بە خێرایی گەشە دەکەن پێش ئەوەی ئاوەکە بە ھەڵم بڕوات. کاتێک گۆمەکان وشک دەبن، پێستیان دادەکەنن.[٧٨] ھەرزەکارەکان بۆ ماوەیەک لەسەر ڕووی بیابانەکە دەمێننەوە بۆ دۆزینەوەی خۆراک تا برێک گەورە دەبن دواتر زوو خۆیان دەخەنە ژێڕ زەوی.[٢٥] لە ھەندێک لە بیابانەکان (بیابانەکانی ئوسترالیا) ئەم گۆمە ئاوانە بۆ زیاتر لە پێنج ساڵ دەمێننەوە بۆیە سووڕی ژیانی بۆقیشیان دەکەویتێ، ھەروەھا بۆقە بارانی بیابانی لە نامیبیا لە شەودا بەھۆی ئەو تەمومژە دەریایییە شێدارەوە کە لە ئەتڵەسییەوە دێت زیندووە بەڵام ھەر کە خۆڕ ھەڵھات و تەمەکان نمان ئەوانیش دەچنەوە سوورێ سڕبوون.[٧٩]

مەگەزەکان، بەتایبەتی ئەرترۆپۆدەکان، بە سەرکەوتوویی ماڵەکانیان لەژێر زەوی بیاباندا دروست کردووە، مێش و مێروولە و کوللە و دووپشک و جاڵجاڵۆکە پێست یان ڕووپۆشیکی لاوازیان ھەیە کە بێکەڵکن بەبێ ئاو بۆیە زۆربەیان ھێلکەکانیان لەژێر زەویدا دادەنێن و بەچکەکانیان دوور لە پلەی گەرمی بیابان گەورە دەکەن.[٨٠] مێروولەی زیوی شاریان (Cataglyphis bombycina) پرۆتینەکەی بە شێوەیەکی بزۆت بەکار دەھێنێت و لە کراوەدا دەچوزێت تا بەھۆیەوە فێنک بێتەوە. قالۆنچەی قاچی تۆخی درێژ لە نامیبیا لەسەر قاچی پێشەوەی دەوەستێت بە درێژایی ڕۆژ ئەم بەرز کردنەوەیە وەک چڕکردنەوە و شۆرکردنەوەی ئاوی جەستەی دادەنرێت، ھەندێک ئارترۆپۆد لە گۆمە بیابانییەکان کە لەدوای باران دروست دەبن گەشە دەکەن و لە چەند ڕۆژێک دا سووڕی ژیانیان تەواو دەکەن. ڕۆبیانی بیابان ژیان و دەرکەوتنی " بە شێوەیەکی سەرسوورھێنەر "ە لە ناو قەپێڵکی تازە دروستبوودا کە وەک ھێلکەی مارە دێتە دەرەوە.[٨١] ئەوانی تر وەک ڕۆبیانی بریین و ڕۆبیانوی فەیر و ڕۆبیانەکانی تادپۆلێ، ئیمتیکۆرتیباتیکن و دەتوانن تا ٩٢٪ کێشی لەشیان لە دەست بدەن، ھەر کە باران دەبارێت و حەوزەکانی کاتییان دووبارە دەردەکەونەوە دەست دەکەنەوە بە گەشە کردن.[٨٢]

دەستکارییە مرۆیییەکان

[دەستکاری]

مێژوو

[دەستکاری]

خەڵک بۆ ماوەی چەندین ساڵە لە بیاباندا دەژین، لەوانە بۆشمەنەکانن لە بیابانی کەلاھاری، و ئەبەڕەسەنەکان لە ئوسترالیا و ھۆزە جۆراوجۆرەکانی گەڵەڕەسەنەکانی ئەمریکای باکوور، کە ھەموویان لە بنەڕەتدا خەریکی ڕاوشکاری و کۆکردنەوە بوون.[٨٣] ئەوان پەرەیان بە بەھرەی دروستکردن و بەکارھێنانی چەک و شوێنپێ ھەڵگرتنی ئاژەڵەکان دا و دۆزینەوەی ئاو و خۆشکردنی ڕوەکی خواردەمەنی و بەکارھێنانی ئەو شتانەی کە لە ژینگە سروشتییەکەیان دۆزیویاننەتەوە دا، بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی ڕۆژانەیان. بەھرە و زانستەکانیان بەشێوەی زارەکی لە نەوەیەکەوە بۆ نەوکەی دوای خۆیان گواستووەتەوە.[٨٤] کارە کولتوورەکانی دیکەیان بریتییە لە خوری مەڕ، بزن، وشتر، یاق، لاما یان ئاسک. بە گاکانیانەوە بەسەر ناوچە گەورەکاندا گەشتیان کرد ھەروەک بارانبارینە وەرزی و نارێکەکان، بەرەو لەوەڕگا تازەکان کۆچیان کرد و چادرەکانیان لەگەڵ خۆیان دەبرد کە لە پەڕۆ یان پێست لەسەردار دروستکرابوون و خۆراکیشیان بریتی بوون لە شیر و خوێن و ھەندێک جاریش گۆشت.

