ڕەخنە لە قورئان
| بەشی زنجیرەیەک لەسەر |
| ئیسلام |
|---|
 |
ڕەخنەگرتن لەقورئان بوارێکی خوێندنە لەبوارەکانی خوێندنی سەبارەت بەدروستی و ڕاستی بانگەشەکان و ڕەوشتی ئەو فەرمانانەی کە لە قورئان کتێبی پیرۆزی ئیسلامدا کراوە.[١] ڕەخنەگرانی قورئان لەکاتێکدا بەرەنگاری جێمتمانە بوونی مێژوویی ئەم دەقە دەکەن کە بەپێی بیروباوەڕی ئیسلامی لەلایەن جبرەییلەوە بۆ محەممەد ھاتووە،[٢] ھەوڵ دەدەن نیشان بدەن کە بەڵگەکانی پێغەمبەرایەتی محەممەد و ئاسمانی قورئان لاوازن.
لە «لێکۆڵینەوەی ڕەخنەیی - مێژووییدا» توێژەران (وەک جۆن وانسبراو، یۆزێف ساخت، پاتریشا کرۆن، مایکڵ کووک) بەدوای لێکۆڵینەوە و پشتڕاستکردنەوەی بنچینە، دەق، پێکھاتە، مێژووی قورئان، تاقیکردنەوەی پرسیارەکانن.[٣]
ڕەسەنایەتی مێژوویی[دەستکاری]
دیمەنی نەریتی[دەستکاری]
بەپێی باوەرە نەریتییەکانی ئیسلام قورئان وشەی خودایە کە فریشتەی جبرەییل بۆ محەممەد خوێنراوە. بەگوێرەی فەرموودەکان، محەممەد ئەو شتەی کە جبرەییل بۆی ناردووە بە باشی خوێندوە بۆ ھاوەڵەکانی بنووسن و لەبیری بھێڵنەوە.[٤]
دەقی سەرەتای عەرەبی ٢٨ پیتی بێدەنگ دەنووسی، کە تەنیا ٦یان بە ئاسانی جیا دەکرێنەوە، ئەو ٢٢ پیتەی ماونەتەوە کە لێکچوونێکی ڕواڵەتییان ھەیە واتە ئەوەی کە پیتی بێدەنگە تایبەت تەنیا بە بوار دەتوانرێ دیاری بکرێت. تەبەری لە پێشەکی تەفسیری خۆی لەسەر قورئان نیشان دەدات کە شێوازی خوێندنەوەی ئایەتەکانی دەقی پیرۆز تەنانەت لە کاتی پێغەمبەردا ڕێک نەبووە.[٥]
بەراوردکردن لەگەڵ گێڕانەوەکانی کتێبی پیرۆز[دەستکاری]
قورئان باسی زیاتر لە ٥٠ کەس دەکات کە پێشتر لە کتێبی پیرۆز ھاتووە کە چەند سەدەیەک پێش بوونی ھەبووە. چیرۆکە پەیوەندیدارەکان لەقورئاندا زیاتر جەخت لەسەر گرنگی واتایی ڕووداوەکان دەکاتەوە تاکوو وردەکارییەکان. چیرۆکەکان بە گشتی بەراورد دەکرێن، بەڵام جیاوازی ھەیە. یەکێک لە بەناوبانگترین جیاوازییەکان تێڕوانینی ئیسلامە بۆ لەخاچ درانی عیسا. قورئان بڕوای وایە کە عیسا لە ڕاستیدا لە لەخاچ نەدراوە و بە خاچ نەمردووە. تێڕوانینی گشتی ئیسلامی کە پشتگیری لە نکۆڵیکردن لە خاچپەرستی دەکات ھاوشێوەی ئایینی مانەوییە (وێناکردن) کە ھەڵگری ئەوەیە کە کەسێکی تر لە جیاتی عیسا لە خاچ بەستراوە و لە ئاکامدا عیسا دەگەڕێتەوە.[٦]
بەڵگە سەرەتایییەکان[دەستکاری]
دوایین ھەڵسانەوەکان بۆ پێکھێنانی قورئان بە فەرمی و بە یەک شێوە نزیکەی دوازدە ساڵ لە مردنی پێغەمبەری ئیسلام لە سەردەمی خەلیفە عوسماندا (٦٤٤–٦٥٦) دەستی پێکرد و تەواوکردنی ھەوڵەکە بیست و چوار ساڵ پاش دەستپێکردنی و بیست و چوار ساڵ دوای دەستپێکردنی ھەوڵەکە، بە سووتاندنی کۆپی و شێوەزارەکانی تری کەسی و تاکەکەسی قورئان کۆتایی ھات:
کاتێک قورئانەکانیان کۆپی کرد، عوسمان ڕوونووسێکی بۆ ھەریەک لە ناوەندە سەرەکییەکانی ئیمپراتۆرییەتی ناردبە فەرمانی ئەوەی کە ھەموو کەرەستەکانی تری قورئان، چ بە شێوەی یەک بەرگ، یان بە قەبارەی تەواو، بسوتێنرێن.[٧]
باوەڕ وایە کە یەکەم نووسینەکان سوودیان ھەبوو بۆ ئەوەی لەلایەن کەسانێکەوە تاقیببنەوە کە دەقەکەیان بە شێوەیەکی خۆڕایی دەناسی، چونکە ئەوان لە کاتی ئاشکرابوونیاندا فێری بوون و بە بەردەوامی دەیانخوێنەوە. لەو کاتەوەی کە کۆکراوەی فەرمی دوو دەیە دوای مردنی محەممەد تەواو بوو، دەقی عوسمان بە وریایییەوە پارێزراوە. بووکایڵ پێیوابوو کە ئەمە ھیچ کێشەیەکی ڕەسەنایەتی بۆ قورئان دروست ناکات.[٨]
