ڕۆژوو لە ئیسلامدا
| کۆڵەکەکانی ئیسلام | |
|
| بەشی زنجیرەیەک لەسەر |
| ئیسلام |
|---|
 |
ڕۆژوو (بە عەرەبی: الصيام) کە بە مانای وازھێنان لە شتێک دێت، بۆ نموونە واز لە خواردن یان قسەکردن بھێنیت. لەئیسلامدا بریتییە لە وازھێنان لەوانەی ڕۆژوو ھەڵدەوەشێننەوە، و ھەندێک مەرجی دیاریکراوی ھەیە، لەدوای نوێژی بەیانی ھەتاوەکوو ڕۆژاوابوون، لەگەڵ ھەبوونی نییەتی ڕۆژوو.[١] یەکێکە لەئەرکانەکانی ئیسلام، ڕۆژوو تەنیا لەمانگی ڕەمەزاندا نییە، بەڵکوو لەمانگەکانی تریشدا ھەیە، و ڕۆژووی واجب و ڕۆژووی سوننەت ھەیە، لەھەندێک کاتدا ڕۆژوو ڕێپێنەدراوە وەک ڕۆژووی جەژنی قوربان و ڕەمەزان.[٢] موسڵمانان یەکدەنگن لەسەر ئەوەی کە قسەکانی پێغەمبەر محەممەد شێواز و بنچینەکانی دیاریدەکەن. ڕۆژووی مانگی ڕەمەزان لە ھەموو ساڵێکدا واجبە بەیەکدەنگی موسڵمانان، و یەکێکە لە پێنج بنچینەکەی ئیسلام، پاداشت و چاکییەکانی زۆرن، سوننەتە شەوەکانی زیندوو بکرێنەوە بە بەندایەتی کردن، بەتایبەتی دە شەوی کۆتایی، لەو مانگەدا شەوی قەدر ھەیە،[٣] لەکۆتایی مانگی ڕەمەزاندا سەرفیترە دەدرێت، لەلای موسڵمانان کاتی خۆشی و خزمایەتی و چاکەکردنە. ڕۆژوو لە ساڵی دووەمی کۆچی فەرز کراوە، بەچەند بەڵگەیەک وەک: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ١٨٣﴾ [بەقەرە:١٨٣] (کوردی: ئەی ئەوانەی باوەڕتان بەئیسلام ھێناوە ڕۆژوو گرتنتان لەسەر واجب کراوە وەک چۆن لەسەر ئەوانەی پێش ئێوە واجب کرابوو، بۆئەوەی زیاتر تەقواکاربن)، ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ١٨٥﴾ [بەقەرە:١٨٥] (کوردی: مانگی ڕەمەزان مانگی دابەزینی قورئانە، کە ڕۆشن کەرەوە و بەڵگەیە بۆ خەڵکی، ھەرکەسێک گەیشت بەمانگی ڕەمەزان پێویستە لەسەری بەڕۆژوو بێت، بەڵام ھەر کەسێک نەخۆشبوو یان لەسەفەردا بوو ئەوا پێویستە لەدوای ڕەمەزان، ڕۆژووەکان بگرێتەوە، خوای گەورە دەیەوێت ئاسانکاریتان بۆ بکات و نایەوێت شتتان لەسەر قورس بکات، بۆ ئەوەی تەواوی ڕۆژووەکانتان بگرن و بەگەورە ناوی خوا بەرن لەسەر ئەوەی ڕێنمایی کردوون.)، و فەرموودەی: ئیسلام لەسەر پێنج پایە دامەزراوە یەکێکیان ڕۆژووی مانگی ڕەمەزانە، و کاتێک دەشتەکییەک دێتە لای پێغەمبەر محەممەد پرسیاری لێدەکات دەربارەی ئیسلام، لەباسی ڕۆژوودا دەڵێت جگە لەمانگی ڕەمەزان ڕۆژووی ترم لەسەرە؟ ئەویش دەڵیت نەخێر تەنیا ئەگەر ڕۆژووی سوننەت بگری. ڕۆژووی مانگی ڕەمەزان لەھەموو ساڵێکدا فەرزە لەسەر ھەموو موسڵمانێکی ژیر، و توانای ڕۆژووگرتنی ھەبێت، و نەخۆش یاخود لەسەفەردا نەبێت، و بۆ ژنانیش لەسوڕی مانگانە یان زەیستانیدا نەبیت. ڕۆژوو حوکمی تایبەت بەخۆی ھەیە کە لە کتێبە فیقھییەکاندا ڕونکراوەتەوە، لەوانە؛ پایەکان، مەرجەکان، سوننەتەکان، مەکروھەکان، ھەڵوەشێنەرەوەکان، ڕۆژووشکاندن، پاساوە شەرعییەکان بۆ نەگرتنی ڕۆژوو، کاتی ڕۆژوو و بەربانگ و ڕۆژوو شکاندن و جگە لەوانە.[٤]
ناساندن
[دەستکاری]ڕۆژوو لەئیسلامدا بەندایەتییەکی تایبەتە، بە واتای خۆگرتنەوەیە لە ھەڵوەشێنەرەوەکان لەسەر شێوەی تایبەتی خۆی، لەگەڵ ھەبوونی نییەتی ڕۆژوو.