پەڕگە:Qeshm Museum-Iran 2018.jpg
دوو دانیشتووی بیابانی (مۆزەخانەی قەشم باشووری ئێران)

بیابان نشینانیش بازرگان بوون بیابانی مەزن زێدی شانەی گەورەی بازرگانان بوو کە لە کەناراوەکانی زەریای ئەتڵەسییەوە ھەتا میسر درێژ دەبێتەوە. ڕێگای بازرگانیان پەرەی سەند بوو کە لە باشوورەوە لە بیابانی کەناری دەستی پێدەکرد تا ناوچەی دەریای سپی ناوەڕاستی کۆتایی دەھات لەوێشەوە لە زەویە بە پیتەکانەوە بەرەو باکوور دەڕۆیشتن و ژمارەیەکی زۆر حوشتریان بۆ ھەڵگرتنی کەلوپەلە بەنرخەکانیان بەکار دەھێنا. تەوارق بازرگان بوون و ئەو کەلوپەلانەی کە بە نەریتی دەیانگواستەوە بریتی بوون لە کۆیلە و عاج و زێڕ کە بەرەو باکووریان دەبردن و خوێش بەرەو باشوور. بەربەرییەکان بە زانیاری ھەرێمەکەیان کاری ڕێبەری کردنی کاروانەکانیان دەکرد.[٨٥] لە نێوان سەدەکانی ھەشت و ھەژدەدا چەندین ملیۆن کۆیلە بەرەو باکوور بردراون. مانای نەریتی گواستنەوەی وشکانی بە ھاتنی ترومبێل و بارھەڵگر و شەمەندەفەر کەم بووەوە، بەڵام کۆتاییان نەھات چونکە ھێشتا کاروانەکان بە درێژایی ڕێگاکانی نێوان ئەگادیز و بیلما و لەنێوان تیمبۆکتۆ و تائوودێنی خوێ لە ناوخۆوە بۆ کۆمەڵگەکانی بیابانی کەناری دەگوازنەوە

کاروانچییە بیابانییەکان خوێ لە ئاگەدیزەوە بۆ بێلما

دەوروبەر و کەناری بیابانەکان کە زەوی لێژن و زیاتر بارودۆخی گونجاوتر بوو، ھەندێک کۆمەڵە کردیان بە زەوی کشتوکاڵی لەوانەیە ئەمە ڕوویدابێت کاتێک کە دەرد و پەتا ئاژەڵەکانیانی مردارکردبێتەوە. بەھۆی نالەباری ژینگەیییەوە ڕەنگە لە بارودۆخێکی زۆر خراپی کشتوکاڵیدا ژیابن.[٨٦] ھەڵکەوتەی ھەندێک لە زەویەکان و خستنەوەی نەوەی زیاتر ڕەنگە بووبێتنە ھۆی دروستبوونی کێشە لە نێوانیاندا.

ئەمڕۆ ھەمان زیان بەناوچە نیمچە بیابانەکان گەیشتووە کەساڵانە نزیکەی دوازدە ملیۆن ھێکتار زەوی یان زەوی کشتوکاڵی چۆڵ دەکرێن. بەھۆی بەبیابانبوون و وشکەساڵی و گۆڕانی ئاووھەوا و تەمبەڵی لە کاری کشتوکاڵی و پەیدابوونی پیشەسازی و کێڵگە نەوتییەکان.[٨٧]

سامانی سرووشتی

[دەستکاری]

بیابانەکان سەرچاوەی کانزای بەرچاویان تێدایە، ھەندێک جار بەسەر ھەموو ڕوکەشیاندا، ڕەنگی تایبەتمەندی خۆیان پێدەدات بۆ نموونە بیابانی ڕەنگ سوور بەڵگەی بوونی کانزای ئاسن بوو لە پێکھاتەکەی. پرۆسە جیۆلۆجییەکان لە کەشوھەوایەکی بیابانیدا دەتوانێت کانزاکان بۆ ناو سپاردە بەنرخەکان چڕ بکات.[٨٨] تیشکی خۆڕ بەھاوکاری ئاوی ژێر زەوی دەتوانێت کانزای خاو دەربھێنیت و دووبارە بیانباتەوە ژێر خاک، بەپێی ھەمان میکانیک ھەڵمبوونی ئاو دەبێتە ھۆی چڕکردنەوەی کانزاکان لە دەریاچەکانی بیاباندا، کە دەبێتە ھۆی دروستکردنی قەراخەکانی دەریاچەی وشک کە دەوڵەمەندن بە کانزاکان چونکە ھەڵمبوون دەتوانێت کانزاکان وەک جۆرەھا پیشەسازی مرۆیی کانزاکان چڕبکات، لەوانە گەچ، سۆدیۆم نیترات، سۆدیۆم کلۆرید و بۆرات. ھەڵمەکان لە بیابانی گەورەی باساینی ئەمریکادا دەدۆزرێنەوە، کە لە مێژوویدا لەلایەن «٢٠- تیمی ھێلەر» بەکاردەبرێ و عەرەبانەی بۆراکس لە دۆڵی مەرگەوە بۆ نزیکترین ھێڵی ئاسنی ڕادەکێشرێت. بیابان بەتایبەتی دەوڵەمەندە بە خوێی کانزایییەکان، بۆ نموونە بیابانی ئاتاکامای چیلیی کە لە دەوروبەری ساڵی ١٨٥٠ ەوە تا ئێستا نیتریتی سۆدیۆم بۆ تەقەمەنی و پەینی کیمیایی مینڕێژ کراوی لێ دەردەھێنرێت.[٨٥] نموونەی کانزاکانی تری بیابان بریتین لە؛ مس لە چیلی و پیرۆ و ئێران ھەروەھا ئاسن و یۆرانیۆم لە ئوسترالیا و چەندین کانزای تر، خوێ و جۆرە بەنرخە بازرگانییەکانی بەرد وەک پومیس لە بیابانەکانی سەرتاسەری جیھان دەردەھینرێن.

