قەرەقووش

قەرەقووش
قەرەقووش
شارۆچکە
	ܩܪܩܘ݂ܫ - Qaraqosh - بغدیدا
	دیمەنێکی گشتی لە قەرەقووش کە قوبەی کەنیسەی گەورەی ئەلتاھیرەی تیا دیارە
وڵات	کوردستان; عێراق
ھەرێم	ھەرێمی کوردستان
پارێزگا	نەینەوا
قەزا	حەمدانیە
دەسەڵات
• قایمقام	نیسان کەڕومی
بەرزایی	٢٧٤ مەتر (٨٩٩ پێ)
ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٠)
• سەرجەم	٨٠٫٠٠٠
سەرناوی دانیشتوو	قەرەقووشی، باخودیدای
زمان و ئایین
• زمان	کوردی(سۆرانی)،عەرەبی و سوریانی و تورکمانی
• ئایین	ئیسلام (سوننە)، یارسان و مەسیحی
ناوچەی کاتی	UTC+٣:٣٠ (ناوچەی کاتی)
• ھاوین (DST)	UTC+٤:٣٠ (ھاوین)
تەلەفۆن	٠٠٩٦٤

قەرەقووش یا باخودیدا (بە عەرەبی: بغدیدا، سوریانی: ܩܪܩܘ݂ܫ) شارۆچکەیەکە لە قەزای حەمدانیە لە پارێزگای نەینەوا لە باکووری عێراق.^[٢] قەرەقووش دەکەوێتە ڕۆژاوای باشووری کوردستان.^[٣] ھەروەھا دەکەوێتە ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق. ژمارەی دانیشتووانەکەی لە ساڵی ٢٠١٠ بە ٤٠٫٠٠٠ کەس مەزەندە کراوە، و زۆرینەیان مەسیحین.^[٤]

دەکەوێتە نزیکەی ٣٢ کم(٢٠ میل) باشوری ڕۆژھەڵاتی شاری مووسڵ و ٦٠ ک(٣٧ میل) ڕۆژئاوای ھەولێر لە نێوان زەوییە کشتوکاڵییەکان، نزیک لە کەلاوەکانی شارە کۆنەکانی ئاشووری کالێ(نەمروود) و نەینەوا. بە دوو ڕێگای سەرەکی بە شاری مووسڵەوە بەستراوەتەوە. یەکەمیان بە شارۆچکەکانی بەرتڵە و کەرەملیسدا تێدەپەڕێت، کە بە ھەمان شێوە بە شاری ھەولێرەوە دەبەستێتەوە. دووەمیان کە چەوڕێژ بوو تا لە ساڵانی نەوەدەکاندا قیرتاو کرا، ڕاستەوخۆ بۆ مووسڵە. دوای لەشکرکێشی داعش لە ٦ی ئابی ٢٠١٤، سەرجەم ھاووڵاتیانی ئەم شارۆچکەیە ھەڵاتوون بۆ ھەرێمی کوردستان. شارۆچکەکە تا ١٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ لەژێر کۆنترۆڵی داعشدا بووە کاتێک لە چوارچێوەی شەڕی مووسڵ ئازادکرا و دوای ئەوە دانیشتوانەکەی دەستیان بە گەڕانەوە کردووە. بەر لە داگیرکردنی دەوڵەتی ئیسلامی(داعش)، قەرەقووش بە گەورەترین شارۆچکەی مەسیحی لە عێراق دادەنرا.^[٥]

ناو

شارۆچکەکە چەندین ناوی ھەیە:

باکدیدۆ: وشەی باکدیدۆ ھاوشێوەی وشەی (کذوذو)ە، کە بە واتای گەنجی دێت، گێڕانەوەیەکی ڕاپۆرتکراو ھەیە کە دەڵێت: (ئەو شەڕە چارەنووسسازەی کە لە نێوان ھێزەکانی فارسەکان و ئاشوورییەکان لە ساڵی ٦١٠ پێش زایین، لە نزیک (بەکەدیدو) ڕوویدا).^[٦]
بەیث خودیدە: شێواندنی وشەی ئارامی(بێث کذوذی)ە، کە بە واتای ماڵی گەنجان دێت.
بەیث خدیدە بە واتای بەیت خدیدە: بە واتای ماڵی خودا، ناوێکی فارسییە بە واتای (ماڵی خوداوەندەکان)، باغدیدی شارۆچکەیەکی مەجوسی بوو کە چەندین پەرستگای ئاگری تێدابوو، بۆ بتەکان، و کاریگەرییەکانی تا ئێستا دیارە، بە تایبەت ئەوەی لە ژێر گردی کڵێسای مارت شمۆنی دۆزرایەوە لە زەقوورە و ھەشت خوداوەند کە خەڵکی باخودیدا پێش ئەوەی ببنە مەسیحی دەیان پەرست، لە نێو ئەو بتانەدا خوداوەندەکانی یاننی و کوش و مام ھەبوون.
بەیث کذاذی: وشەیەکی ئارامی سریانییە کە بە واتای:(بەیث بە واتای شوێن دێت، وەک کذاذی واتای ڕیزەکان دێت). دەوترێت باخودیدا بۆ ماوەیەک بەناوبانگ بووە، بە تایبەتی لە کۆتایی سەدەی ھەژدەھەمدا.^[٧]
باخدیدا: وشەیەکی ئارامییە کە لە وشەی (بێث دیتا)ەوە شێواوە، بە واتای ماڵی باڵندەی پەپوولە، کە باڵندەیەکی ڕەنگ ڕەشە و دەوترێت لەو ناوچەیە زۆر بووە.^[٨]
بوخدیرا: نەریتێکی تری ناوی باخودیدا لە دەستنووسێکدا دەبینرێت کە نووسەر (ھودا شەممۆ) لە ساڵی ١٦٦٩-١٦٧٠ نووسیویەتی. زیاد دەکرێت بۆ لیستی ناوەکانی باخودیدا، بەڵام ئاسانە بە زمانی سریانی نێوان (بوخدیرا) و (بوخدیدا) تێکەڵ بکرێت. کاتێک خاڵەکە لە سەرووی پیتی پێش کۆتایی (بوخدیرا) دادەنرێت بۆ خوێندنەوەی ڕا، یان لە ژێرەوەی بۆ خوێندنەوەی دال (بوخدیدا) بە زمانی سوریانی.^[٩]
بغدیدا: وشەیەکە لەلایەن مەسیحییەکانی باخودیدا بەکاریدەھێنن، کە بە زمانی ئارامی ڕۆژھەڵات (سوریانی) قسە دەکەن، لە ناوخۆشدا پێی دەوترێت (السورث).
قەرەقووش: سەرەڕای جیاوازی لە نووسینی وشەی قەرەقووش، ھەندێک جار بە (قەرەقوش یان قەراقوش) دەنووسرێت. بەڵام کۆدەنگییەکی گشتی و قەناعەتێکی پتەو ھەیە کە وشەیەکی تورکییە بە واتای (باڵندەی ڕەش). ئەم ناوە لە سەردەمی دەسەڵاتی تورکەکاندا دانراوە و کەسانێکیش ھەن دەڵێن ئەو جلی ڕەشی دانیشتوانی باخودیدا لە ھەردوو ڕەگەز ئەو سەردەمە کە پۆشیوویانە بەم ناوە بانگ دەکرا. لەوانەیە تورکەکان مانای وشەی باخودیدا(بێث دیتا)یان گواستبێتەوە بە زمانەکەیان دەیانگوت قەرەقووش. دەگوترا کە ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی ناوی تایبەتی بە زۆرێک لە سایتەکان دەدا و ئەویش لە ڕەچاوکردنەکان بەھۆی شەڕ و تیمە سەربازییەکان و ئاڵا تایبەتەکانیانەوە وەریگرتووە. الخطیب العمری لە کتێبی (مونیت العدابە) بەم ناوە ناوی ھێناوە و وەسفی کردووە و فەرمووی: «(قەرەقووش) گەورەترینی بنەماڵەکەی مەسیحین، ئەسپی پۆستی ھەیە، لە موسڵەوە قۆناغێکە».
الحمدانییە: لە حەفتاکانی سەدەی بیستەمدا بە فەرمی ناوی باخودیدا گۆڕدرا بۆ ناوێکی تر کە بریتییە لە الحمدانییە، لەسەر بنەمای (حەمدانیەکان) کە لە نێوان ساڵانی ٨٩٠ی و ساڵی ١٠٠٤ی زایینی فەرمانڕەوایی مووسڵیان کردووە. .

سەبارەت بە باخودیدا بە زمانی سوریانی (ܒܓܕܝܕܐ)، ئەو ناوە باڵادەستەیە کە لە نێو خەڵکی شارۆچکەکەدا بەکاردێت.^[١٠]

دانیشتوان

پێش ئەوەی داعش بچێتە ناوچەکە، لە شارەدێی قەرەقووش زیاتر لە 70 ھەزار ھاووڵاتیی مەسیحی دەژیان، بەڵام نزیکی ھەموویان ھەڵاتن و زۆربەیان ھاتنە ھەولێر و دھۆک لە ناو مەسیحییەکانی کوردستان نیشتەجێ بوون.