[٥] یاخوود بریتییە لە: خۆگرتنەوە لە ھۆکانی شکاندنی ڕۆژوو لە نوێژی بەیانییەوە تاوەکوو خۆراوابوون، لەگەڵ ھەبوونی نییەتی ڕۆژوو. نییەتھێنان پێویستە بۆ ڕۆژوو، بەڵام ئایا یەکێکە لە پایەکان یاخود مەرجی ڕۆژووگرتنە، لەوەیاندا زانایان بۆچوونی جیاوازیان ھەیە، ئیبن حەجەر دەڵێت: ڕۆژوو خۆگرتنەوەیەکی دیاریکراوە، لەکاتێکی دیاریکراو، بەچەند مەرجێکی دیاریکراو. ئیبن سیدە دەڵێت: ڕۆژووگرتن وازھێنانە لە خواردن و خواردنەوە و سەرجێی و قسەی نەشیاو و بێسوود. ڕاغیبی ئەسفەھانی دەڵێت: ڕۆژوو بریتییە لە خۆگرتنەوە لە خواردن و خواردنەوە و سەرجێی و خۆڕشاندنەوە لەنوێژی بەیانییەوە تاوەکوو نوێژی مەغریب. سەرخسی دەڵێت: لەشەرعدا بریتییە لە خۆگرتنەوەیەکی دیاریکراو، ئەویش خۆگرتنەوەیە لە ئارەزوی خواردن و سەرجێی. لەسەرکەسێکی دیاریکراو، کە ئەویش موسڵمانە (بۆ ژنان لەسوری ماگانە و زەیستانیدا نەبێت). لەکاتێکی دیارکراو، ئەویش لەنوێژی بەیانییەوە تاوەکوو نوێژی مەغریب، و مەبەست بەڕۆژووەکە بەندایەتکردن بێت بۆ خوا. ئیبن قودامە دەڵێت: ڕۆژوو بریتییە لە خۆگرتنەوە لەچەند شتێکی دیاریکرا و لە کاتێکی دیاریکراودا. ئین عەرەفە دەڵێت: ڕۆژوو بەندایەتییەکی شاراوەیە لە نوێژی بەیانییەوە تاوەکوو نوێژی مەغریب، لەگەڵ ھەبوونی نییەتی ڕۆژوو. ھەبوونی نییەت بۆ ڕۆژوو پێویستە، پێغەمبەر دەڵێت: ئەوەی کە لەشەودا نییەتی ڕۆژووی نەھێنابێت، ڕۆژووەکەی دروست نییە. کاتی نییەتھێنان لەدوای خۆراوابوون تاوەکوو پێش نوێژی بەیانییە لەڕۆژووی فەرزدا، بەڵام لە ڕۆژووی سوننەتدا کاتی نییەت تاوەکوو پێش نیوەڕۆیە، بەمەرجێک لە دوای نوێژی بەیانییەوە خۆی بەدور گرتبێت لە ھەڵوەشێنەرەوەکانی ڕۆژوو.
فەرز بوونی ڕۆژوو
[دەستکاری]ڕۆژوو یەکێکە لە بەندایەتییەکان لەئیسلامدا، ڕۆژووی مانگی ڕەمەزان لە ساڵی دووەمی کۆچی دا فەرز کراوە بە بەڵگەی قورئان، ڕۆژوو لەسەر گەلانی پێشو فەرز بووە وەک چۆن لەسەر موسڵمانان فەرزە بە بەڵگەی قورئان، حوکم و کاتەکەی لە قورئاندا باسکراوە بەڵام وردەکارییەکانی لە فەرموودەکاندا ھاتووە. لەبەرئەوەی فەرموودە ڕونکەرەوە و شیکەرەوەی قورئانە، ﴿فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا ٦٥﴾ [نیسا:٦٥] (کوردی: سوێند بەخوای تۆ ئیمانیان تەواو نابێت ئەی پێغەمبەر، تاوەکوو لەنێوان خۆیاندا نەتکەن بە دادوەر، و دواتر بە بڕیارەکانت ڕازی بن و ملکەچیان بن.). پێغەمبەر محەممەد دەڵێت: من قورئان و ھاوشێوەی قورئانم پێدراوە، واتا ھەردووکیان لەلای خواوە ھاتوون. بەڵگەکان لە قورئان و فەرموودەکاندا زۆرن دەربارەی فەرز بوونی ڕۆژوو، لە قورئاندا ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ١٨٣﴾ [بەقەرە:١٨٣] (کوردی: ئەی ئەوانەی باوەڕتان بەئیسلام ھێناوە ڕۆژوو گرتنتان لەسەر واجب کراوە وەک چۆن لەسەر ئەوانەی پێش ئێوە واجب کرابوو، بۆئەوەی زیاتر تەقواکاربن). ئەوەش بەڵگەی فەرز بوونی ڕۆژووە لەسەر موسڵمانان، ئەمە لەسەرەتاکانی فەرز بوونی ڕۆژوودا بوو، دواتر چەند ئایەتێک دابەزین کات و ماوەی ڕۆژووی فەرزیان دیاریکرد. ئایەتی ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ١٨٥﴾ [بەقەرە:١٨٥] (کوردی: مانگی ڕەمەزان مانگی دابەزینی قورئانە، کە ڕۆشن کەرەوە و بەڵگەیە بۆ خەڵکی، ھەرکەسێک گەیشت بەمانگی ڕەمەزان پێویستە لەسەری بەڕۆژوو بێت، بەڵام ھەر کەسێک نەخۆشبوو یان لەسەفەردا بوو ئەوا پێویستە لەدوای ڕەمەزان، ڕۆژووەکان بگرێتەوە، خوای گەورە دەیەوێت ئاسانکاریتان بۆ بکات و نایەوێت شتتان لەسەر قورس بکات، بۆ ئەوەی تەواوی ڕۆژووەکانتان بگرن و بەگەورە ناوی خوا بەرن لەسەر ئەوەی ڕێنمایی کردوون.) ئەوانە ڕوون دەکاتەوە. تەبەری لە تەفسیری ئەو ئایەتەدا دەڵێت: لەسەر ئێوە فەرز کراوە وەک چۆن لەسەر گەلانی پێش ئێوە فەرز کرابوو.