وەشانەکانی بەردەست پێش وەشانی عوسمان[دەستکاری]
دەستنووسی سەنعا[دەستکاری]
دەستنووسەکەی سەنعا بەشێکی کۆنتری قورئانی تێدایە کە جیاوازن لە وەشانی عوسمان. ئەو پێستەی کە دەستنووسی سەنعا لەسەری نووسراوە بە ٩٩٪ بە وردی پەیوەندی بە پێش ٦٧١ی زایینییەوە ھەیە و ٩٥٫٥٪ دەگەڕێتەوە بۆ پێش ٦٦١ و ٧٥٪ بە ئەگەری زۆر پێش ٦٤٦ی زایینی.[٩] دەستنووسی سەنعا یەکێکە لە گرنگترین دەستنووسەکانی ئەم کۆکراوەیە لە جیھاندا. ئەم پاڵێوانە دوو چینی تێکستی ھەیە کە ھەردووکیان قورئانیین و بە دەقی حیجازی نووسراوە.[١٠] لە کاتێکدا دەقی سەرەوە نزیکە لە گەڵ قورئانە مۆدێرنەکان (جگە لە جیاوازی ڕێنووسەکان)، دەقی خوارەوە جیاوازییەکی بەرچاو لە دەقی ستانداردی تێدایە. دەستنووسەکەی سەنعا بەتەواوی ھەمان ئایەت و ھەمان ڕیزبەندی ئایەتەکانی قورئانی ستانداردی ھەیە. ڕێکخستنی سوورەتەکان لە کۆدی سەنعا جیاوازە لە فەرمانی قورئانی ستاندارد.[١١]
دەستنووسی بێرمینگھام/پاریس[دەستکاری]
لە ساڵی ٢٠١٥دا زانستگەی بیرمنگام ئاشکرای کرد کە لەوانەیە تاقیکردنەوە زانستییەکان دەستنووسێکی قورئان لە کۆکراوەکەیدا وەک یەکێک لە کۆنترین دەقە ناسراوەکان نیشان بدەن و پێیان وایە لە نزیکی سەردەمی محەممەدەوە نووسراوە. لێدوانی جۆزێف لومبارد پرۆفیسۆری یاریدەدەری ئیسلامی کلاسیک لە زانکۆی براندیس لەسەر دۆزینەوەکانی دەستنووسی بێرمینگھام لە ساڵی ٢٠١٥:[١٢]
ئەم دۆزینەوە ئەزموونیانەکەی ئەم دوایییە گرینگییەکی سەرەکییان ھەیە. دەیسەلمێنن، بە لەبەرچاوگرتنی چوارچێوەکانی مێژووی کۆکردنەوە و پێکەوەنانی دەقی قورئان، سەرچاوە کلاسیکییەکانی ئیسلامی زۆر لەوە بڕوادارترن کە پێشتر بیری لێ دەکرانەوە.
تاقیکردنەوەکانی یەکەی خێراکەری ڕادیۆکاربۆنی ئۆکسفۆرد بە ئەگەری زیاتر لە ٩٤ لە سەدا دەری خست کە کۆنی تووکڵەکە لە نێوان ٥٦٨ بۆ ٦٤٥ بوو.[١٣]
ئیدعای بنەچەکی خودایی[دەستکاری]
پرسیارەکان دەربارەی دەقەکە[دەستکاری]
قورئان خۆی باس لەوە دەکات کە وەحییەکانی خۆیان «نیشانەی موعجیزە»[١٤]- بێ تەقلید (ئیجاز) لە قسەکردن و کامڵبوونیان[١٥] و بەڵگەی ڕەسەنایەتی پێغەمبەرایەتی محەممەد. (بۆ نموونە ٢: ٢، ١٧: ٨٨–٨٩، ٢٩: ٤٧، ٢٨: ٤٩) چەند ئایەتێک تێبینی لەسەر چۆنییەتی ڕوونکردنەوەی ئایەتەکانی کتێبەکە یان شتەکان ڕوون دەکەنەوە، و بە زمانی عەرەبی «پاک و ڕوون» ن. لە ھەمان کاتدا (زۆربەی موسڵمانان پێیان وایە) ھەندێک ئایەتەکانی قورئان لەلایەن کەسانی ترەوە ھەڵوەشێنراونەتەوە (ناسخ) و ئەمانە و ئایەتەکانی تر ھەندێک جار لە وەڵام یان وەڵامی پرسیارەکانی شوێنکەوتووان یان نەیاراندا دابەزیون.
ھەموو موسڵمانانی سەرەتایی لەگەڵ ئەم کۆدەنگییە نەبوون. ئیبن ئەلڕەوەندی (مردوی ٩١١) کە موسڵمانی گوماناوی بووە قورئانی بە «نەک قسەیەکی ژیرانە، بەڵکو ناکۆکی، ھەڵە و بێمانایی تێدایە» ڕەتکردەوە.[١٦] ئەبووبەکر ڕازی پزیشک و زۆرزانی سەدەی ١٠ لە وەڵامی ئەو بانگەشەیەی کە قورئان ئیدعایە (بە وتەی نەیارەکەی ئەبو حاتم ئەحمەد کوڕی حەمدان الرازی) نووسیوە.