شێوەی نەوت و گاز لە خوارەوەی دەریا تەنکەکان کاتێک میکرۆئۆرگانیمەکان لەژێر باری ئەنوکسدا شیدەبن و دواتر بە تەندرووم دادەپۆشرێت. زۆربەی بیابانەکان لە یەک کاتدا شوێنی دەریا تەنکەکان بوون و ئەوانی تر لە ژێرەوەی ھایدرۆکاربۆنیدا ئاویان تێکراوە کە بە جوڵەی قاپی تەکتۆنی بۆی دەگوازرێتەوە.[٨٩] چەند کێڵگەیەکی گەورەی نەوتی وەک کێڵگەی غەوار لەژێر لمی سعودییەدا دەدۆزرێنەوە جیۆلۆجیستەکان پێیان وایە کە پاشەڕۆکانی تری نەوت لەلایەن پرۆسەکانی ئەئۆلیلە لە بیابانە کۆنەکان دا دروست بوون وەک لەوانەیە لەگەڵ ھەندێک لە کێڵگە گەورەکانی نەوتی ئەمریکیدا ھەمان ئەو بابەتە بێت.

کێڵان و جووتکاری

[دەستکاری]

کاری جووتکاری بیابانی نەریتێکی لە مێژینەی مرۆڤە کە بۆ یەکەمجار لە باکووری ئەفریقا دەستی پێکراوە، ئاودێری کردن کلیلی سەرکەوتن بووە لە ناوچەیەکدا کە کەمی ئاو ھۆکارێکە بۆ سنووردارکردنی گەشەکردن. ئەو تەکنیکانەی کە دەتوانرێت بەکار بھێنرێت لە کێلگەبیابانییەکان بریتین؛ لە ئاودێریی و جۆگەی لێدراو، بەکارھێنانی پاشەڕۆی ئەندامی یان لەوەڕگای ئاژەڵی وەک پەین.[٩٠] کاتێک کە زەویەکی بە پیت دروست کرا ئەوا بەرھەمی دانەوێڵەی زیاتر بەرھەم دێت چونکە ئاو و پەین خاکەکە لەکاریگەرییە وێرانەکانی با و بەبیابان بوون دەپاڕێزێت. ھەروەھا بەکتریای گەشەپێدەری ڕوەک ڕۆڵی ھەیە لە زیادکردنی بەرگری ڕوەکەکان بۆ حاڵەتی کەم ئاوی و وشک بوون، ئەو ڕاگرتنە ڕیزۆبەکتریایانە یارمەتی داچەقاندنی تۆو برکی ئەو ڕوەکانە دەدەن لەخاکدا.[٩١] لێکۆڵینەوەکان لەو میکرۆبە ئەوەیان نیشاندا کە کێڵگەی بیابانی ڕێگری لە بەبیابانبوون دەکات بە دامەزراندنی دوورگەکانی بەپیتبوون کە ڕێگە بە جوتیاران دەدات بەرھەمیان زیاد بکەن سەرەڕای خراپی بارودۆخی ژینگەیی، ھەروەھا تاقیکردنەوەیەکی مەیدانی لە بیابانی سۆنۆران ڕەگی جۆرە جیاوازەکانی درەختی خستە ڕوو بۆ ڕیزۆبەکتریا و بەکتریای نایترۆجینی و چاککردنی بەکتریای ئەزۆسپیریلۆم برازیلینس بە ئامانجی گەڕاندنەوەی زەویە وشکەکان و تێکچوەکان بەڵام تەنھا بەشێکی تاقیکردنەوەکە سەرکەوتوو بوو.

کێڵگە سەر سەوزەکانی ئەمریکا (زەوی بیابانی بوون بەھۆی ئاودێرییەوە ئێستا ئاوەھان)

بیابانی جودیان لە سەدەی ٧ی پێش زایین لە چاخی ئاسندا کێڵگەی بۆ دابین کردنی خواردن بۆ قەڵاکانی بیابان دروست کردبوو. خەڵکی ڕەسەنی ئەمریکی لە باشووری ڕۆژئاوای ئەمریکا خەریکی کشتوکاڵ بوون لە دەوروبەری ٦٠٠ ی ز کاتێک تۆو و تەکنەلۆجیا لە مەکسیکەوە بەردەست بوو. تەکنیکی تەریکیان بەکار ھێنا و لە تەنیشت قەنەسەکان باخیان گەورە کرد، لە ناوچە شێدارەکانی سەر پێی دەنک، نزیک جۆگەکان ئاودێریان بۆ ئاودان لەو ناوچانە دروست کرد، ھۆزی ھۆھۆکام لەسەر ٥٠٠ میل (٨٠٠ کم) کەناڵێکی گەورەیان دروست کرد و بۆ چەندین سەدە دەیانپاراست، ئەمە کارکردنێکی گەورەی ئەندازیاری کشتوکاڵی بوو. گەنمەشامی و پەنیر و کولەو بیبەریان گەشەی کرد.