فەرز بوونی ڕۆژوو لە گەلانی پێشودا
[دەستکاری]بەڵگەکان لە قورئان و فەرموودەکاندا ئەوە دەخەنە ڕوو کە ڕۆژوو لەسەر گەلانی پێشووش فەرز بووە، موفەسیرەکان ئەوەیان باس کردووە ڕۆژوو لەسەر گەلانی پێشوو فەرز بووە، و لەسەر ئەھلی کیتابیش فەرز بووە، ھەرچی جوولەکەکانن ڕۆژووی مانگی ڕەمەزانیان لەسەر فەرز بووە بەڵام ئەوان گۆڕیویانە و کردویانە بە بەڕۆژوو بوونی یەک ڕۆژ لەساڵێکدا. لەفەرموودەدا ھاتووە کە دەڵێت: ڕۆژووی مانگی ڕەمەزان لەسەر مەسیحییەکان فەرز کرابوو، پاشایەکیان نەخۆش کەوت گوتیان: ئەگەر چاک ببێتەوە دە ڕۆژ زیاتر بەڕۆژوو دەبین. دواتر پاشایەکی تریان بەھۆی خواردنی گۆشتەوە نەخۆش کەوت، ئەوانیش گوتیان: ئەگەر چاک ببێتەوە ئەوا حەوت ڕۆژی تر بەڕۆژوو دەبین، دواتر پاشایەکی تر ھات، گوتیان سێ ڕۆژی تر دەگرین و دەیکەن بە پەنجا ڕۆژ بەڵام لە بەھاردا ڕۆژووەکەمان دەگرین. بەم شێوەیە ژمارەی ڕۆژووەکانیان بوون بە پەنجا ڕۆژوو.
ھەنگاوەکانی فەرز بوونی ڕۆژوو
[دەستکاری]فەرز بوونی ڕۆژوو لەئیسلامدا بەچەند ھەنگاوێکدا تێپەڕیوە پێش ئەوەی ڕۆژووی مانگی ڕەمەزان فەرز بکرێت، لە تایبەتمەندییەکانی ئایینی ئیسلام ئەوەیە ھەموو حوکمەکان بەیەک جار دانەبەزیون، بەڵکوو بەشێوەی پلە بەپلەیی دابەزیون، ھەرچی دەربارەی ڕۆژووە کاتێک پێغەمبەر کۆچی کرد بۆ مەدینە بینی جوولەکانی مەدینە ڕۆژی عاشورا بەڕۆژوو دەبن، لێی پرسین بۆچی لەو ڕۆژەدا بەڕۆژوودەبن؟ گوتیان ئەوە ئەو ڕۆژەیە کە خوای گەورە پێغەمبەر موسای لەدەستی فیرعەون ڕزگار کرد، ئێمە وەک سوپاس گوزارییەک لەو ڕۆژەدا بەڕۆژوو دەیبن. لەفەرموودەدا ھاتووە ئیبن عەباس دەڵێت: پێغەمبەر ھات بۆ مەدینە بینی جوولەکەکان ڕۆژی عاشورا بەڕۆژوو دەبن، پرسی بۆ بەڕۆژوو دەبن؟ گوتیان پێغەمبەر موسا لەو ڕۆژەدا بەڕۆژوو بووە، و ئەوە ئەو ڕۆژەیە کە فیرعەون و دارودەستەکەی خنکان و موسا و ھاوەڵانی ڕزگاریان بوو، پێغەمبەر لەو ڕۆژەدا بەڕۆژوو بوو و فەرمانی کرد ھاوەڵانی لەو ڕۆژەدا بەڕۆژوو بن، و گوتی: ئێمە بۆ موسا لە ئێوە لەپێشترین. لە فەرموودەیەکی تردا عائیشە دەڵێت: قوڕەیش ڕۆژی عاشورا بەرۆژوو دەبوون و پێغەمبەریش بەڕۆژوو دەبوو، کاتێک پێغەمبەر کۆچی کرد بۆ مەدینە ڕۆژووی عاشورای گرت و فەرمانی بە ھاوەڵانیشی کرد ئەو ڕۆژووە بگرن، کاتێک ڕۆژووی مانگی ڕەمەزان فەرزکرا بەھاوەڵانی گوت: ھەر کەس ویستی ڕۆژووی عاشورا بگرێت با بیگرێت و ھەر کەسێکیش ویستی ڕۆژووەکە نەگرێت ئاساییە. نەوەوی دەڵێت: زانایان یەکدەنگن کەوا ڕۆژووی عاشورا واجب نییە، بەڵام جیاوازن لەوەی ئایا لەسەرەتای ئیسلام واجب بووە یان نا؟ ئەبوو حەنیفە دەڵێت: واجب بووە؛ بەڵام شافعی دەڵێت: ھەر لەسەرتاوە سوننەت بووە. ئەو جیاوازییە لەسەرەتای ئیسلامە، بەڵام دوای واجب بوونی ڕۆژووی ڕەمەزان زانایان یەکدەنگن کەوا ڕۆژووی عاشورا سوننەتە. لەسەرەتای ئیسلمدا چەند ڕۆژێک فەرز بووە لەسەر موسڵمانان، بۆ ئەوەی لەسەریان قورس نەبێت، وەھەروەھا ڕۆژوو گرتن ئارەزومەندانە بووە لەسەرەتای فەرز کردنیدا، موعازی کوڕی جەبەل دەڵێت: سەرەتا ڕۆژوو گرتن ئارەزومەندانە بوو، ئەوەی ویستبای بەڕۆژوو دەبوو، و ئەو کەسەش بەڕۆژوو نەبووایە لە جیاتی ھەر ڕۆژێک نانی کەسێکی ھەژاری دەدا، لەدوای دابەزینی ئایەتی فەرز بوونی ڕۆژووی مانگی ڕەمەزان ئەو حوکمە ھەڵوەشایەوە. ئیبن عەباس دەڵێت: ئەو حوکمە ھەڵنەوەشاوەتەوە بەڵکوو بۆ کەسانی بەتەمەنە کە توانای ڕۆژوو گرتنیان نییە.