ئێوە ئیدعای ئەوە دەکەن کە موعجیزە بەڵگەدارەکە ئامادەیە و لەبەردەستدایە، ئەویش قورئانە. ئێوە دەڵێن: «ھەرکەسێک ئینکاری بکات، با یەکێکی ھاوشێوەی بەرھەم بھێنێت.» بەڕاستی ھەزار ھاوشێوەی بەرھەم دەھێنین، لە بەرھەمی ڕەوانبێژان، قسەکەران و شاعیرانی ئازا، کە بە شێوەیەکی گونجاوتر دەستەواژەیان بۆ کراوە و کێشەکان بە شێوەیەکی پوختتر دەردەکەن. ماناکە باشتر دەگەیەنن و پەخشانەکەیان لە مەترێکی باشتردایە … بەخوا ئەوەی دەیڵێی سەرساممان دەکات! تۆ باسی بەرھەمێک دەکەیت کە ئەفسانەی کۆن دەگێڕێتەوە، و لە ھەمان کاتدا پڕە لە دژایەتی و ھیچ زانیاری و ڕوونکردنەوەیەکی بەسوود لەخۆناگرێت. پاشان دەڵێی: «شتێکی ھاوشێوەی بەرھەم بھێنە».[١٧]
ھەروەھا زانایانی سەرەتایی ڕۆژاوایی زۆرجار ھێرشیان دەکردە سەر شایستەیی ئەدەبی قورئان. ڕۆژھەڵاتناس تۆماس کارلایل، قورئان بە «خوێندنەوەی زەحمەتکێش و تێکەڵاوێکی سەرلێشێواوی ماندووکەر، خام، بێ مەرج» بە «دووبارەبوونەوەی بێکۆتا، با درێژخایەن، تێکەڵبوون» و «گەمژەیی پشتگیری نەکراو» ناوبرد. سالۆمۆن ڕەیناخ نوسیبوویە کە ئەم کتێبە شیاوبوونی کەمی ھەیە لە ڕوانگەی ئەدەبییەوە. بە شێوەیەکی دیاریکراوتر، «تایبەتمەندییەکان» کە لە دەقەکەدا ئیدعای بۆ کراوە. زانای ئێرانی عەلی دەشتی ئاماژە بەوە دەکات کە پێش ئەوەی کامڵبوونی ببێتە پرسێکی عەقیدەی ئیسلامی، زانای سەرەتایی موسڵمان ئیبراھیم نەزام «بە ئاشکرا دان بەوەدا دەنێت کە ڕێکخستن و ڕستەسازی» قورئان کەمترە لە «موعجیزە». عەلی دەشتی دەڵێت «زیاتر لە سەد» لادان لە «یاسا و پێکھاتەی ئاسایی زمانی عەرەبی تێبینی کراوە» لە قورئاندا.[١٨]
ئەو ئایەتانەی کە بەبێ شرۆڤەکان ناتەواون و بە تەواوی تێناگەیەنن؛ وشەی بیانی، وشەی عەرەبی نامۆ، و وشەی بەکارھێنراو بە مانای تر جگە لە مانای ئاسایی، سیفات و کردارەکان کە بەبێ ڕەچاوکردنی گونجانی ڕەگەز و ژمارە؛ بە شێوەیەکی ناگوجاو ورونەکانی کرداری نا-ڕێزمانی بەکارھێنراو کە ھەندێک جار ھیچ ئاماژەیەکیان نییە، بریناو ناعەقڵانی و نا ڕێزمانییەکان کە ھەندێ جار ھیچ سەرچاوەیەکیان نییە و و پێشبینییەکان کە لە بڕگە قافیەکراوەکاندا زۆرجار لە بابەتەکان دوورن.[١٨]
زانا گێرد ئاڕ پوین ژمارەی ئایەتە ناڕوونەکان زۆر زیاتر دادەنێت:
قورئان بۆ خۆی بانگەشەی ئەوە دەکات کە 'موبیین'، یان 'ڕوونە'، بەڵام ئەگەر سەیری بکەیت، تێبینی ئەوە دەکەیت کە ھەر ڕستەی پێنجەم یان زیاتر بە سادەیی مانای نییە. بێگومان زۆرێک لە موسڵمانان- و ڕۆژھەڵاتناسەکان- بە پێچەوانەوە دەڵێن، بەڵام ڕاستییەکە ئەوەیە کە یەک لەسەر پێنجی دەقی قورئان ناتەواوە. ئەمەش بووەتە ھۆی دڵەڕاوکێی نەریتی سەبارەت بە وەرگێڕان.[١]
تیۆدۆر نۆڵدێکە زانای زمانە سامییەکان بڕێکی زۆر گرفتی لە فۆڕمی ڕێزمانی و ڕستەسازی لە قورئاندا کۆکردووەتەوە[١٩] «ناچنە ناو سیستەمی زمانی گشتی عەرەبی».[٢٠] خۆ ئەگەر لە لایەن کەسێکی ترەوە بوایە جگەلە خوا بێگومان جیاوازی و دژایەتییەکی زۆریان تێدا دەدۆزییەوە.".[٢١] (نیسا. ٤: ٨٢ ١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.)