نموونەی ھاوچەرخی کێڵگەی بیابان دۆڵی ئیمپریالی کالیفۆرنیایە کە پلەی گەرمای بەرز و تێکڕای بارانبارینی تەنیا ٣ لە (٧٦ ملم) لە ساڵێکدا ھەیە. ئابورییەکەی بە قورسی پشت بە کشتوکاڵ و زەویەکان دەبەستێت کە لە ڕێگای تۆڕێکی کەناڵ و بۆرییەوە ئاودانیان کردووە کە بە تەواوی لە ڕووباری کۆلۆرادۆوە سەرچاوەیان گرتبوو لە ڕێگەی کانالی ئاویەوە ئاو بۆ ھەموو زەویە بە پیتەکانی ئەمریکا چوو، بوون بە بەشێک لە دەشتی لافاوی و زەوی بەراو، ئەوەی کە چاوەڕێی دەکرا (بەبیابان بوون) پێچەوانەکەی بینرا،[٩٠] بەجۆرێک گۆڕدران بۆ یەکێک لە ناوچە ھەرە بەرھەمدارترینەکانی کشتوکاڵ لە کالیفۆرنیا، ئاوەکانی تری ڕووبارەکە بۆ کۆمەڵگە شارستانییەکان دەچوو بەڵام ھەموو ئەمانە لەسەر حسابی ڕووبارەکە بووە کە لە خوار شوێنەکانی دەرھێنانەوە لە زۆربەی ساڵدا ھیچ لێشاوێکی سەرزەوی تێدا نییە.[٩٢] یەکێکی تر لەگرفتەکانی بەردەم گەشەکردنی بەروبووم بەم شێوەیە، دروستبوونی سالینە لەو خاکەی بەھۆی ھەڵمبوونی ئاوی ڕووبارەوە دروست دەبێت. سەوزبوونی بیابان وەک ئاواتێک دەمێنێتەوەو لەیەک کاتدا وەک ئایندەیەک بۆ زیادکردنی بەرھەمی خۆراک بۆ گەشەی دانیشتووانی جیھان سەیر دەکرێت، کاتێک ئەم دیمەنە سروشتییە تەنھا بە خەیاڵ بینرا و وەک چۆن ئەو زیانە ژینگەیانەی کە لە شوێنی دیکە کەوتن بەھۆی ئاودێریی و پڕۆژەی سەوزکردنی بیابان.[٩٣]

وزەی خۆر

[دەستکاری]

بیابانەکان بە شێوەیەکی زیاد وەک سەرچاوە بۆ وزەی خۆر تەماشا دەکرێن، بەشێکیشیان بەھۆی کەمی بەرگی ھەورەوە چەندین پلێتی وزەی خۆریان لە بیابانی مۆجاڤی دا دروست کردووە ھەروەھا ئەگەر بڕوانینە بیابانی ئیڤانپا دەبینین بووەتە یەک پارچە لە شوشە کە بەمەبەستی دەست خستنی وزەی خۆر دانراون.[٩٤]

نەخشەیەکی ھێلکاری، چۆنییەتی بەرھەمھێنانی وزەی کارەبا و گواستنەوەی بۆ ئەورووپا نیشان دەدەات

توانای دروست کردنی وزەی خۆر لە بیابانی مەزنی ئەفریقادا زۆر گەورەیە، کە بەرزترینیان لەسەر گۆی زەوی دۆزراوەتەوە پرۆفیسۆر دەیڤد فەیمان لە زانکۆی بێن گۆرین ڕایگەیاندووە کە ئەو تەکنەلۆژیایەی ئێستا ھەیە بۆ دابینکردنی کارەبا ئەگەر بێت و لە بیابانی مەزنی ئەفریقا دایبمەزرێنین ئەوالە ١٠٪ ی کارەبای ھەموو جیھانی لێ بەرھەم دێت.[٩٥] دەستپێشخەری پیشەسازی بۆ وزەی خۆر بایناگ کۆنسەرتیومیک بوو کە بە دوای ٥٦٠ ملیار دۆلارەوە دەگەڕا بۆ وەبەرھێنان لە باکووری ئەفریقای خۆر و دامەزراندنی با لە ماوەی چل ساڵی داھاتوودا بۆ دابینکردنی کارەبا بۆ ئەورووپا لە ڕێگەی ھێڵەکانی کێبڵەوە کە لەژێر دەریای سپی ناوەڕاست دەپەرێندرانەوە.[٩٦] بەرژەوەندی ئەوروپی لە بیابانی مەزنی ئەفریقا لە دوو ڕوویییەوە سەرچاوە دەگرێت: خۆرەتاوی بە بەردەوامی ڕۆژ و زەوییەکی زۆر بەکارنەھاتوو. بیابانی مەزن لە ھەر بەشێکی تری ئەورووپا تیشکی خۆر زیاتر وەردەگرێت. بیابانی مەزن بۆشایی بەتاڵی ھەیە کە سەدان میل چوارگۆشەی پێویستە بۆ کێڵگەی خانوو لە ئاوێنەکان بۆ ڕوەکی خۆر.[٩٧] بیابانی نەگڤ و ئیسرائیل و دەوروبەری، بە دۆڵی عەرەبەوە، خۆرێکی زۆر وەردەگرن و بە گشتی نایابن بۆ ئەم کارە. ئەمەش بووە ھۆی دروستکردنی چەندین شووشەی خۆر، دەیڤد فایمان پێشنیاری کردووە کە شوشەی خۆری «مەزن» لە نەگڤ بتوانێت ھەموو پێداویستییەکانی ئیسرائیل بۆ کارەبا دابین بکات.[٩٧]

مەیدانی جەنگ

[دەستکاری]

ڕەنگە عەرەبەکان یەکەم ھێزی ڕێکخراو بن بۆ ئەنجامدانی شەڕی سەرکەوتوو لە بیاباندا بە زانینی ڕێگاکانی دواوە و شوێنی مێرگەکان و سەرچاوەکانی ئاو بە سوود وەرگرتن لە حوشتر، ھێزەکانی عەرەبی موسڵمان توانییان لە ماوەی ٦٠٠ تا ٧٠٠ ی ز دا لە کاتی فراوانبوونی خەلافەتی ئیسلامیدا سەرکەوتوانە بەسەر ھەردوو ھێزی ڕۆمی و فارسدا زاڵ بن.[٩٨]

