ئاسیای ناوەندی

ئاسیای ناوەندی
ئاسیای ناوەندی
ناوچە	٤٬٠٠٣٬٤٥١ km2 (١٬٥٤٥٬٧٤١ sq mi)
دانیشتوان; • Density;	71,982,775; ١٧٫٤٣/km2 (٤٥٫١/sq mi);
وڵاتەکان	ئەفغانستان; کازاخستان; قرغیزستان; تاجیکستان; تورکمانستان; ئۆزبەکستان;
Nominal GDP	$۲٦۰ بیلیۆن (۲۰۱۷)
Nominal GDP per capita	$۳,۷۰۰ (۲۰۱۷)

ئاسیای ناوەندی یان ناوەڕاستی ئاسیا (بە ئینگلیزی:Central Asia)، ناوچەیەکی فراوانە لە ئاسیا، لەگەڵ ئەوەی ئەم ناوچەیە پێناسەکراوە، بەڵام پێناسەیەکی یەکگرتووی نیە کە لە ھەموو لایەکی جیھان ڕیکەوتبن لەسەری، سنورەکەی بە شێوەیەکی ورد دیاری نەکراوە، و ناوچەکە زۆر تایبەتمەندی گرنگی ھاوبەشی ھەیە، کە لە ڕووی مێژووییەوە بە شێوەیەکی شیاو بە یەکەوە بەستراون، لە ئەنجامی ئەوەدا ناوچەکە ڕێگەی یەکتربڕینی خەڵک و بیرۆکەکانی نێوان ئەورووپا و ڕۆژھەڵاتی ناوەندی و باشووری ئاسیا و خۆرهەڵاتی ئاسیایە، ھەروەھا زۆر جار بە ئاسیای ناوخۆ یان تورکستان دەناسرێت.

پێناسە

لە تۆمارە چینیە کۆنەکاندا دەربڕینی ھەرێمە ڕۆژئاواییەکان بەکارھاتووە بۆ ئەو خاکانەی کە ئەکەونە ڕۆژئاوای چینەوە، و بیرۆکەی دەربڕینی ئەم ناوچەیە بە ئاسیای ناوەندی لە سەڵی ١٨٤٣ ھات لە ڕێگەی جوگرافیناس ئەلیکسندەر فۆن، و چەند پێناسەیەکی جیاوازی ھەیە و لە زۆربەی کتێبەکاندا بە ناوچەی تورکستان ئاماژەی بۆ کراوە.

دابەشبوونی دانیشتوان

بە زۆربەی پێناسەکان، زیاتر لە ٨٠ ملیۆن کەس لەو ناوچەیەدا ئەژین، کە نزیکەی %٢ دانیشتونی ئاسیایە، و چڕی دانیشتوان ٩ کەس بۆ ھەر کم²، ئەو ژمارەیەش زۆر کەمە بەرامبور ئەوەی بە گشتی لە قاڕەکەدا ٨٠.٥ کەس ئەژی لە ھەر کم².

یاریە گەورەکە

یاریە گەورەکە (بە ئینگلیزی: The Great Game)، دەربڕینێکی بەریتانی بوو کاتێک ڕکەبەری و ناکۆکی ستراتیژی نێوان ئیمپراتۆریەتی بەریتانی و ئیمپراتۆریەتی ڕووسییان بینی لە سەرکردایەتی کردنی ئاسیای ناوەندیدا بەکاریان ھێنا، بە گشتی ماوەکەی دەست پێدەکات لە ڕێکەوتننامەی ڕوسی فارسی ساڵی ١٨١٣ تا کۆبوونەوەی ئینگلیزی ڕوسی ساڵی ١٩٠٧، و لە دوای شۆڕشی بەلشەڤی، یاریەکە چووە پلەیەکی نەرمترەوە، و لە دوای جەنگی جیھانی دووەم، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا جێگەی بەریتانیای گرتەوە لە میانەیەدا، و لە دوای داڕمانی یەکێتی سۆڤێت، جارێکی تر ڕکەبەریەکە دروست بوویەوە کە ناسراوە بە یاریە گەورە نوێکە لە نێوان ویلایەتە یەکگرتووەکان و ڕووسیادا. ھەروەک زۆر لە ڕاگەیاندنەکان ئاماژە بەوە ئەدەن کە ناکۆکی نێوان ھێزە نێودەوڵەتیەکان و ھێزەکانی تاڵیبان لە ئەفغانستان بریتیە لە یاریە گەورە تازەکە.

ناوچەکان

وڵات	ڕووبەر (کم²)	ژمارەی دانیشتوان	پایتەخت	زمان	ئایین
کازاخستان	٢،٧٢٤،٩٠٠	١٦،٠٠٤،٨٠٠	ئاستانە	ڕوسی، قەزخی	%٥٦ ئیسلام
قرغیزستان	١٩٩،٩٠٠	٥،٤٨٢،٠٠٠	بیشکاک	ڕوسی، قیرگیزی	%٨٦ ئیسلام
تاجیکستان	١٤٣،١٠٠	٧،٣٤٩،١٤٥	دووشەنبە	تاجیکی	%٨٤ ئیسلام
تورکمانستان	٤٨٨،١٠٠	٥،١١٠،٠٠٠	عەشق ئاباد	تورکمانی	%٩٣ ئیسلام
ئۆزبەکستان	٤٤٧،٤٠٠	٢٧،٦٠٦،٠٠٠	تەشقەند	ئۆزبەگی	%٩٦ ئیسلام