دەنگی گێڕەرەوە:قسەکەر محەممەد یان خودا[دەستکاری]
بەو پێیەی قورئان وەحی خودایە بۆ مرۆڤایەتی، ڕەخنەگران پرسیاریان کردووە کە بۆچی لە زۆر ئایەتدا، خودا لەلایەن مرۆڤەکانەوە قسەی بۆ دەکرێت، لەبری ئەوەی ئەو قسە بۆ مرۆڤەکان بکات؟ یان وەک زانایانی ھاوسۆزی ڕۆژاوایی ڕیچارد بێڵ و دبلیو مۆنتگۆمێری وات ئاماژەی پێدەکەن، شتێکی نەبیستراو نییە کە کەسێک (بەتایبەت کەسێکی زۆر بەھێز) بە کەسی سێیەم باسی خۆی بکات، «ئەو ڕادەیەی کە دەبینین پێغەمبەر بە ڕواڵەت وەک کەسی سێیەم قسەی لەگەڵ دەکرێت و باسی خودا دەکات، نائاسایییە»، وەک ئەوەی «خودا سوێند بە خۆی بخوات».[٢٢]
ئالان دوندێس فۆلکلۆرناس ئاماژە بەوە دەکات کە چۆن یەک "فۆرمولە" یان دەستەواژەی ("... تۆ/تۆ/ئەوان/ئەی لە ئێمە/تۆ/ئەوان/ئەی بێتاوان بکەرەوە لە ئێمە/خۆت/ئەوان/ئەو/ئەو") بە دەنگی جۆراوجۆر دووبارە دەبێتەوە ھەم خودایی و ھەم مرۆڤ، تاک و… کۆ:
- پەروەدگارا؛ دەتۆش لەگوناھو ھەڵەکانمان خۆش ببە، چاوپۆشی بکە لەکردارە ناپەسەندەکانمان ٤:٣١
- ئەوە لە گوناھەکانی ترتان چاوپۆشی دەکەین ٥:١٢
- لە گوناھو ھەڵەکانتان خۆشدەبم و چاوپۆشیتان لێدەکەم ٤٧:٢
- ئەوانەخوا چاوپۆشی کردووەلەھەموو گوناھەکانیان ٦٤:٩
- خوا چاوپۆشی دەکات لە گوناە و ھەڵەکانی و دەیخاتە باخەکانی بەھەشتەوە64:9[٢٣]
ڕوانگەی خودا لە کەسی سێیەمەوە ("ئەو" و "ھی ئەو") لە پاکی و بێگەردی و ستایش بۆ ئەو زاتەی کە شەوڕەوی کرد لە بەشێکی کەمی شەودا بەبەندەی خۆی لە مزگەوتی ئەلحرام برد بۆ مزگەوتی ئەلئەقسا بۆ یەکەم کەس تا ھەندێک نیشانەی خۆمانی نیشان بدەینو دووبارە دەگەڕێتەوە بۆ سێیەم بەڕاستی ئەو زاتە بیسەرو بینایەھەموویان لە یەک ئایەتدا دەگۆڕێت.
بۆ نموونە ئینسایکلۆپیدیای جووەکان دەنووسێت: «بۆ نموونە ڕەخنەگران تێبینی ئەوە دەکەن کە ڕستەیەک کە تێیدا شتێک سەبارەت بە خوا دەگوترێت، ھەندێک جار یەکسەر دوای ڕستەیەکی دیکە دێت کە اللە قسەکەرە (نموونەکانی ئەمە بریتین لە Q.١٦٫٨١, ٢٧:٦١, ٦٢). ٣١:٩، ٤٣:١٠) زۆر تایبەتمەندی لە پێگەی وشەکاندا دەگەڕێتەوە بۆ پێداویستییەکانی قافیە.»[٢٤] ئایەتی ٦:١١٤ بە قسە محەممەدەوە یەکەم کەس دەست پێدەکات کە و دەگۆڕێت بۆ سێیەم (تۆ).
- ئایا ڕەوایە جگە لە اللە کەسێکی تر بکەمە حەکەم و دادوەر، لەکاتێکدا ئەو زاتە کتێبی پیرۆزی خۆی کە (قورئانە) بۆ دابەزاندوون کە ھەموو دروست و نادروستێکی تیادا جیاکردووەتەوە، ئەوانەش کە کتێبی (ئاسمانیمان) پێداون چاک دەزانن بەڕاستی ئەو قورئانە لەلایەن پەروەردگارتەوە بەڕاست و ڕەوا دابەزێنراوە، کەوابوو ئیتر تۆ (محەممەد) ھەرگیز مەچۆرە ڕیزی گوماندار و دوو دڵانەوە.
لە کاتێکدا ھەندێک (محەممەد عەبدولحەلیم) باسی ئەوەیان کردووە کە «ئەم جۆرە گۆڕینە ڕێزمانییە لایەنێکی نەریتی شێوازی ڕەوانبێژی عەرەبییە»، عەلی دەشتی (ھەروەھا لە لایەن ڕەخنەگر ئیبن وەررەقەوە ئاماژە بەوە دەکات کە لە زۆر ئایەتدا «ناتوانێت قسەکەر خودا بووبێت». سوورەتی فاتحییە کە چەند دێڕێکی وەک
سوپاس و ستایش ھەر شایستەی خوایە، کە خاوەن و پەروەردگاری ھەموو جیھانیان و ھەموو بوونەوەرە.
تەنھا ھەر تۆ دەپەرستین و ھەر لەتۆش داوای یارمەتی و پشتیوانی دەکەین
لەشێوەی دوعایەکدا بەڕوونی ئاڕاستەی خودا دەکرێت.[٢٥][٢٦]
ڕێنووس و ڕستەسازی و ڕێزمان[دەستکاری]
لە ساڵی ٢٠٢٠ ماڵپەڕێکی سعودی بابەتێکی بڵاوکردەوە[٢٧] کە بانگەشەی ئەوە دەکات کە لە کاتێکدا زۆربەی موسڵمانان پێیان وایە ئەو دەقەی کە لەلایەن خەلیفەی سێیەم عوسمان کوڕی عەفانەوە دامەزراوە «پیرۆزە و نابێت ھەموار بکرێتەوە». لەناو ئەوە نزیکەی ٢٥٠٠ «ھەڵەی ڕێنووسی و ڕستەسازی و ڕێزمان» ھەبوون. نووسەر (ئەحمەد ھاشم) باس لەوە دەکات کە لە کاتێکدا خوێندنی قورئان خودایییە، بەڵام ئەو ڕێنووسە قورئانییەی کە لەلایەن عوسمانەوە دامەزراوە «داھێنانێکی مرۆڤە» جێگەی ھەڵە و ڕاستکردنەوەی دەبێت.