کەمبوونەوەی کاتی ڕۆژوو
[دەستکاری]فەرز بوونی ڕۆژوو لەسەر موسڵمانان لە ساڵی دووی کۆچی دا بوو، لەسەرەتای فەرز بوونیدا پێویست بوو موسڵمانان لە دوای نوێژی عیشاوە بەڕۆژووبن تاوەکوو بانگی ئێوارە، واتا خۆگرتنەوە لە خواردن و خواردنەوە و سەرجێیی لەدوای نوێژی عیشاوە دەستیپێکرد و لەکاتی ناگی ئێوارە ڕۆژووەکەیان دەشکاند. دواتر کاتەکە بۆ موسڵمانان کەمکرایەوە، کاتی پارشێو درێژکرایەوە بۆ پێش نوێژی بەیانی، بە بەڵگەی قورئان ﴿أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ١٨٧﴾ [بەقەرە:١٨٧] (کوردی: لەشەوی ڕۆژوو گرتندا ڕێتان پێدراوە بچنە لای خێزانەکانتان، ئەوا پۆشاکی ئێوەن و ئێوەش پۆشاکی ئەوانن، خوای گەورە دەیزانی ئێوە ناپاکی لەخۆتان دەکەن بۆیە لێتا خۆشبوو، ئێستا دەتوانن لەگەڵ خیزانەکان بنوون و ھەوڵی مداڵبوون بدەن،). بەغەوی دەڵێت: ئەھلی تەفسیر دەڵێن: لەسەرەتای فەرز بوونی ڕۆژوودا موسڵمانان بۆیان ھەبوو بخۆن و بخۆنەوە و لەگەڵ خێزانەکانیان بنوون تا ئەو کاتەی نوێژی عیشا دەکەن، خۆ ئەگەر نوێژی عیشای کرد یان نوست پێش نوێژی عیشا ئەوا خواردن و ژنی لەسەر حەرام دەبێت تاوەکوو شەوی داھاتوو، لە یەکێک لە شەوەکاندا عومەری کوڕی خەتاب لەدوای نوێژی عیشا لەگەڵ خێزانەکەی نوست، کاتێک خۆیشت بەگریانەوە ھات بۆلای پێغەمبەر و گوتی: دوای نوێژ چوومەوە ماڵەوە و ئارەزووم بۆ خێزانەکەم چوو و لەگەڵی نوستم، ئەی پێغەمبەر چم لێدەکەی؟ پێغەمبەر گوتی: عومەر ئەوە لەتۆ نەدەوەشایەوە. دوای ئەو قسەیە کۆمەڵە پیاوێکی تر ھەستان و دانیان نا بەوەی وەک عومەریان کردووە، لەدوای ئەوە ئایەت دابەزی بابەتەکەی ڕوون کردەوە، ئایەتی ﴿أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ١٨٧﴾ [بەقەرە:١٨٧] (کوردی: لەشەوی ڕۆژوو گرتندا ڕێتان پێدراوە بچنە لای خێزانەکانتان، ئەوا پۆشاکی ئێوەن و ئێوەش پۆشاکی ئەوانن، خوای گەورە دەیزانی ئێوە ناپاکی لەخۆتان دەکەن بۆیە لێتا خۆشبوو، ئێستا دەتوانن لەگەڵ خیزانەکان بنوون و ھەوڵی مداڵبوون بدەن).
بەڵگەکانی فەرز بوونی ڕۆژوو
[دەستکاری]یەکدەنگی موسڵمانان لەسەر ئەوەیە ڕۆژی مانگی ڕەمەزان فەرزە وەک لە قورئان و فەرموودەکاندا ھاتووە، لەقورئاندا ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ١٨٣﴾ [بەقەرە:١٨٣] (کوردی: ئەی ئەوانەی باوەڕتان بەئیسلام ھێناوە ڕۆژوو گرتنتان لەسەر واجب کراوە وەک چۆن لەسەر ئەوانەی پێش ئێوە واجب کرابوو، بۆئەوەی زیاتر تەقواکاربن). لەفەرموودەدا ئیبن عومەر دەڵێت: پێغەمبەر گوتی: ئیسلام لەسەر پێنج شت دامەزراوە، شایەتیدان بەوەی ھیچ خوایەک شایەنی پەرستن نییە جگە لە ئەڵڵا و محەممەد پێغەمبەری خوایە، و کردنی پێنج نوێژ لە ڕۆژێکدا، و دەرکردنی زەکات لە ماڵ و سامان، و گرتنی ڕۆژووی مانگی ڕەمەزان، و ئەنجامدانی حەج بۆ ئەو کەسانەی توانایان ھەیە. ئەم فەرموودەیە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی تەنیا ڕۆژووی مانگی ڕەمەزان فەرزە لەسەر موسڵمانان، و ڕۆژووەکانی تر سوننەتن و گرتنیان پاداشتی لەسەرە و بۆ پڕکردنەوەی ناتەواوی ڕۆژووە فەرزەکانە. واتا کاتی مانگی ڕەمەزان بەستراوەتەوە بەبینینی مانگ، لەشەوی سی مانگی شەعبان ئەگەر مانگ بیندرا ئەوا ئەو شەوە یەکەم شەوی ڕەمەزانە و پێویستە موسڵمان بەیانییەکەی بەڕۆژوو ببن، بەڵام ئەگەر مانگ نەبیندرا ئەوا پێویستە سی ڕۆژ لە مانگی شعبان تەواو بکەن کە دەکاتە مانگێکی پڕ، و ڕۆژی دواتر کە دەکاتە یەکەم ڕۆژی مانگی ڕەمەزان بەڕۆژوو ببن. مانگی کۆچی یان سی پڕە یاخود ڕۆژێک کەمدەکات. پێغەمبەر دەڵێ: ئێمە گەلێکی نەخوێندەوارین نانوسین و ئەندازە بۆ مانگ دانانێین، بەڵکوو بەبینینی مانگ بڕیار دەدەین.