مینێکی بیابانی بە سەربازانی بەریتانیا دەتەقێتەوە لە ھێلی پێشەوەی جەنگ

دوای چەندین سەدە ھەردوو جەنگی جیھانی شەڕیان لە بیاباندا بینی، لە جەنگی جیھانی یەکەمدا، تورکە عوسمانییەکان لە ھەڵمەتێکدا کە نیمچە دوورگەی عەرەبیان لەدەست بوو، لەگەڵ سوپای ئاسایی بەریتانیادا کەوتنە جەنگەوە. تورکەکان لەلایەن بەریتانییەکان شکستیان پێھات، کە پشتیان لە ھێزە ناڕێکەکانی عەرەب دەکرد کە بە دوای شۆڕشدا بوون لە دژی تورکەکانی حیجاز، لەم جەنگە (تی ئی) لاورێنس ناوبانگێکی گەورەی بەدەست ھێنا دوای تۆمارکردنی سەرجەم یاداشتەکانی لە پەرتوکی حەوت کۆڵەکەی حیکمەت دا.[٩٩]

لە جەنگی جیھانی دووەمدا، ھەڵمەتی بیابانی خۆڕئاوا لە لیبیای ئیتالیا دەستیپێکرد. جەنگ لە بیاباندا بواری گەورەی پێشکەش بە تاکتیکەکان کرد بۆ بەکارھێنانی بۆشایییە فراوانە کراوەکان بەبێ سەرقاڵکردنی قوربانییەکان لە نێوان خەڵکی مەدەنیدا تانک و زرێپۆشەکان توانییان دوورییەکی زۆری پێ گەشت بکەن و مین بە ژمارەیەکی زۆر لە زەویەبیابانییەکان دانرا بەڵام قەبارە و ڕەقی ناوچەکە مانای ئەوە بوو کە ھەموو پێداویستییەک کە پێویستە لە دوورەوە بھێنرێن سەرکەوتنەکان لە جەنگدا بەرەو پێش دەچوون و زنجیرەی دابینکردنەکانیان زۆر زیاتر دەبوو، لەکاتێکدا سوپا شکستپێھاتوەکە دەتوانێ پاشەکشێ بکات و دووبارە کۆیان بکاتەوە و دووبارە دابینیان بکات. لەبەر ئەم ھۆیانە بەرەی پێشەوە بە سەدان کیلۆمەتر درا بە دواوە و بەرەو پێشەوە ڕۆیشت لەکاتێکدا ھەر لایەک دۆڕاندبێتی یان و تەوژمی بەدەستھێنابێت بەڵام سەرەنجام بردنەوەکە تەنھا بۆ بیابان بووە چونکە جگە لە لم کەسی تر نەیتوانیوە بمێنێتەوە.

بیابان لە کلتوردا

[دەستکاری]

بیابان بە گشتی وەک دیمەنی بەتاڵ و نەزۆک بیری لێ دەکرێتەوە. لەلایەن نووسەر و فیلمساز و فەیلەسوف و ھونەرمەند و ڕەخنەگرانەوە وەک شوێنی ئەوپەڕی وێناکراوە، میتافۆرێک بۆ ھەر شتێک لە مەرگ، جەنگ یان ئاینەوە بۆ ڕابردووی پێشوەخت یان ئایندەی داڕماو دەبینرێت.[١٠٠]

نیگارێک گەشتەکانی مارکۆ پۆلۆ دەنوێنێت

وێژەیەکی فراوان لەسەر بابەتی بیابانەکان ھەیە. لەوانە ھەژمارێکی مێژوویی سەرەتایی، کە مارکو پۆلۆ (ج ١٢٥٤–١٣٢٤) بوو، کە لە گەشتەکەیدا لە ئاسیای ناوەڕاستەوە بۆ چین گەشتی کرد، لە گەشتەکەی بیست و چوار ساڵی خایاند ژمارەیەک بیابانی تێپەڕاند ھەندێک لە ھەژمارەکان وەسفی ڕوونی بارودۆخی بیابانەکان دەکەن، ھەرچەندە زۆرجار ھەژماری گەشتەکان لە بیابانەکان بە ڕەنگدانەوە دەگۆڕدرێتەوە، وەک چۆن لە کارە گەورەکانی چارڵز مۆنتاگو دوێدای،[١٠١] گەشتەکانی بیابانی عەرەب (١٨٨٨) ئەنتۆین دوو سانت ئیکسوپێری ھەردوو فڕینەکەی و بیابانەکەی لە با و لمی و ئەستێرەکان باس کرد؛ و گێرترود بێڵ لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا بە فراوانی لە بیابانی عەرەبیدا گەشتی کرد، بوو بە شارەزا لەو بابەتە، کتێب دەنووسێت و ئامۆژگاری حکوومەتی بەریتانیا دەکات لە مامەڵەکردن لەگەڵ عەرەبەکاندا ژنە دۆزەرەوەیەکی دیکە فریا ستارک بوو کە بە تەنیا لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا گەشتی دەکرد، سەردانی تورکیا، عەرەبستان، یەمەن، سووریا، فارس و ئەفغانستانی دەکرد، لەسەر ئەزموونەکانی خۆی زیاتر لە بیست کتێبی نووسیبوو ئووی جۆرجی سروشتزانی ئەڵمانی چەند ساڵێکی لە بیاباندا بەسەر برد، لە کتێبەکەیدا، لە بیابانەکانی ئەم زەوییەدا ئەزموون و لێکۆڵینەوەکانی تۆمار کرد شاعیری ئەمریکی ڕۆبێرت فرۆست لە شیعرەکەیدا، شوێنە بیابانییەکان، کە بە ستانزا کۆتایی دێت، بیرکردنەوە پڕ لە ترسەکانی خۆی دەردەبڕێت " ناتوانن بە بۆشایییە بەتاڵەکانی خۆیان / لە نێوان ئەستێرەکاندا بمترسێنن - لەسەر ئەستێرەکان کە ھیچ ڕەگەزێکی مرۆیی تێدا نییە. / لە خۆمدا ئەوەندە لە ماڵ نزیکتر ھەیە / تا خۆم بە شوێنە بیابانەکانی خۆم بترسێنم.[١٠٢]