- سوورەتی قەڵەم، ئایەتی ٦، [وشەی] بِأَیِّیکُمُ ["کام لە ئێوە"]، لەبری بأیکم دەردەکەوێت. بە واتایەکی تر ی زیادە زیاد کراوە.
- سوورەتی قەسەس، ئایەتی ٩، وشەی امرأت ["ژن"] دەردەکەوێت، لەبری امرأة.[٢٧]
دەستەواژەکان، ڕستەکان یان ئایەتەکان کە لە دەرەوەی شوێن دەردەکەون و لەوانەیە بگوازرێتەوە[دەستکاری]
نموونەیەک لە پارچە ئایەتێکی دەرەوەی شوێنی خۆی لە سوورەتی نوور دا دەبینرێت کە سەرەتای ئایەتێکە — (ئایەتی ٦١) "کوێرو نابینا گوناھو گلەییان لەسەر نییە، ھەروەھا شەل، نەخۆش…"ناوەڕاستی بەشێکە باس لە ڕەفتاری دروست بۆ پەیوەندییەکانی سەردانیکردن و حەیا بۆ ژنان و منداڵان دەکات ("خواردن بخۆن لە ماڵی خۆتان یان ماڵی باوکتان یان ماڵی دایکتان، یان ماڵی براکانتان یان ماڵی خوشکەکانتان،...) لە کاتێکدا لێرەدا مانایەکی کەمی ھەیە، بەڵام ھەمان دەستەواژە لە بەشێکی سوورەتی فەتح (ئایەتی١١–١٧)[٢٨] دەردەکەونکە وەک پێڕستی ئەو کەسانە کە ئەگەر لە ھەڵمەتێکی سەربازی جیھاددا شەڕ نەکەن لە تاوان و ئاگری دۆزەخ بەخشراون دەگونجێت.[٢٩][٣٠][٣١]
سەرچاوەکانی پێشتر[دەستکاری]
سامی ئەلدیب، پارێزەری سویسی لەدایکبووی فەلەستین و نووسەری چەندین کتێب و وتار لەسەر یاسای عەرەبی و ئیسلامی، خاوەنی ئەو تیۆرییەیە کە قورئان لەلایەن حاخامێکەوە نووسراوە.[٣٢] گنتەر لولینگ دووپاتی دەکاتەوە کە یەک لەسەر سێی قورئان بنچینەی مەسیحی پێش ئیسلامی ھەیە. پۆین بە ھەمان شێوە پێی وایە ھەندێک لە بابەتەکان پەیوەندی بە ژیانی محەممەدەوە ھەیە.[٣٣] زانا ئۆدبیۆرن لیرڤیک دەڵێت «قورئان و حەدیس بە ڕوونی لە ژێر کاریگەری بە ڕوونی لە ژێر کاریگەری مەسیحییەتی نا ئاسایی ('بێمانا')دا بووە کە لە نیمچە دوورگەی عەرەبی و زیاتر لە حەبەشەدا» پێش ئیسلام زاڵ بووە.[٣٤] کاتێک سەیری گێڕانەوەکانی عیسا کە لە قورئاندا دۆزراونەتەوە دەکەین، ھەندێک تەوەر لە سەرچاوەکانی پێش ئیسلامدا دەبینرێن وەک ئینجیلەکانی ساختەی دەربارەی مەسیح.[٣٥] زۆربەی ناوەڕۆکی قورئان دەربارەی بژاردن و پەروەردەکردنی مریەم ھاوڕاستای زۆرێک لە ئینجیلی یاقوبە لەگەڵ موعجیزەی دارخورما و چەمی ئاو کە لە ئینجیلی مەتا ساختەدا دۆزراوەتەوە. لە مەتا ی ساختەدا، ھەڵاتن بۆ میسر بە ھەمان شێوە گێڕدراوەتەوە کە لە زانستی ئیسلامیدا دەدۆزرێتەوە. لەگەڵ وەرگێڕانی سریانی پرۆتۆئینجێلیۆمی یاقوب و ئینجیلی کۆرپەی تۆماس کە پێش ئیسلامە.[٣٤]
جۆن وانسبرۆ پێی وایە قورئان نووسینەوەیەکە بەشێک لە کتێبە پیرۆزەکانی ترە، بەتایبەتی کتێبە پیرۆزەکانی جوو و مەسیحییەت.[٣٦][٣٧] ھێربێرت بێرگ دەنووسێت «سەرەڕای ئەوەی جۆن وانسبرۆ زۆر بە وریایییەوە و بە وردی بڕوانامەکانی وەک 'گریمانەیی'، و 'تاقیکردنەوە و بە جەختکردنەوە کاتی' خستووەتە ناوەوە، بەڵام کارەکانی لەلایەن ھەندێک کەسەوە ئیدانە دەکرێن. ھەندێک لە کاردانەوە نەرێنییەکان بێ گومان بەھۆی ڕادیکاڵبوونییەوەیە… کارەکانی وانسبرۆ لەلایەن کەم کەسەوە بە دڵ و گیان لە باوەش گیراوە و بە شێوەیەکی پارچەپارچە لەلایەن زۆر کەسەوە بەکارھێنراوە. زۆر کەس ستایشی تێڕوانین و شێوازەکانی دەکەن، بەڵام نە ھەموو دەرەنجامەکانی.»[٣٨] لێکۆڵینەوەکانی گێرد پوین لە دەستنووسە کۆنەکانی قورئان وای لێکرد کە بگاتە ئەو ئەنجامەی کە ڕەنگە ھەندێک لە دەقە قورئانییەکان سەدان ساڵ پێش محەممەد لەبەردەستدابووبن. نۆرمان گێسلەر باس لەوە دەکات کە پشتبەستنی قورئان بە سەرچاوەکانی پێش یەکێکە لە بەڵگەکانی ئەسڵی تەواوی مرۆڤ. نۆرمان گەیسلەر دەڵێت وابەستەیی قورئان بە سەرچاوەی پێشوەختە یەکێکە لە بەڵگەکانی سەرچاوەی بەیەکدەستی مرۆڤی قورئان.