دۆخی شارۆچکەکە

کشتووکاڵ سەرچاوەی سەرەکی ژیان بوو بۆ خەڵکی قەرەقووش. ھەروەھا لە کارە دەستییەکانی وەک بونیادنان و بەرھەمھێنانی پاڵتۆی چەرمدا سەرفراز بوو کە لە ناوچەکەدا بە فەراوی ناسراوە کە لە پێستی مەڕ دروست دەکرا. ئەمڕۆ قەرەقووش بووەتە ناوەندێکی بازرگانی و ئاڵوێر بە چەندین ڕێگاوبان، دوکان و خانوو و باڵەخانە و چەندین فەرمانبەری حکومەت بەڵام کشتوکاڵ و کێڵگەن وەک سەرچاوەی سەرەکی ژیان دەمێنێتەوە چونکە لە ساڵانی ھەشتاکانی سەدەی ڕابردووەوە زۆر کەس خاوەنی کێڵگەی مریشکن و بەڕێوەی دەبەن بە ئاسانکاری مۆدێرن.

زۆرینەی ڕەھای دانیشتووانەکەی لە نەتەوەی ئاشوورییەکانن، زیاتر لە ٧٧٠٪ یان ئەندامی کەنیسەی کاسۆلیکی سریانین، لە کاتێکدا ئەوانی تر ئۆرتۆدۆکسی سریانین. شەپۆلی توندوتیژی ئەم دواییەی کە مەسیحییەکانی عێراقی کردبووە ئامانج، زۆرێک لە ئاشوورییەکانی دانیشتووی شارە گەورەکانی عێراق ناچارکرد ڕوو بکەنە شارۆچکە ئاشوورییەکانی دەشتی نەینەوا، کە شارۆچکەکە ئاوساوە بە لێشاوی پەنابەران کە بە شێوەیەکی سەرەکی سەر بە کەنیسەی کاسۆلیکی کلدانن.

زمانی سەرەکی قسەکردن بریتییە لە جۆری دەشتی نەینەوا لە زمانی سوریانی، کە نزیکە ھاوشێوەی ئەوەی کە لە شارۆچکە گەورەکانی دیکە (وەک ئەلکوشکێ و تلکێف) لە ناوچەکەدا قسەی پێدەکرێت. ھەروەھا زمانی عەرەبی وەک زمانی دووەم بەکاردێت . زمانی ئینگلیزی لەلایەن نەوە گەنجەکانەوە بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکار دێت.

ئاسایش

لە مانگی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ەوە ئەم شارە لەژێر کۆنترۆڵی ھێزەکانی پاسەوانانی دەشتی نەینەوادایە.^[١١] لە ٢٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧؛ یەکینەکانی پاراستنی دەشتی نەینەوا ئاھەنگی تەواوکردنی کەمپی سەربازی نوێی خۆیان لە قەرەقووشی دەشتی نەینەوا گێڕا.^[١٢]

شوێنی جوگرافی

شارەدێی قەرەقووش کە مەسیحییەکان "بەخدیدا"شی پێ دەڵێن، ناوەندی حەمدانییەیە، دەکەوێتە باشووری ڕۆژھەڵاتی شاری مووسڵ، تەنیا ١٢ کم لە ناوجەرگەی شارەکە دوورە، لە ساڵی ٢٠١٤ کە چەکدارانی داعش مووسڵی داگیر کرد، حەمدانییەشی گرتووە، شارەدێی "قەرەقووش" ناوجەرگەی ئەو شارۆکەیەیە کە زۆرینەی دانیشتوانی کوردانی ئێزیدی و شەبەکن لەگەڵ مەسیحی، تورکمان و عەرەب. جگە لەو شارەدێیە، بەرتەلە، کرملیش و بەعشیقە لەخۆ دەگرێ.

لەناو شارەدێی بەخدیدا حەوت کەنیسەی مێژوویی لێیە: کنیسەی ئەلتاھیرەی کۆن، کەنیسەی ئەلتاھیرەی مەزن، کەنیسەی سەرکیس و باکوس، کەنیسەی مار یەعقووب، کەنیسەی ما زینا، کەنیسەی مار کورکیس و کەنیسەی قەدیسە سمونی

لە ڕووی جوگرافییەوە گرنگی ئەو ناوچەیە لەوەدایە، ئەگەر بە تەواوی ئازاد بکرێ، ڕێگەی ئازادکردنەوەی شاری مووسڵ ئاسان دەبێ، بۆیە پلانی سەرەکی و سەرەتای کردەوەگەلەکە ئەوەیە کە زوو ئەو ناوچەیە لە دەست تیرۆریستانی داعش خاوێن بکرێتەوە.