کاتی ڕۆژوو
[دەستکاری]کاتەکانی ڕۆژوو کۆمەڵێک کاتی دیاریکراوی زاندراون کە لەلایەن شەرعەوە داندراون، ئەمانە لەخۆدەگرێت: کاتی ھاتنی مانگی ڕەمەزان و تەوابوونی، سەرەتای ڕۆژوو گرتن و کاتی ڕۆژوو شکاندن، کاتی پارشێو، کاتی ڕۆژوو شکاندن، کاتی گرتنەوەی ڕۆژووە لەدەست چووەکان، و ئەو کاتانەی ڕۆژوو تێیان دا دروست نییە. ڕۆژ کاتی کردەیی ڕۆژوو گرتنە، بە ھەڵھانتی شەبەق دەست پێ دەکات و بە ئاوابوونی خۆر کۆتایی دێت. مانگی ڕەمەزان لەگەڵ ھاتنی مانگی ڕەمەزان لە ڕۆژژمێری کۆچی دا دەست پێ دەکات، بە دوو شێواز: بەبینینی مانگی نوێ یاخود بە تەواوبوونی سی ڕۆژ لەمانگی پێشوودا. پێغەمبەر دەڵێت: ڕۆژووی ڕەمەزان دەست پێ مەکەن تاوەکوو مانگی یەک شەوە نەبینن، و مەیکەن بەجەژن تاوەکوو مانگی نوی دەبینن، ئەگەر بەھەر ھۆکارێک مانگ دەرنەکەوت ئەوا سی ڕۆژ تەواو بکەن.
شەوی ڕۆژووگرتن
[دەستکاری]شەوی ڕۆژووگرتن ئەو کاتەیە کە خواردن و خواردنەوە بۆ ڕۆژووەوان ڕێپێدراوە، کاتەکەی لەدوای خۆراوابوون دەست پێ دەکات تاوەکوو شەبەقی بەیانی (نوێژی بەیانی)، ھەروەھا شەو کاتی ڕۆژووگرتن نییە، لەسەرتای فەرزبوونی ڕۆژوودا موسڵمانان لەدوای نوێژی عیشا بەڕۆژوو دەبوون، بەڵام دواتر کاتەکەیان بۆ کەمکرایەوە و لەشەودا ڕێگەدرا موسڵمانان بخۆن و بخۆنەوە. ھەر لەشەودا کاتی پارشێو کردن و نییەت ھێنانە، ھەر لەشەوانی ڕەمەزاندا نوێژی تەروایح دەکرێت.
باشییەکانی ڕۆژوو گرتن
[دەستکاری]لەئیسلامدا ڕۆژوو گرتن باشی و چاکی زۆری ھەن کە لەبەڵگە قورئانی و فەرموودەکاندا باسکراون، کە ئەمانەش کۆمەڵێک تایبەتمەندین ئاماژەن بۆ پێگە و گرینگی ڕۆژوو،[٦] ھەندێک لە تایبەتمەندییەکان گشتگیرن بۆ ھەموو ڕۆژووەکان وھەندێکیان تایبەتن بە ھەندێک جۆری ڕۆژوو، ڕۆژووی مانگی ڕەمەزان زۆرترین تایبەتمەندی ھەیە، لەوانە: فەرزە بەو واتایەی لەڕۆژووە سوننەتەکان باشترە، لەمانگی ڕەمەزاندا قورئان دابەزیوە، ھەر لەو مانگەدا شەوی قەدر ھەیە. ھەندێک تایبەتمەندی ھەیە بۆ ڕۆژووەکانی عاشورا و موحەرەم جیا لەتایبەتمەندییەکانی ڕۆژووی مانگی ڕەمەزان. پێغەمبەر دەڵێت: ڕۆژوو قەڵغانە، نابێ موسڵمانی بەڕۆژوو قسەی نەشیاو و نادروست بکات، ئەگەر کەسێک شەڕی لەگەڵ کرد ئەوا با بڵێت من بەڕۆژووم، سوێند بەوەی گیانی منی بەدەستە بۆنی دەمی ڕۆژووەوان لەلای خوای گەورە خۆشترە لەبۆنی میسک، و دەڵێت خواردن و خواردنی لەبەر من واز لێھێناوە و ھەر خۆم پاداشتی دەدەمەوە و چاکە یەک بەدەیە.[٧] لەڕیوایەتێکی تردا: چاکە یەک بەدەیە تاوەکوو حەوسەد ئەوەندە، تەنیا ڕۆژوو نەبێت ئەویان بۆمنە و ھەر خۆم پاداشتی دەدەمەوە.[٨] ڕۆژوو دەبێتە ھۆی سڕینەوەی گوناھەکان، پێغەمبەر محەممەد دەڵێت: نوێژ بۆ نوێژ و جومعە بۆ جومعە و ڕەمەزان بۆ ڕەمەزان گوناھەکان دەسڕدرێنەوە، بەو مەرجەی گوناھی گەورەی ئەنجام نەدابێت. وەدەڵێت: ئومێد دەکەم ڕۆژووی ڕؤژی عەرەفە گوناھی ساڵی ڕابردوو و داھاتوو بسڕێتەوە، وەھەروەھا ئومێد دەکەم ڕۆژووی ڕۆژی عاشورا گوناھی ساڵی ڕابردوو بسڕێتەوە.