بیابان لەسەر ھەسارەکانی تری گەردوون

[دەستکاری]
ڕووکاری ھەسارەی بارام کە پارچەیەکە لە لمی بیابانی وشک و سارد

بارام تاکە ھەسارەی دیکەی ناو کۆمەڵەی خۆرە جگە لە زەوی کە بیابانەکانی لەسەر دیاری کراوە. سەرەڕای نزمی پەستانی سەر ڕووی زەوی (تەنیا ١ / ١٠٠ ی ھی زەوی)، خاکی سەر بارام دەریایەکە لە لمی بازنەیی کەزیاتر لە ٥ ملیۆن کم ٢ (١ , ٩ ملیۆن مەتر دووجا) لە ناوچەکەدا پێکھێناوە، کە لە زۆربەی بیابانەکانی سەر زەوی گەورەترە.[١٠٣] بیابانەکانی سەر ھەسارەی بارام بەشێوەیەکی سەرەکی لە لم پێکدێن لە شێوەی نیوە مانگ لە ناوچە تەختەکانی نزیک کڵاوە سەھۆڵییە جەمسەرییە ھەمیشەیییەکان لە باکووری ھەسارەکەدا ھەیە.[١٠٤] تاقیکردنەوەی ڕووی بەردەکان بە گالیسکەی گەڕانی مەریخ بیابانەکانی بارامی بەشێوەی ڕووکەشی نیشان داوە واتا وەک بیابانەکانی سەر زەوی تەنھا ڕووی دەرەوەیان بە لم داپۆشراوە، ھەروەھا لەسەر ڕووی مانگەکانی تیتان و ھورمز، بیابانی ھاوشێوە بەدی کراون.[١٠٥]

ئەمانەش ببینە

[دەستکاری]