مێژوو

مەسیحییەکانی قەرەقووش، ڕەگێکی مێژوویی درێژیان ھەیە، دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمی ئارامییەکان، لە سەدەی یازدە و دوازدەی زاینی، بەھۆی جەنگەوە، کاتێک مەسیحییەکانی تکریت دەردەکرێن کە سوریانین، بەرەو قەرەقووش دەڕۆن و دەبنە پێکھاتە و ڕەگێتی تری شارەکە. بەپێی کتێبە مێژوویییەکان، تەمەنی ئەو شارە بۆ ئاشوورییەکان دەگەڕێتەوە و لەلایەن "نەمروود"ەوە دروست کراوە.^[١٣]

پێش مەسیحی

ھەندێک لە توێژەران پێیان وایە شاری ڕاسین کە لە مێژوونامەی ئاشووریدا ئاماژەی پێکراوە، دەکەوێتە شاری باخودیدا. مێژوونووس یاقوت حەمەوی لەسەر بنەمای ئەوەی کە ڕۆژھەڵاتناس بوو لە سەفەرەکانیدا بۆ مێزۆپۆتامیا گوتوویەتی لەسەری نووسیویەتی و لەوێدا وتوویەتی: ئاماژەی بەوەشکردووە، ھیوادارە شوێنی ڕاسن، ئەو شارە ئاشوورییەی کە پاشا نەمرود لە نێوان ئاشوور و نەمروودا دروستی کردووە، ئەمڕۆ شوێنی باخودیدا بێت. نووسەر عەبدولمەسیح بێھنام ڕایگەیاندووە کە کەسێکی دانیشتووی باخودیدا لە نزیک دێری نەقورتەیا مۆرێکی بەردی ستوونی دۆزیوەتەوە کە لە لایەکانیەوە وێنەی پاشایەکی ئاشووری ھەڵکەندراوە کە خۆر و خوداوەندی یای دەپەرستێت.^[١٤]

یەکێکی تر لە ئاماژەکانی ئەو شارۆچکەیە لە ژێر ناوی باکدیدۆ ئاماژەی پێکراوە کە ھاوشێوەی وشەی کذوذو کە بە زمانی ئارامی بە واتای گەنج دێت. گێڕانەوەیەکی ڕاپۆرتکراو ھەیە کە دەڵێت ئەو شەڕە چارەنووسسازەی کە لە نێوان ھێزەکانی فارسەکان و ئاشوورییەکان لە ساڵی ٦١٠ پێش زایین ڕوویدا، لە نزیک باکایدۆ ڕوویداوە. ھەروەھا پاشاکانی ئاشوور بەلاواتیان وەک ھاوینەھەواری خۆیان وەرگرتووە کە ٤کم لە باشووری شارۆچکەکە دوورە. ناوچەکە شاھیدی ھەڵکۆڵینێکی بەرفراوان بوو بە سەرۆکایەتیی شوێنەوارناسە ئاشورییەکەی ھۆرمیزد ڕەسام، کە لە ئەنجامدا کۆشک و شوێنەوارە گرنگەکان دۆزینەوە، کە زۆربەیان تا ئێستاش لە مۆزەخانە نێودەوڵەتییەکانی وەک مۆزەخانەی بەریتانی و مۆزەخانەی لووڤردا بڵاوبوونەتەوە.^[١٥]

مێژووی سەرەتای مەسیحی

ئایینی مەسیحی لە سەدەکانی سەرەتاوە ھاتە ناو شارۆچکەکە، مێژووی ئایینی مەسیحی شارۆچکەکە بە دڵنیاییەوە نازانرێت، تەنھا ئەوە نەبێت کە دوای ئەنجومەنی ئەفسوس عەقیدەی نەستۆری پەیڕەو کردووە و بەم شێوەیە مایەوە تا ھاتنی سانت یۆحەنای دایلام، کە توانی لە کۆتایی سەدەی حەوتەمدا شارۆچکەکە بگۆڕێت بۆ کڵێسای ئۆرسۆدۆکسی سوریانی. پێدەچێت خودی یۆحەننای دایلامی لە دێری ناقورتایا بەخاک سپێردرابێت کە ٣کیلۆمەتر لە ناوەندی شارۆچکەکەوە دوورە. باخودیدا لە سەدەکانی دواتردا گەشەی کرد، کاتێک یاقوت حەمەوی لە کتێبی (موعجەم البلدان)دا لەبارەیەوە وتی:

“باخودیدا گوندێکی وەک شارە وایە، لە ڕۆژھەڵاتی مووسڵ، حەوت فەرسەخ لێیەوە دوورە، ھەموو دانیشتووانەکەی مەسیحین، یەکێکە لە شوێنەوارەکانی نەینەوا”.^[١٦]

سەدەکانی ناوەراست

ژمارەی دانیشتوانی ئەو شارۆچکەیە لە سەدەی دەیەم و یازدەھەمدا بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کرد دوای کۆچی زۆرێک لە خەڵکی سوریانی لە ناوەڕاستی عێراقەوە. یەکێک لە گرنگترین کۆچەکان کاتێک بوو کە ئەو مەسیحییانەی کە مابوونەوە تکریتیان بەجێھێشت کە ناوەندێکی گرنگ بوو بۆ کەنیسەی ئۆرتۆدۆکسی سوریانی و لە باخودیدا نیشتەجێ بوون. ھۆکاری سەرەکی ئەم کۆچکردنە لەناوچوونی کەنیسەی مار ئاھۆدامە بوو، کە بووە ھۆی کۆچی مەفرییەکان بۆ مووسڵ. لەو ماوەیەدا شارۆچکەکە بووە شوێنی پاتریاکی سوریانی لە باکووری عێراق بۆ ماوەی یەکتربڕاو.