[٩] حوزەیفەی کوڕی یەمان دەڵێت: عومەری کوڕی خەتتاب پرسی؛ کێ فەرموودەیەکی لەبەرە دەربارەی بەڵا و موسیبەت؟ گوتم من، پێغەمبەر دەڵێت: تاقیکردنەوە بەماڵ و منداڵ و جیران، نوێژ و ڕۆژوو و خێرکردن دەیسڕێتەوە. ڕۆژوو ھۆکارێکە بۆ گیرابوونی دوعا، پێغەمبەر دەڵێت: سێ کەس خوای گەورە دوعایان ڕەتناکاتەوە؛ ڕۆژووەوان تاوکوو ڕۆژووەکەی دەشکێنێت، ستەملێکراو تاوەکوو مافەکەی وەردەگرێتەوە، و ڕێبوار تاوەکوو دەگەرێتەوە ماڵ. ڕۆژوو لەڕۆژی دوایدا تکا بۆ خاوەنەکەی دەکات، پێغەمبەر دەڵێت: قورئان و ڕۆژوو لە ڕۆژی دوایدا تکا بۆ خاوەنەکانیان دەکەن، ڕۆژوو دەڵێت خوایە من خواردن و ئارەزوەکانم بەڕۆژ لێ قەدەغە کردبوو بۆیە تکایەکەم وەربگرە، و قورئان دەڵێت لەشەودا خەوم لێ حەرام کردبوو بۆیە تکایەکەم وەربگرە، لەکۆتایدا تکای ھەردووکیان وەردەگیرێت.
فەزڵی ڕەمەزان
ڕۆژووی ڕەمەزان ئەرکە لەسەر موسڵمانان وەک لە قورئاندا ھاتووە: كُتِبَ عَلَيكُمُ الصِيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ.
واتە: ئێوە ڕۆژووتان لەسەر نوسراوە وەک چۆن لەسەر ئەوانەی پێش خۆتان نوسرا بوو.
لە فەرموودەکانی پێغەمبەری ئیسلام (محەممەد) دەربارەی فەزڵی ڕۆژوو.
- پێغەمبەری خوا دەفەرموێت: ((من صام رمضان ايمانا واحتسابا، غفر له ما تقدم من ذنبه)).
واتە؛ ھەرکەسێک مانگی ڕەمەزان بە باوەڕەوە و لەڕێگەی خوادا بە ڕۆژوو بێت، خوا لە گوناھەکانی لەوەپێشی ئەبورێت.[١٠]
- ئەبوو ھورەیرە دەگێڕێتەوە لە پێغەمبەری خوا کە فەرموویەتی: کەخوای گەورە فەرموویەتی: (كل عمل ابن آدم له إلا الصيام فإنه لي وأنا أجزي به، و الصيام جنة، فإذا كان يوم صوم أحدكم فلا يرفث ولا يصخب، فإن سابه أحد أو قاتله فليقل: إني امرؤ صائم، والذي نفس محمد بيده لخلوف فم الصائم أطيب عند الله من ريح المسك، للصائم فرحتان يفرحهما:إذا أفطر فرح و إذا لقي ربه بصومه).[١١]
واتە؛ ھەموو کردەوەکانی ئادەمیزاد بۆ خۆیەتی جگە لە ڕۆژوو، ئەوە بەڕاستی بۆمنە و ھەر خۆشم پاداشتی دەدەمەوە، ھەروەھا ڕۆژوو قەڵغانە، ئەگەر ڕۆژێک کەسێکتان بەڕۆژوو بوو با ئەو ڕۆژە قسەی ناشیرین و ھات و ھاوار نەکات، خۆ ئەگەر کەسێک جنێوی پێدا و شەڕی پێ فرۆشت با بڵێت؛ من کەسێکی بەڕۆژووم، سوێند بەو کەسەی گیانی محەممەدی بە دەستە بۆنی دەمی ڕۆژووەوان لە ڕۆژی قیامەتدا لە بۆنی میسک خۆشترە، ھەروەھا دوو خۆشی ھەیە بۆ ڕۆژووەوان کاتێک بەربانگ دەکاتەوە دڵخۆشە بەڕۆژوو شکاندنەکەی، کاتێکیش بە دیداری پەروەردگاری شاد دەبێت دڵخۆشە بە ڕۆژووەکەی.
- ئەبوو ھورەیرە دەگێڕێتەوە کە پێغەمبەری خوا فەرموویەتی: (إذا جاء رمضان فُتّحت أبواب الجنة، وغُلّقت أبواب النار، وصُفّدت الشياطين).