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ -. «سەروەر پـێـنجوێـنی: ڕیشەی 'بیابان' ـ 'بێ‌ئاو' یان 'وێرانە'؟». سەروەر پـێـنجوێـنی. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی نیسانی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: |last= ناوی ژمارەییی ھەیە (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
  2. ^ «Search Results for "بیابان" – فەرھەنگی زمانی یەکگرتووی کوردی ھاوچەرخ». ferheng.info. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  3. ^ «desert»، The Free Dictionary، لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە 2021-02-26 ھێنراوە {{citation}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  4. ^ «desert island». TheFreeDictionary.com. لە ڕەسەنەکە لە ٢٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  5. ^ «desert | Origin and meaning of desert by Online Etymology Dictionary». www.etymonline.com (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  6. ^ «gobookee.net – This website is for sale! - gobookee Resources and Information». www.gobookee.net. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تەممووزی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: Cite uses generic title (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  7. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٩ی تەممووزی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) ٢٩ی تەممووزی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  8. ^ ئ ا «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  9. ^ «desert | Definition, Climate, Animals, Plants, & Types». Encyclopedia Britannica (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  10. ^ Breckle، Siegmar (2002-08-07). Vegetationszonen und Klima Engl (بە ئینگلیزی). Springer Science & Business Media. ISBN 978-3-540-43315-6.
  11. ^ Negi، Sharad Singh (2002). Cold Deserts of India (بە ئینگلیزی). Indus Publishing. ISBN 978-81-7387-127-6. لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  12. ^ Rohli، Robert V. (2008). Climatology (بە ئینگلیزی). Jones and Bartlett Publishers. ISBN 978-0-7637-3828-0. لە ڕەسەنەکە لە ٣ی ئازاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  13. ^ Thomas، D. N. (2008-03-20). The Biology of Polar Regions (بە ئینگلیزی). OUP Oxford. ISBN 978-0-19-153826-1. لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی ئەیلوولی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  14. ^ Hawes، I. (1997-01-01). Ecosystems Processes in Antarctic Ice-free Landscapes (بە ئینگلیزی). Taylor & Francis. ISBN 978-90-5410-925-9. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  15. ^ Mendez، Johnny (1998-08-01). «Evapotranspiration from a Wetland Complex on the Arctic Coastal Plain of AlaskaPaper presented at the 11th Northern Res. Basins Symposium/Workshop (Prudhoe Bay to Fairbanks, Alaska, USA – Aug. 18-22, 1997)». Hydrology Research (بە ئینگلیزی). 29 (4–5): 303–330. doi:10.2166/nh.1998.0020. ISSN 0029-1277. لە ڕەسەنەکە لە ٢٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  16. ^ Laity، Julie J. (2009-01-28). Deserts and Desert Environments (بە ئینگلیزی). John Wiley & Sons. ISBN 978-1-4443-0074-1. لە ڕەسەنەکە لە ٧ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  17. ^ «Semiarid Desert». The Desert. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  18. ^ «Semiarid – Climate Types for Kids». sites.google.com. لە ڕەسەنەکە لە ٢٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  19. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  20. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) ١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  21. ^ «The Formation of Desert». web.archive.org. 2012-10-17. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  22. ^ «Takla Makan Desert | Climate, Animals, & Facts». Encyclopedia Britannica (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ٧ی ئایاری ٢٠٠٨ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  23. ^ «8(e) Cloud Formation Processes». web.archive.org. 2008-12-20. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  24. ^ «Thornthwaite Climate Classification | Encyclopedia.com». www.encyclopedia.com. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  25. ^ ئ ا Mares، Michael A. (1999). Encyclopedia of Deserts (بە ئینگلیزی). University of Oklahoma Press. ISBN 978-0-8061-3146-7. لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  26. ^ «PLAXIS Geotechnical FEA Software». www.bentley.com. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  27. ^ Bockheim، J. G. (2002-08-01). «Landform and Soil Development in the McMurdo Dry Valleys, Antarctica: A Regional Synthesis». Arctic, Antarctic, and Alpine Research. 34 (3): 308–317. doi:10.1080/15230430.2002.12003499. ISSN 1523-0430.
  28. ^ Smalley، I. J. (1968). «The Formation of Fine Particles in Sandy Deserts and the Nature Of 'Desert' Loess». Journal of Sedimentary Research (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). 38 (3). ISSN 1527-1404. لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  29. ^ Latham، J. (1964). «The electrification of snowstorms and sandstorms». Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society (بە ئینگلیزی). 90 (383): 91–95. doi:10.1002/qj.49709038310. ISSN 1477-870X. ٦ی حوزەیرانی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  30. ^ http://archive.unccd.int/publicinfo/duststorms/part1-eng.pdf ٩ی حوزەیرانی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  31. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی ئازاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  32. ^ Gu، Yingxin (2003-08-01). «Retrieval of mass and sizes of particles in sandstorms using two MODIS IR bands: A case study of April 7, 2001 sandstorm in China». Geophysical Research Letters. 30: 1805. doi:10.1029/2003GL017405. ISSN 0094-8276.
  33. ^ Sinclair، Peter C. (1969-02-01). «General Characteristics of Dust Devils». Journal of Applied Meteorology and Climatology (بە ئینگلیزی). 8 (1): 32–45. doi:10.1175/1520-0450(1969)0082.0.CO;2. ISSN 1520-0450.
  34. ^ Zheng، Xiao Jing (2003-05-01). «Laboratory measurement of electrification of wind-blown sands and simulation of its effect on sand saltation movement». Journal of Geophysical Research (Atmospheres). 108: 4322. doi:10.1029/2002JD002572. ISSN 0148-0227.
  35. ^ «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. 2013-12-02. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  36. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  37. ^ «The World's Largest Deserts». Geology.com. لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە 2013-05-12 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  38. ^ «Cornell Center for Materials Research – Ask a Scientist». www.ccmr.cornell.edu. لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  39. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی ئابی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  40. ^ ئ ا «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٨ی تەممووزی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  41. ^ «Summary: Sand Plains/Sand Sheets». web.archive.org. 2010-04-20. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  42. ^ «Summary: Ripples, Sand». web.archive.org. 2010-02-26. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  43. ^ «Summary: Dunes, General». web.archive.org. 2010-11-23. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  44. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  45. ^ «Desert pavement | geological formation». Encyclopedia Britannica (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  46. ^ «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. 2013-10-03. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  47. ^ «SpringerReference – Meteor». meteor.springer.com. لە ڕەسەنەکە لە ١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  48. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  49. ^ Westbeld، A. (2009-09-25). «Fog deposition to a Tillandsia carpet in the Atacama Desert». Annales Geophysicae (بە English). 27 (9): 3571–3576. doi:10.5194/angeo-27-3571-2009. ISSN 0992-7689. لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: unflagged free DOI (بەستەر) ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