مێژووی شارۆچکەکەی ئەو قۆناغانە پڕن لە زۆر ھەواڵ کە باس لە لەشکرکێشییەکانی ئەو ھۆزە کوردانە دەکەن کە دەستیان بە نیشتەجێبوون لە رۆژھەڵاتی رووباری زێی گەورە کردووە.

لە ساڵی ١١٧١ کە میری مووسڵ سەرقاڵی شەڕی میری دیمەشق بوو، کوردەکان ھێرشیان کردە سەر دێری مار مەتا و گوندەکانی دراوسێ و ڕاھیبێکی زۆریان کوشت و ناو شارۆچکەکەیان تاڵان کرد و سوتاندیان.
لە ساڵی ١٢٦١دا دێری موقورتەیاش ھەمان چارەنووسی تووش بوو، چونکە زۆرێک لە راھیبەکانی سووتاند و تاڵان کرد و کوشتیان کە ھەوڵیان دەدا تێیدا پەنا ببەن.
لە ساڵی ١٢٨٨ شەڕێک لە نێوان کورد و تاتارەکان لە شارۆچکەکەدا ڕوویدا.
لە ساڵی ١٣٢٤ جارێکی تر کورد ھێرشی کردە سەر بەختیدە و ئەمجارەیان چوار کەنیسەی شارۆچکەکە سووتێنران و ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکەکەی کوژران.^[١٧]

سەردەمی عوسمانی

عوسمانییەکان لە سەدەی شانزەھەمدا توانیان کۆنترۆڵی ناوچەکە بکەن. لەو کاتەی کە باخودیدا بوو بە بەشێک لە ویلایەتی مووسڵ، ئەم قۆناغە بە ئارامییەکی ڕێژەیی تایبەتمەند بوو تا ھاتنی ئەفشارییەکان لە ساڵی ١٧٤٣ بە سەرکردایەتی نادر شا، کە شارۆچکەکەیان تاڵان کرد و چوار لە کڵێساکانی سووتاند. بەڵام زۆربەی دانیشتووانەکەی توانیان ھەڵبێن دوای ئەوەی لەناو دیوارەکانی مووسڵدا قەڵایان پێدرا، لەوێش بەشدارییان لە بەرگریکردن لە شارەکە کرد. وەک پاداشتێک بۆ بەرپەرچدانەوەی ھێرشی نادر شا، سوڵتانی عوسمانی مەحموودی یەکەم ٨٠٠ قوورشی بەخشییە پارێزگاری مووسڵ، حوسێن پاشا جەلیلی، بۆ ئەوەی تەواوی شارۆچکەی باخودیدا بکڕن، کاتێک خەڵکەکە بەو بابەتەیان زانییان، ئەوان بڕیاریدا شارۆچکەکە جێبھێڵێت. بەڵام حوسێن پاشا ئەو بابەتەی شاردەوە و بڕیاریدا لەبری ئەوە بە یەک لەسەر دەی داھاتی ساڵانەی خەڵک بەس بێت وە باج.^[١٨]

لە گرنگترین ڕووداوەکانی سەدەی نۆزدەھەمدا، برسێتی ساڵی ١٨٢٨ زۆرێک لە دانیشتووانەکەی لەناوبرد.

سەردەمی دەوڵەتی عێراقی

لەگەڵ کۆتاییھاتنی جەنگی جیھانیی یەکەم، ناوچەکە بۆ بەریتانیای مەزن دانرا، کە بەخێرایی ویلایەتی مووسڵی خستە ناو شانشینی تازە پێکھێنراوی عێراقەوە. ساڵانی دواتر شاھیدی شەڕێکی بەناوبانگی دادگا بوو لە نێوان ئەیوب ئەلجەلیلی نەوەیەکی حوسێن پاشای جەلیلی و خەڵکی شارۆچکەکە. کە ئەیوب ئەلجەلیلی ئیدیعای مافی خۆی لەسەر زەویەکانی شارۆچکەکە دەکرد لەسەر بنەمای سیستەمی فیۆداڵی کە لەو کاتەدا زاڵ بوو. بنەماڵەی جەلیلی توانیان لە ٢١ی تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٤٩ ئەو دۆسیەیە ببەنەوە. بەڵام خەڵکەکە تانەیان لە بڕیارەکە دا، بۆیە دادگای باڵای بەغدا لە ١٥ی ئازاری ١٩٥٤ شارۆچکەکەی گەڕاندەوە بۆ خەڵکەکەی و دادگایەکی دیکەش دواجار لە بەرژەوەندی دانیشتووان بڕیارەکەی پشتڕاست کردەوە.