واتە؛ کاتێک کە ڕەمەزان دێت دەروازەکانی بەھەشت دەکرێنەوە، و قاپییەکانی دۆزەخ دادەخرێن، و شەیتانەکان کۆت دەکرێن.[١٢]
دەربارەی زانستەکانی ڕۆژوو
[دەستکاری]- مرۆڤ دەست دەگرێت بەسەر خووەکانیدا، تا وای لێدێت لە کۆمەڵێک خو و ڕەوشت پێکھاتووە، و ئەو مرۆڤەی کە خووەکانی بەسەریدا زاڵن، دەبێت بە بەندەیەک بۆیان و خوا ڕۆژووی ناچار کردووە تا لەو بەندایەتییە ڕزگاری بکات، ڕۆژوو مرۆڤ فێری جۆرێک لە نەرمی دەکات ھەتا وەک ئامێرێک ھەڵسوکەوت نەکات.
- لە ڕووی تەندروستییەوە زۆر سودی ھەیە کە لەشی مرۆڤ پاکدەکاتەوە لە خواردنە ژەھراوییەکان، خواردنە گیانەوەرییەکان مادەی چەورییان تێدایە کە زۆربوونی دەبێتە ھۆی تووشبوونی مرۆڤ بە زۆر چەوری لە خوێندا، لە پاشاندا ڕۆژوو کاریگەڕییەکی ئێجگار باشی ھەیە و نیشانەکانی کەم دەکاتەوە.
- خوا ڕۆژووی بە ئەرک کردووە تا دەوڵەمەند ھەست بە ئازاری ھەژار و نەدارەکان بکەن، بەمەش خۆشەویستی و سۆز دروست دەبێت وکۆمەڵگە پێی بەھێز دەبێت.
- خوا ڕۆژووی بە ئەرک کردووە تا ھیمەت بەھێز ببێت و دەروون خۆڕاگر بێت و ڕاھێنانی موسڵمانە لەسەر ئارامگری.
پێغەمبەر ئەفەرموێت؛ (ثلاثة حق على الله ألا يرد لهم دعوة: الصائم حتى يفطر، والمظلوم حتى ينتصر، والمسافر حتى يرجع.
واتە: سێ کەس فافیان لەسەر خوایە کە پاڕانەوەکانیان ڕەت نەکاتەوە: ڕۆژووەوان تا بەربانگ دەکاتەوە، و ستەم لێکراو تا سەر دەکەوێت، و گەشتیار تا دەگەڕێتەوە.
ئەرکانەکانی ڕۆژوو
[دەستکاری]ڕۆژوو یەک بنەمای ھەیە کە ئەویش وازھێنانە لە خواردنەکان، بەڵام لە مەزھەبی مالکیدا دوو بنەمای ھەیە یەکەمیان وازھێنان لە خواردنەکان و دووەمیان نییەتە، و ھەندێکیان دەڵێن نییەت مەرجە.
- موسوڵمان بوون: کەواتە ڕۆژوو لەسەر بێباوەڕ نییە.
- پێگەیشتن: پێگەیشتبێ، خۆی ناسیبێ و ھۆش و فامی تەواو بێت (عاقل) بێ، چونکە مرۆڤ ئەرکی شەرعی ناکەوێتە سەر ئەگەر منداڵ بێ، یا ھۆش و فامی تەواو نەبێ. پێغەمبەر دەفەرمووێ: {رفع القلم عن ثلاثة: عن النائم حتي يستيقظ وعن الصبي حتي يحتلم وعن المجنون حتي يعقل} ئەبو داود گێڕاوییەتییەوە. واتە: سێ کەس بەر پرسیار نین: خەوتوو تا لە خەو ھەڵدەستێ، منداڵ تا پێدەگات و خۆی دەناسی. شێت تا ھۆشی دێتەوەبەر . ئەبوو داود گێڕاوێتەوە.
- توانای ڕۆژوو گرتن: بۆیە لەسەر نەخۆشێک ئەرک نییەکە نەتوانێ بە ڕۆژوو بێ و، نەخۆشییەکەش لە جۆرێک بێ کە چاوەڕێی چاک بوونی نەکرێ، ھەروەھا ئەرک نابێ لەسەر ژنێک کە بییانوویەکی شەرعی ھەبێ وەک ئەوە دۆخی مانگانەی، یا دوای منداڵ بوون.
بۆ پیاوچاکان چەند مەرجێکی تری ھەیە، وەک پاراستنی چاو لەوەی خوا قەدەغەی کردووە، وپاراستنی زمان لە زەم و پوختان و درۆکردن و وپاراستنی گوێ لە شتە قەدەغە کراوەکان.
بەتاڵبوونەوەی ڕۆژوو
[دەستکاری]لە ئیسلامدا ڕۆژوو بەتاڵ دەبێتەوە بە ئەنجامدانی یەکێک لەمانەی خوارەوە:
- گەیشتنی خواردن و خواردنەوە بە گەدە.
- جووتبوونی ژن و مێرد.
- چوونە ژوورەوەی خواردن و خواردنەوە بۆ ناو دەمارەکان.
- ھاتنەوەی ئاوی ئارەزووی بەدەستی مرۆڤ لەلایەن پیاوانەوە.
- دەرچوونی خوێنی سووڕی مانگانە و سکپڕی لەلای ژنان.
مۆڵەتە ڕێگە پێدراوەکان
[دەستکاری]ھەندێک حاڵەت ھەیە کە ڕێگە ئەدرێت بە ڕۆژوو نەبێت بە مەرجێک بیگێڕیتەوە پێش ئەوەی ڕەمەزانێکی تر بگەڕێتەوە و ئەگەر نەیگێڕایەوە پێویستە فیدییە بدات کە بۆ ھەریەک ڕۆژ ڕۆژوو دوو ژەم خواردن دەبێت بدات بە ھەژارێک، و ئەو حاڵەتانەی ڕێگەیان پێدراوە ئەمانەن:
- نەخۆش: ئەگەر نەخۆشییەکی توندی ھەبوو یان بە بەڕۆژوو بوون نەخۆشبوونەکەی زیاد بکات، لەم حاڵەتە دەتوانێت بە ڕۆژوو نەبێت کە پزیشک ئەمە دیاری دەکات.