ئیبن ئیسحاق، مێژوونووسی موسڵمانی عەرەب کە نەریتە زارەکییە گرنگەکانی کە بنەمای ژیاننامەی محمدیان پێکھێناوە کۆکردووەتەوە، ئیدیعای کردووە کە کە ڕەنگە محەممەد چیرۆکە جوو-مەسیحییەکانی کە لە کەسانی دیکە بیستبووی لەخۆگرتووبێت. بۆ نموونە لە کتێبی (السیرة النبویة) دا (وەشانێکی دەستکاریکراو لە بەرھەمە ڕەسەنەکەی ئیبن ئیسحاق)، ڕاپۆرتەکەی ئیبن ھیشام دەگێڕیێتەوە "ڕوونی دەکاتەوە کە پێغەمبەر زۆرجار لەسەر گردی مەروە دادەنیشت و مەسیحییەکی بانگھێشت دەکرد… بەڵام ئەوان لە ڕاستیدا ھەندێک سەرچاوەیان بۆ فێرکردنی پێغەمبەر ھەبوو ."[٣٩] «... بینییان پێغەمبەر قسەی لەگەڵ دەکرد و گوتیان: بەڕاستی ئەبووفوکەێحە یەسار فێری دەکات…». بەگوێرەی وەشانێکی تر: "پێغەمبەر زۆرجار لە المروا لە ژووری جابر گەنجی نۆکەری مەسیحی دادەنیشت کە نۆکەری بەنی حەزرەمی بوو و دەیانگوت: 'زۆربەی ئەو شتانەی محەممەد دەیھێنێت ، جەبری مەسیحی نۆکەری بەنی حەزرەمییە کە فیری دەکا.[٤٠]
لێکۆڵینەوەیەک لەسەر ڕاپۆرتە زانیاریدەرەکان لەلایەن کلۆد گیلیۆوە گەیشتووەتە ئەو ئەنجامەی کە لەوانەیە تەواوی بەشەکانی مەککی قورئان ھەڵگری بنەماکانی ئەو گرووپانە بێت کە خاوەنی سەرچاوەی ئینجیلی و دوا ئینجیلی و سەرچاوەی دیکەن. یەکێک لەو ڕاپۆرتانە پێدەچێت گوێبەلی محەممەد ئەو کۆیلە مەسیحییە بوو کە لە سەحیحی بوخاریدا باسی لێوە کراوە کە ئیبن ئیسحاق بە ناوی جەبر باسی کردووە، ڕەنگە بەشی ١٦: ١٠١–١٠٤ی قورئان بۆ ئەو دابەزیبێت. واقیدی ناوی ئەم مەسیحییە بە ئیبن قومتە ناو دەھێنێت[٤١]، لەگەڵ دژایەتی ناسنامە و پەیوەندی ئایینییەکەی لە ڕاپۆرتەکانی زانیاریدەرەکاندا. ھەروەھا ئیبن ئیسحاق چیرۆکی ئەوە دەگێڕێتەوە کە چۆن سێ مەسیحی بە ناوەکانی ئەبو حەریتا ئیبن ئەلقامە، ئەلعەقیب عەبدولمەسیح و ئەیھام ئەلسەعید سەبارەت بە بابەتە مەسیحییەکان وەک سیانەیی قسەیان لەگەڵ محەممەد کردووە.[٤٢]
چیرۆکی عیسای کۆرپە کە لە بێشکە قسە دەکات دەتوانرێت بگەڕێتەوە بۆ ئینجیلی کۆرپەی سریانی، و موعجیزەی زیندووکردنەوەی باڵندە گڵینەکان کە لە چیرۆکی کۆرپەی تۆماسدا دۆزرایەوە.