شەڕی ئێران و عێراق بووە ھۆی کوژرانی زیاتر لە دوو سەد گەنجی شارۆچکەکە لە بەرەکانی شەڕدا و ژمارەیەکی زۆر لە دانیشتووانەکەی لە قۆناغی گەمارۆی ئابووریدا کۆچیان کرد.^[١٩]

دوای جەنگی عێراق ساڵی ٢٠٠٣

دوای شەڕی عێراق ژمارەیەکی زۆر مەسیحی لە بەغدا و مووسڵەوە کۆچیان کرد بۆ شارۆچکەکە دوای ئەوەی لەلایەن گروپە توندڕەوەکانەوە کرانە ئامانج. بەڵام باخودیدا لە توندوتیژییەکانی عێراق رزگاری نەبوو کە لەوێدا رفێندرا و ژمارەیەکی زۆر لە منداڵەکانی کوژران بەتایبەتی لە شاری مووسڵ، قوتابیانی خوێندنی زانکۆی مووسڵ چەندین ھێرشیان کرایە سەر، دیارترینیان لە ٢ی ئایاری ٢٠١٠ ھێرشێک بۆ سەر پاسەکانی گواستنەوەی خوێندکاران بۆ زانکۆی مووسڵ، کوژراو و برینداری زیاتری لە ١٠٠ خوێندکار لێکەوتەوە. لە ئەنجامدا لە شاری باخودیدا دەست بە دامەزراندنی زانکۆیەک بۆ خوێندکارانی دەشتی نەینەوا کرا.^[٢٠]

لە سەرەتای مانگی ئابی ٢٠١٤ داعش بە پاڵپشتی ھۆزە عەرەبەکان کۆنترۆڵی گوندەکانی دراوسێی کرد، وەک ناوچەکانی ئەلحاوی، سەلامیە، نەمرود و کاریس. کە بووە ھۆی کشانەوەی ھێزەکانی پێشمەرگە و سوپای عێراق و ئەو پۆلیسانەی کە بەرگریان لە شارەکە دەکرد، سێ مەرجی ڕێکخراوەکە بەم شێوەیە بوون: ئیسلام بوون، باجدان یان سەربڕین، دەستبەسەرداگرتنی پارە، بە کۆیلەکردنی ژنان و فرۆشتنی منداڵان. لە ئەنجامدا، دوای ئەوەی ھێزە ئەمنییەکان کشانەوە، دانیشتووانەکە ھەڵھاتن و تەنیا چەند خێزانێکی کەمیان مانەوە. دوای دوو ساڵ و سێ مانگ ئۆپەراسیۆنی ھاتن بۆ نەینەوا دەستیپێکرد و لە ٢٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ شاری باخودیدا لەلایەن فیرقەی ٩ی سوپای عێراقەوە ئازادکرا. زیانەکان زۆر بوون، چونکە زۆربەی ژێرخانی شارەکە و کارگە و کۆگا و دوکان و کێڵگەکان بە تەواوی وێران بوون و ھەموو خانووەکانیش بە تەواوی دزران ژمارەیان لە ھەشت ھەزار ماڵی نیشتەجێبوون تێدەپەڕێنێت، ھەروەھا چەکدارانی داعش سێ ھەزار ماڵیان بە تەواوی سووتاندووە، بەپێی دوایین ئاماری ڕێکخراوەکانی ئاشووری/سوریانی/کلدان، کە بەسەر کاسۆلیکی سریانیدا دابەشکراون، کە نوێنەرایەتی زیاتر لە ٩٠٪ و ئۆرتۆدۆکسی سریانی دەکەن، جگە لەوەش زیاتر لە ١٥ ھەزار ئاوارە بەم دواییە گەیشتوونەتە شارۆچکەکە لە ئەنجامی توندوتیژی لە شارەکانی عێراق.^[٢١]

داگیرکاریی داعش

لەسەرەتای مانگی تەمموزی ٢٠١٤دا، داعش ھەوڵی داگیرکردنی باخودیدایدا، بەڵام ھێزەکانی پێشمەرگەی کوردستان و پاسەوانەکانی باخودیدا ھێرشەکەیان راگرت، بەڵام بنەماڵەکان روویان لە ھەرێمی کوردستان کرد. وە شارە مەسیحییەکانی دراوسێ بۆ ئەوەی بچنە پاڵ باقی ئاوارەکانی مەسیحی لە مووسڵەوە. داعش ئاوی ئەو شارۆچکەکەی بڕی و کێڵگە نەوتییەکانی دراوسێی داگیرکرد، ئەمەش بووە ھۆی کشانەوەی پێشمەرگە لە شارەکە و ڕۆژی دواتر داعش چووەتە ناویەوە. باخودیدا تا ١٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ دوای شەڕی مووسڵ لەژێر داگیرکارییەکانی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش)دا مایەوە، کە بەشێک لە دانیشتوانی باخودیدا دەستیان کرد بە گەڕانەوە بۆی.^[٢٢]