- گەشت: دوورییەکەی لە ٨٤کم کەمتر نەبێت، و ئەگەر گەشتیار زەرەرمەند بوو لە ڕۆژوو دەتوانێت بە ڕۆژوو نەبێت.
- دۆخی مانگانە و پاش مناڵبوونی ژنان
- ژنانی شیردەر و دووگیانک ئەگەر ڕۆژوو زەرەریان پێ بگەیەنێت دەتوانێت بە ڕۆژوو نەبێت بەڵام وەک پێشتر باسکرا دەبێت بگێڕدرێتەوە یان فدییە بدات.
- گەورەی تەمەن: ئەگەر کەسانی بەتەمەن نەیان توانی دەتوانن بەڕۆژوو نەبن و فدییە دەربکەن.
- ئیشی قورس: ئەو بە ڕۆژووەی کە ھیچ سەرچاوەیەکی داھاتی تری نییە و ئیشەکەی زۆر قورس بێت وەک کرێکاری کانەکان دەتوانن بەڕۆژوو نەبن بەڵم پێویستە فدییە بدەن.
ڕۆژووی ڕەمەزان
[دەستکاری]ڕۆژووی ڕەمەزان ئەرکە وەک پێغەمبەر دەفەرموێت: (إن الله فرض صيام رمضان، وسننت لكم قيامه، فمن صامه وقامه ايمانا واحتسابا خرج من ذنوبه كيوم ولدته أمه).
واتە: خوا ڕەمەزانی بەئەرک کردووە و شەونوێژەکەی سونەتە لەسەرتان، ئەوەی ڕۆژووەکەی بگرێت و شەونوێژەکەی بکات بە باوەڕ و لە ڕێگەی خوادا، لە گوناھەکانی خۆش دەبێت وەک ئەوەی تازە لە دایک بووبێت.
ڕۆژووی سووننەت
[دەستکاری]چەندین ڕۆژووی سووننەت ھەیە لە ئیسلامدا کە گرتنیان ئەرک نییە، بەڵام سوننەتن وەک؛
- ڕۆژووی شەش ڕۆژی مانگی شەوال.
- ڕۆژووی ڕۆژی عەرەفە.
- ڕۆژووی ڕۆژی عاشورا.
- ڕۆژووی زۆربەی مانگی شەعبان.
- ڕۆژوو گرتنی دووشەممە و پێنج شەممان لە ھەفتەدا.
- ڕۆژووی سێ ڕۆژە سپییەکان (کە ١٣ و ١٤ و ١٥ی ھەموو مانگێکە) و … ھتد.
بابەتە پەیوەندیدارەکان
[دەستکاری]سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ «یەکەم: پێناسەی ڕۆژوو، و جۆرەکانی، و فەزڵەکانى، و حیکمەت لەفەرز کردنی». ba8.org. لە ٢٤ی ئازاری ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «ڕۆژوو لە ئایینە جیاوازەکانی جیهان». www.zamenpress.com. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی ئابی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی ئازاری ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «تایبەتمەندییەكانی دە شەوی كۆتایی مانگى ڕەمەزان چین؟: ماڵپەڕی وەڵامەکان». walamakan.com. لە ٢٤ی ئازاری ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «پێناسەی ڕۆژوو، جۆرەکانی، فەزڵەکانى، حیکمەت لەفەرز کردنی: ماڵپەڕی وەڵامەکان». walamakan.com. لە ٢٤ی ئازاری ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «مه‌به‌ست له ڕۆژوو وپله‌و وپایه‌یه‌كه‌ی له ئیسلامدا - IslamHouse.com». islamhouse.com. لە ٢٤ی ئازاری ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «فه‌زڵ و پاداشتی ڕۆژووی مانگی ڕمه زان…». www.bakrajo.com. لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی ئابی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی ئازاری ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ islih. «پەراوى ڕۆژوو». ماڵپەرى چاکسازى. لە ٢٤ی ئازاری ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «گەورە ی و سودو ئادابی ڕۆژوو». گەورە ی و سودو ئادابی ڕۆژوو. ~ ماڵپه‌ڕی شاری كفری. ٢٢ی تەممووزی ٢٠١٣. لە ٢٤ی ئازاری ٢٠٢٢ ھێنراوە.
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)[بەستەری مردوو] - ^ «کەعەرەفات بەڕۆژووبووم بۆ عاشووراء بەڕۆژووبم؟». bzavpress.com. لە ٢٤ی ئازاری ٢٠٢٢ ھێنراوە.[بەستەری مردوو]
- ^ کتێبی ڕۆژوو/سایتی بەھەشت
- ^ فەرموودە ھاوبەشەکانی بوخاری و موسلیم، نوسینی/ حەمەکەریم عەبدوڵڵا
- ^ فەرموودە ھاوبەشەکانی بوخاری و موسلیم، نوسینی/ حەمەکەریم عەبدوڵڵا
- ^ (سایتی سەڵاحەدین) «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٦ی ئایاری ٢٠١١ ھێنراوە. ٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
| زانیاریی گشتی |  | |
|---|---|---|
| ژەمەکان | ||
| نوێژەکان و نەریتەکان | ||
| چاندی ڕەمەزان | ||