چەندین گێڕانەوە پشت بە ئەفسانەی جوەکانی میدراش تانھوما دەبەستن، وەک چیرۆکی قابیل کە فێری ناشتنی تەرمی ھابیل بووە لە سوورەتی مائیدە ئایەتی ٣١.[٤٣] ڕیچارد کاریر ئەم پشتبەستنە بە سەرچاوە مەسیحییەکانی پێش ئیسلام، وەک بەڵگەیەک دەزانێت کە ئیسلام لە جەماعەتێکی باوەڕی نوێ ھێنەری مەسیحییەوە سەرچاوەی گرتووە.[٤٤]
سەرچاوەکان[دەستکاری]
- ^ ئ ا Lester, Toby (1ی کانوونی دووەمی 1999). "What Is the Koran?". The Atlantic (بە ئینگلیزی). theatlantic.com. Retrieved 12ی Marchی 2022.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ "Qur'an | Description, Meaning, History, & Facts |". www.britannica.com (بە ئینگلیزی). Britannica. Retrieved 12ی Marchی 2022.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=(help) - ^ "BIBLE IN MOHAMMEDAN LITERATURE". jewishencyclopedia.com (بە ئینگلیزی). JewishEncyclopedia. Retrieved 16ی Marchی 2022.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=(help) - ^ Esposito, John L. (ی ی 2016). Islam: The Straight Path (بە ئینگلیزی) (Fifth ed.). New York: Oxford University Press. pp. 19–20. ISBN 978-0-19-063215-1. Retrieved 16ی Marchی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Luxenberg, Christoph (ی ی 2007). The Syro-Aramaic Reading of the Koran: A Contribution to the Decoding of the Language of the Koran (بە ئینگلیزی) (1st ed.). Berlin: Verlag Hans Schiler. p. 31. ISBN 978-3-89930-088-8. Retrieved 17ی Marchی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Israel Oriental Studies (بە ئینگلیزی). Leiden: Faculty of Humanities, Tel Aviv University. ی ی 1992. ISBN 978-90-04-09584-7. Retrieved 17ی Marchی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Fath al-bari sharh sahih al-Bukhari: al-Juz' 9 (بە عەرەبی). ی ی 1973. p. 18. Retrieved 25ی Marchی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Bucaille, Maurice. The Bible, the Qura̓n and science: the holy scriptures examined in the light of modern knowledge (بە ئینگلیزی). Delhi, India: Adam Publishers & Distributors. p. 268. ISBN 978-81-7435-337-5. Retrieved 25ی Marchی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=(help) - ^ Sadeghi, Behnam; Goudarzi, Mohsen (1ی شوباتی 2012). "Ṣan'ā' 1 and the Origins of the Qur'ān". Der Islam (بە ئینگلیزی). 87 (1–2): 8. doi:10.1515/islam-2011-0025. ISSN 1613-0928. Retrieved 28ی Marchی 2022.
{{cite journal}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Sadeghi, Behnam; Goudarzi, M. (ی ی 2012). "Ṣan'ā' 1 and the Origins of the Qur'ān" (بە ئینگلیزی): 26. doi:10.1515/ISLAM-2011-0025. Retrieved 28ی Marchی 2022.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help); Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Sadeghi, Behnam; Goudarzi, M. (1ی شوباتی 2012). "Ṣan'ā' 1 and the Origins of the Qur'ān". Der Islam (بە ئینگلیزی). 87 (1–2): 23. doi:10.1515/islam-2011-0025. ISSN 1613-0928. Retrieved 28ی Marchی 2022.
{{cite journal}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ "New Light on the History of the Quranic Text?". HuffPost (بە ئینگلیزی). huffingtonpost.com. 24ی تەممووزی 2015. Retrieved 28ی Marchی 2022.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Bilefsky, Dan (22ی تەممووزی 2015). "A Find in Britain: Quran Fragments Perhaps as Old as Islam". The New York Times (بە ئینگلیزی). nytimes.com. Retrieved 28ی Marchی 2022.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Guillaume, Alfred (1954). Islam (بە ئینگلیزی). p. 55. Retrieved 25ی Mayی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=(help) - ^ Cook, Michael (ی ی 2000). The Koran: A Very Short Introduction (بە ئینگلیزی). New York: OUP Oxford. pp. 112–113. ISBN 978-0-19-157827-4. Retrieved 25ی Mayی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Cook, Michael (ی ی 2000). The Koran: A Very Short Introduction (بە ئینگلیزی). New York: OUP Oxford. p. 42. ISBN 978-0-19-157827-4. Retrieved 25ی Mayی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Stroumsa, Sarah (ی ی 1999). Freethinkers of Medieval Islam: Ibn Al-Rawāndī, Abū Bakr Al-Rāzī and Their Impact on Islamic Thought (بە ئینگلیزی). London: BRILL. p. 103. ISBN 978-90-04-11374-9. Retrieved 25ی Mayی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ ئ ا Dashtī, ʻAlī (ی ی 1994). Twenty Three Years: A Study of the Prophetic Career of Mohammad (بە ئینگلیزی). Costa Mesa, Calif.: Mazda. pp. 41–42. ISBN 978-1-56859-029-5. Retrieved 25ی Mayی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Nöldeke, Theodor (1953). "Remarques critiques sur le style et la syntaxe du Coran: Traduit avec une postface; Observations sociologiques sur le dogme de la précellence du Coran par G. -H. Bousquet | Theodor Nöldeke 1836-1930 (Bousquet, G. -H. (Georges-Henri), 1900-1978 (editor translator)) | The National Library of Israel". www.nli.org.il (بە فەڕەنسی). پاریس: A. Maisonneuve, édit.: 1–30. doi:https://www.nli.org.il/en/books/NNL_ALEPH002985084/NLI. Retrieved 5ی Juneی 2022.