ھێزەکانی پاسەوانانی دەشتی نەینەوا بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش پێکھێنران، شارەکەش لەلایەن ئەو و ھێزی زەمینی عێراقەوە رزگارکرا، ئەم یەکانە پابەندی کاروباری ئەمنی شارەکەن لەگەڵ ئەو ھێزە عێراقیانەی کە رزگاریان کرد.^[٢٣]

ئاو و ھەوا

باخودیدا کەشوھەوای ھاوینی گەرمی دەریای ناوەڕاستی ھەیە(پۆلێنکردنی کەشوھەوای کۆپن Csa). زۆربەی باران لە زستاندا دەبارێت. تێکڕای پلەی گەرمی ساڵانە لە شارۆچکەی باخودیدا ٢٠.٧ پلەی سەدییە(٦٩.٣ پلەی فەھرەنگی). ساڵانە نزیکەی ٤٦٨ ملم(١٨.٤٣ ئینچ) باران دەبارێت.

زانیاریی کەشوھەوا بۆ «Bakhdida»
مانگی زایینی	١	٢	٣	٤	٥	٦	٧	٨	٩	١٠	١١	١٢	ساڵ
نێونجی بەرزترین پلە	١٢٫٦ (٥٥)	١٤٫٩ (٥٩)	١٨٫٦ (٦٥)	٢٤٫٦ (٧٦)	٣٢٫١ (٩٠)	٣٨٫٨ (١٠٢)	٤٢٫٧ (١٠٩)	٤٢٫٥ (١٠٩)	٣٨٫٢ (١٠١)	٣٠٫٨ (٨٧)	٢١٫٩ (٧١)	١٤٫٧ (٥٨)	٢٧٫٧ (٨١٫٨)
نێونجی کەمترین پلە	٢٫١ (٣٦)	٣٫٦ (٣٨)	٦٫٣ (٤٣)	١٠٫٦ (٥١)	١٥٫٨ (٦٠)	٢٠٫٠ (٦٨)	٢٣٫٤ (٧٤)	٢٢٫٥ (٧٣)	١٧٫٩ (٦٤)	١٢٫٦ (٥٥)	٨٫٣ (٤٧)	٣٫٥ (٣٨)	١٢٫٢٢ (٥٣٫٩)
نێونجی بارین میلیمەتر	٧٨ (٣٫٠٧)	٧٩ (٣٫١١)	٨٨ (٣٫٤٦)	٦٤ (٢٫٥٢)	٢٥ (٠٫٩٨)	٠ (٠)	٠ (٠)	٠ (٠)	١ (٠٫٠٤)	١٥ (٠٫٥٩)	٤٩ (١٫٩٣)	٦٩ (٢٫٧٢)	٤٦٨ (١٨٫٤٣)
سەرچاوە: Climate-Data.org,Climate data

شوێنەوارناسی

لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمەوە شوێنی جۆراوجۆر لە جەرگەی شارۆچکەکە لەلایەن ھورمزد ڕەسامەوە ھەڵکەندراوە. لە بالاوات (شاری کۆنی ئاشوری ئیمگور-ئێنلیل) ژمارەیەک شوێنەواری ئاشووری ھەڵکەندراوە؛ لە ئێستادا لە مۆزەخانەی بەریتانیا و مۆزەخانەی مووسڵ نمایشکراون. ئەمڕۆ زۆر گرنگی بە شوێنەوارناسیی قەرەقووش دەدرێت. چەندین پاشماوەی ئاشووری تێدایە، وەک پاشماوەی تل باشمۆنی (بەیت شمۆنی)، تل موقورتەیا، تل کەرەملێس، تل مار بیھنام و ئەوانی تر. ئەم تەپۆڵکەکانە قەڵا، پەرستگا یان بینا بوون کە سەر بە نەمروودی پایتەختی ئاشووری بوون. بە درێژایی ساڵانی ١٩٢٢ و ١٩٢٧ و ١٩٣٥ شوێنەوارناسەکان پارچە زێڕ و مۆری سلندەریان دۆزیەوە، ھەروەھا پەیکەرێکی ئاشوری (ئێستا لە مۆزەخانەی موسڵ) لە بیرێکی کڵێسای مار زینەدا دۆزیەوە. لە ساڵی ١٩٤٢ حەمامێکی ئاشوری و چەند گۆڕێک لە نزیک کڵێسای باشمۆنی دۆزرایەوە. جگە لەوەش لە کاتی ھەڵکۆڵینەکانی ساڵانی ھەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا لە گۆڕەپانی کڵێسای مار یوھانا (سانت یۆحەنا)، شوێنەوارناسەکان لە ناو گۆڕەکاندا لە لای ڕۆژھەڵات و لە قووڵایی یەک مەتر و نیودا پاشماوەی مرۆڤیان دۆزیەوە. ئەم گۆڕانە بە خشتی گەورەی چوارگۆشەی ئاسایی ئاشووری دروستکرابوون.^[٢٤]