  50. ^ «National Geographic Magazine». National Geographic (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  51. ^ «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. 2009-08-26. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  52. ^ «Chile desert's super-dry history» (بە ئینگلیزیی بریتانیایی). 2005-12-08. لە ڕەسەنەکە لە ٢ی شوباتی ٢٠٠٩ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite news}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  53. ^ «Driest Desert | Atacama Desert, Chile». www.extremescience.com. لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  54. ^ «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. 2009-08-26. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  55. ^ «Colonel Qaddafi and the Great Man-made River». State of the Planet (بە ئینگلیزی). 2011-04-01. لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  56. ^ «Introduction to Kharga Oasis». Egyptian Monuments (بە ئینگلیزی). 2009-03-05. لە ڕەسەنەکە لە ٥ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  57. ^ «Lawrence of Arabia. Desert Survival. Water | PBS». www.pbs.org. لە ڕەسەنەکە لە ٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  58. ^ «Commonly Asked Questions About Utah's Great Salt Lake & Lake Bonneville – Utah Geological Survey» (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  59. ^ «Global Ecosystem Typology». global-ecosystems.org. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  60. ^ Zeiger، Eduardo (1987). Stomatal Function (بە ئینگلیزی). Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-1347-4. لە ڕەسەنەکە لە ٧ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  61. ^ Osborne، Colin P (2006-01-29). «Nature's green revolution: the remarkable evolutionary rise of C4 plants». Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences. 361 (1465): 173–194. doi:10.1098/rstb.2005.1737. ISSN 0962-8436. PMC 1626541. PMID 16553316. لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی ئابی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  62. ^ «Untitled 1». web.archive.org. 2015-01-04. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  63. ^ «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. 2013-04-26. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  64. ^ «Yecora Region». www.desertmuseum.org. لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  65. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٦ی نیسانی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) ٢٦ی نیسانی ٢٠١٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  66. ^ «The desert biome». ucmp.berkeley.edu. لە ڕەسەنەکە لە ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  67. ^ SCHOLANDER، P. F. (1950-10). «ADAPTATION TO COLD IN ARCTIC AND TROPICAL MAMMALS AND BIRDS IN RELATION TO BODY TEMPERATURE, INSULATION, AND BASAL METABOLIC RATE». The Biological Bulletin. 99 (2): 259–271. doi:10.2307/1538742. ISSN 0006-3185. لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) ١٥ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  68. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٤ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  69. ^ Moseley، Pope L. (1997-11-01). «Heat shock proteins and heat adaptation of the whole organism». Journal of Applied Physiology. 83 (5): 1413–1417. doi:10.1152/jappl.1997.83.5.1413. ISSN 8750-7587.
  70. ^ Moab، Mailing Address: PO Box 907. «Ephemeral Pools – Arches National Park (U.S. National Park Service)». www.nps.gov (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە ژمارەیییەکان: authors list (بەستەر)
  71. ^ «Convergent Evolution – Biology Encyclopedia – body, examples, process, different, organisms, DNA, life, water, make». www.biologyreference.com. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی حوزەیرانی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  72. ^ Campbell، Mary (2005-01-14). Biochemistry (بە ئینگلیزی). Cengage Learning. ISBN 978-0-534-40521-2. لە ڕەسەنەکە لە ٧ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  73. ^ Morrison، S. D. (1953). «A method for the calculation of metabolic water». The Journal of Physiology (بە ئینگلیزی). 122 (2): 399–402. doi:10.1113/jphysiol.1953.sp005009. ISSN 1469-7793. PMC 1366125. PMID 13118549.{{cite journal}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: PMC format (بەستەر) ٦ی حوزەیرانی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  74. ^ Mellanby، Kenneth (1942-07). «Metabolic Water and Desiccation». Nature (بە ئینگلیزی). 150 (3792): 21–21. doi:10.1038/150021a0. ISSN 1476-4687. لە ڕەسەنەکە لە ٢٧ی تەممووزی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  75. ^ https://academic.oup.com/mspecies/article/doi/10.2307/3504260/2600636
  76. ^ «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. 2014-12-16. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  77. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) ٢٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  78. ^ «Couch's spadefoot (Scaphiopus couchi)». www.desertmuseum.org. لە ڕەسەنەکە لە ٣٠ی ئایاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  79. ^ Maloiy، G. M. (1973). «The water metabolism of a small East African antelope: the dik-dik». Proceedings of the Royal Society of London. Series B. Biological Sciences. doi:10.1098/rspb.1973.0041. لە ڕەسەنەکە لە ٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  80. ^ «What secrets lie within the camel's hump? - Lund University». www.djur.cob.lu.se. لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی ئایاری ٢٠٠٩ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  81. ^ Silverstein، Alvin (2008). Adaptation. Internet Archive. Minneapolis: Twenty-First Century Books. ISBN 978-0-8225-3434-1.
  82. ^ «The Red Kangaroo». austhrutime.com. لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  83. ^ «Head of Kibbutz Movement: We will not be discriminated against by the government». The Jerusalem Post | JPost.com (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی تەممووزی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  84. ^ «The Arid Lands Newsletter No. 35: Table of Contents». cals.arizona.edu. لە ڕەسەنەکە لە ١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  85. ^ ئ ا «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  86. ^ Dyson-Hudson، Rada (1980-10-01). «Nomadic Pastoralism». Annual Review of Anthropology. 9 (1): 15–61. doi:10.1146/annurev.an.09.100180.000311. ISSN 0084-6570. ٦ی حوزەیرانی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  87. ^ «Trans-Saharan trade». web.archive.org. 2013-05-28. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  88. ^ Geeson، N. A. (2003-04-11). Mediterranean Desertification: A Mosaic of Processes and Responses (بە ئینگلیزی). Wiley. ISBN 978-0-470-85686-4. لە ڕەسەنەکە لە ٧ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  89. ^ «Why is oil usually found in deserts and arctic areas?». Scientific American (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  90. ^ ئ ا Marasco، Ramona (2012-10-31). «A Drought Resistance-Promoting Microbiome Is Selected by Root System under Desert Farming». PLoS ONE. 7 (10). doi:10.1371/journal.pone.0048479. ISSN 1932-6203. PMC 3485337. PMID 23119032. لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی ئایاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: unflagged free DOI (بەستەر)
  91. ^ Stager، Lawrence E. (1976). «Farming in the Judean Desert during the Iron Age». Bulletin of the American Schools of Oriental Research (221): 145–158. doi:10.2307/1356097. ISSN 0003-097X. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  92. ^ «NATIVE PEOPLES of NORTH AMERICA: Farmers of the Desert West – Hohokam, Mogollon, Anasazi». web.archive.org. 2012-01-08. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  93. ^ Clemings، Russell Allan (1996). Mirage: the false promise of desert agriculture. Internet Archive. San Francisco: Sierra Club Books. ISBN 978-0-87156-416-0.
  94. ^ «5 of the World's Biggest Solar Energy Plants». Tech.co (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). 2015-05-03. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  95. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی ئایاری ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) ٢٥ی ئایاری ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  96. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٧ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  97. ^ ئ ا Lettice، John. «Giant solar plants in Negev could power Israel's future». www.theregister.com (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  98. ^ «Military History Online». web.archive.org. 2013-04-12. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  99. ^ «Desert Warfare | History Today». www.historytoday.com. لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  100. ^ «Writing the Void: Desert Literature – University of Strathclyde». web.archive.org. 2013-09-28. لە 2021-02-26 ھێنراوە.
  101. ^ Moorehead، Caroline (1985). Freya Stark. Internet Archive. Harmondsworth: Penguin. ISBN 978-0-14-008108-4.
  102. ^ «ALN No. 35: Memoir: Charles Hutchinson». cals.arizona.edu. لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی ئایاری ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  103. ^ «Do Mars Rocks Have Desert Varnish?». Astrobiology Magazine (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). 2013-03-23. لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  104. ^ «Identifying regions on Mars for past life signs». phys.org (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  105. ^ «Strange Land Formations on Mars». www.thelivingmoon.com. لە ڕەسەنەکە لە ٧ی ئازاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-02-26 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)

بەستەرە دەرەکییەکان

[دەستکاری]

وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=بیابان&oldid=1073222»