{{cite journal}}: Check|doi=value (help); Check date values in:|accessdate=(help); External link in|doi= - ^ Reynolds, Gabriel Said (ی ی 2007). The Qur’an in Its Historical Context (Paperback) (بە ئینگلیزی). Routledge. p. 95. ISBN 978-1-134-10945-6. Retrieved 5ی Juneی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Dundes, Alan (ی ی 2004). Fables of the Ancients?: Folklore in the Qur'an (بە ئینگلیزی). Lanham, Md.: Rowman & Littlefield Publishers. p. 8. ISBN 978-0-585-46677-4. Retrieved 5ی Juneی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Bell, Richard (ی ی 1953). Archaeological Survey of India (PDF) (بە ئینگلیزی). London: Edinburgh at the University Press. p. 66. Retrieved 5ی Juneی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Reynolds, Gabriel Said (ی ی 2007). The Qur’an in Its Historical Context (بە ئینگلیزی). Routledge. pp. 45–46. ISBN 978-1-134-10945-6. Retrieved 5ی Juneی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ "KORAN - JewishEncyclopedia.com". jewishencyclopedia.com (بە ئینگلیزی). Retrieved 8ی Juneی 2022.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=(help) - ^ Dashti, 23 Years, 1994: p.148
- ^ Dashti, 23 Years, 1994: p.109
- ^ ئ ا "Articles In Saudi Press Call To Amend Thousands Of Scribal Errors In The Quran, Reexamine Islamic Texts In Light Of Modern Perceptions". MEMRI (بە ئینگلیزی). عەرەبستانی سعوودی: پەیمانگای توێژینەوەی میدیای ڕۆژھەڵاتی ناوین. Retrieved 9ی Juneی 2022.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=(help) - ^ "- Quran Navigator | القرآن الکریم". tanzil.net (بە عەرەبی). Tanzil. Retrieved 9ی Juneی 2022.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=(help) - ^ Bayḍāwī, ʻAbd Allāh ibn ʻUmar (ی ی 1600). Anwār al-tanzīl wa-asrār al-taʼwīl (بە عەرەبی). McGill University Library. p. 6. Retrieved 9ی Juneی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Goldziher, Ignác (ی ی 1981). Introduction to Islamic Theology and Law (بە ئینگلیزی). Princeton, N.J.: Princeton University Press. pp. 28–30. ISBN 978-0-691-10099-9. Retrieved 9ی Juneی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Warraq, Ibn (ی ی 2002). What the Koran Really Says: Language, Text, and Commentary (بە ئینگلیزی). Amherst, N.Y.: Prometheus Books. pp. 23–106. ISBN 978-1-57392-945-5. Retrieved 9ی Juneی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ "Sami Aldeeb, traducteur du Coran en français, en anglais et en italien - Vidéo Dailymotion". Dailymotion (بە ئینگلیزی). 2ی تشرینی یەکەمی 2011. Retrieved 12ی Juneی 2022.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Lester, Toby (1ی کانوونی دووەمی 1999). "What Is the Koran?". The Atlantic (بە ئینگلیزی). Retrieved 12ی Juneی 2022.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ ئ ا Leirvik, Oddbjørn (ی ی 2010). Images of Jesus Christ in Islam: 2nd Edition (بە ئینگلیزی) (2nd ed.). لەندەن: Bloomsbury Publishing. pp. 33–66. ISBN 978-1-4411-8662-1. Retrieved 12ی Juneی 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Leirvik, Oddbjørn (ی ی 2010). Images of Jesus Christ in Islam: 2nd Edition وێنەکانی عیسا لە ئیسلامدا: چاپی دووەم (بە ئینگلیزی). لەندەن: Bloomsbury Publishing. pp. 33–66. ISBN 978-1-4411-8662-1. Retrieved 21ی Marchی 2023.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help) - ^ Wansbrough, John E. (ی ی 2004). Quranic Studies: Sources and Methods of Scriptural Interpretation (بە ئینگلیزی). Amherst, N.Y.: Prometheus Books. ISBN 978-1-59102-201-5.
{{cite book}}: Check date values in:|date=(help) - ^ Wansbrough, John E. (ی ی 2006). The Sectarian Milieu: Content and Composition of Islamic Salvation History (بە ئینگلیزی). Amherst, N.Y.: Prometheus Books. ISBN 978-1-59102-378-4.
{{cite book}}: Check date values in:|date=(help) - ^ Berg, Herbert (ی ی 2000). The Development of Exegesis in Early Islam: The Authenticity of Muslim Literature from the Formative Period (بە ئینگلیزی). Richmond, Surrey: Psychology Press. pp. 83, 251. ISBN 978-0-7007-1224-3.
{{cite book}}: Check date values in:|date=(help) - ^ Osman, Ghada (ی تشرینی یەکەمی 2005). "Foreign slaves in Mecca and Medina in the formative Islamic period". Islam and Christian–Muslim Relations (بە ئینگلیزی). 16 (4): 345–359. doi:https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/09596410500250230.
{{cite journal}}: Check|doi=value (help); Check date values in:|date=(help); External link in|doi= - ^ Reynolds, Gabriel Said (ی ی 2007). The Qur’an in Its Historical Context (بە ئینگلیزی). Routledge. ISBN 978-1-134-10945-6.
{{cite book}}: Check date values in:|date=(help) - ^ Warraq, Ibn (ی ی 2010). The Origins of the Koran: Classic Essays on Islam's Holy Book (بە ئینگلیزی). Prometheus Books. p. 102. ISBN 978-1-61592-146-1.
{{cite book}}: Check date values in:|date=(help) - ^ Tisdall, William St Clair (ی ی 1911). The Original Sources of the Qur'ân (بە ئینگلیزی). Society for promoting Christian knowledge. pp. 180–81.
{{cite book}}: Check date values in:|date=(help) - ^ Midrash Tanhuma-Yelammedenu: an English translation of Genesis and Exodus from the printed version of Tanhuma-Yelammedenu with an introduction, notes, and indexes (بە ئینگلیزی). KTAV Publishing. ی ی 1995. p. 156. ISBN 978-0-88125-400-6.
{{cite book}}: Check date values in:|date=(help) - ^ Carrier, Richard (1ی تشرینی یەکەمی 2015). "Did Muhammad Exist? (Why That Question Is Hard to Answer) • Richard Carrier". Richard Carrier (بە ئینگلیزی). Retrieved 28ی Mayی 2023.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=و|date=(help)
کتێبنامە[دەستکاری]
- Dashti, `Ali (1994). Twenty Three Years: A Study of the Prophetic Career of Mohammad (PDF). Retrieved 08 June 2022.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=(help)[بەستەری مردوو]