ئاماژە بە ئاثور (ئاشوری) لە دەقەکانی قەرەقووش بەردەوام بوو. مافەریان ئەتاناسیۆس ئیبراھیمی دووەم لە تورعەبدین سەردانی تکریت و بەغدا و ھەولێری کرد بۆ ئامادەبوونی جەماعەتەکەی. بە پێی ئەفرەم عەبدولخوری و کتێبی(چینەکانی مرواری لە مێژووی دێری شەھید مار بێھنام). ١٩٥١، ل. ٢١٩، سۆنی دەنووسێت: "لە ساڵی ١٣٦٥ مافارییەکان ھاتە عەتور یان مووسڵ و لەلایەن نور ئەلدین سەرۆکی قەرەقووش پێشوازی لێکرا..." لە کۆتاییدا، سۆنی دەنووسێت کە لە ساڵی ١٢٩٤-١٢٩٥ (بەپێی ئەرشیفی خانەقای مار بیھنام) پاشایەکی دیاریکراو "ھاتە ئاثوری خوارەوە، شاری سانت مار بیھنام ... "^[٢٥]

ئەمانەش ببینە

سەرچاوەکان

[1] ttps://www.basnews.com/so/

[2] ttps://dergipark.org.tr/en/download/article-file/265734

[3] ttps://syriaca.org/place/184

[4] ttps://www.france24.com/en/20190628-revisited-iraq-yazidis-still-haunted-sinjar-massacres-islamic-state-group-nadia-murad

[5] ttps://web.archive.org/web/20180702022638/https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-iraq-mosul-church-idUSKBN12U0UM

[6] ttps://edition.cnn.com/2014/08/07/world/meast/iraq-isis-christian-city/index.html

[7] ttps://web.archive.org/web/20150923181655/http://www.bakhdida.com/BehnamAtallah/Usool.htm

[8] ttps://www.uscirf.gov/sites/default/files/Reine%20Hanna-%20Assyrian%20Policy%20Institute.pdf

[9] ttps://web.archive.org/web/20191011005220/https://edition.cnn.com/2014/08/07/world/meast/iraq-isis-christian-city/index.html

[10] جەمیل ڕۆژبەیانی. «ووڵاتەکەت بناسە» (بە کوردی).{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)

[11] ttps://www.wsj.com/articles/iraqs-christians-turn-to-militia-for-protection-1481020200

[12] ttps://www.zowaa.org/en/completion-npu-camp-bakhdeda-nineveh-plain/#.Yo6Y0y9RX4B

[13] ماڵپەڕی ووشھ

[14] ttps://50f3ad00-5b28-4016-898f-6130d301c97a.filesusr.com/ugd/6ae567_98f8f8912baa40949a18a3a0b717eaea.pdf

[15] ttp://www.bakhdida.net/Mathaf/MattiBabaTareekhBakh.htm

[16] ttps://books.google.iq/books?id=C2GgHl9Rls0C&pg=PA119&dq=Kurds+1261+christians&hl=en&ei=I65mTZOLNc2cOsXSgc0L&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[17] ttps://www.nytimes.com/2010/05/03/world/middleeast/03iraq.html

[18] ttps://www.asianews.it/news-en/Car-bomb-targets-Christian-student’s-bus-near-Mosul-18297.html

[19] ttps://www.ishtartv.com/en/viewarticle,35746.html

[20] ttps://archive.org/details/b31365334

[21] ttps://www.ankawa.com/forum/index.php?topic=21090.0^{[بەستەری مردوو]}

[22] ttp://www.aina.org/news/20050227125922.htm

[23] ttps://www.catholicnewsagency.com/news/18462/new-archbishop-of-mosul-calls-persecuted-iraqi-christians-to-hope

[24] ttps://www.faz.net/aktuell/politik/ausland/naher-osten/irakische-christen-stehen-unter-kurdischem-schutz-13032626.html

[25] ttps://www.britishmuseum.org/explore/highlights/article_index/b/balawat_ancient_imgur-enlil.aspx

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]

[١٣]

[١٤]

[١٥]

[١٦]

[١٧]

[١٨]

[١٩]

[٢٠]

[٢١]

[٢٢]

[٢٣]

[٢٤]

[٢٥]