ڕۆژی دوایی لە ئیسلامدا

ڕۆژی دوایی یان ڕۆژی قیامەت یان ڕۆژی لێپرسینەوە، بەپێی بیروباوەڕی ئیسلامی کۆتایی جیھان و ژیانی دونیایە، و خاوەن ئایینەکانی تری وەک مەسیحی و جوولەکە ھاوبەشن لەگەڵ ئیسلامدا لەم بیروباوەڕەدا، کە کاتی لێپرسینەوەیە لە بەردەم خوادا کە خوا ھەڵدەسێت بە پاداشتدانەوەی باوەڕدارە یەکتاپەرستەکان بە بەھەشت و بیباوەڕ و ھاوەڵدانەرەکان بە ئاگر، ناو دەبرێت بە ڕۆژی قیامەت کە بە مانای ھەستانەوە لەبەر ئەوەی خەڵکی تێدا زیندوو دەبنەوە، ھەروەھا ناودەبرێت بە ڕۆژی دوایی لەبەر ئەوەی ھیچ ڕۆژێکی تری لە دوا نییە لە ژیانی دونیادا، ھەروەک ڕۆژی دوایی چەند نیشانەیەکی ھەیە کە بە نیشانەکانی ڕۆژی دوایی دەناسرێن و دابەش دەبن بۆ نیشانە گەورە و بچووکەکان.

باوەڕبوون بە ڕۆژی دوایی

باوەربوون بە ڕۆژی دوایی یەکێکە لە پایەکانی باوەڕ لە ئیسلامدا، ئەمەش سێ بوار دەگرێتەوە.

یەکەم/ باوەڕبوون بە زیندووبوونەوە

ئەمەش زیندووبوونەوەی خەڵکی دەگرێتەوە بۆ لێرسینەوە لەبەردەم خوادا، وەک لە قورئاندا ھاتووە؛ کَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُّعِیدُھُ وَعْدًا عَلَیْنَا إِنَّا کُنَّا فَاعِلِین، واتە؛ ھەروەک چۆن لە سەرەتاوە دروستمان کرد، وەک ئەوسای خۆی لێ دەکەینەوە، ئەوە پەیمان و بەڵێنی ئێمەیە، بێگومان ئێمە ئەو کارە ئەنجام دەدەین.

دووەم/ باوەڕبوون بە لێپرسینەوە و پاداشت وەرگرتنەوە

ئەمەش باوەڕبوون دەگرێتەوە بەوەی کە خەڵک لێپرسینەوەیان لەگەڵ دەکرێت و بەپێی کردەوەکانی خۆیان پاداشت وەردەگرن، وەک لە قورئاندا ھاتووە، إِنَّ إِلَیْنَا إِیَابَھُمْ، ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنَا حِسَابَھُم، واتە؛ بێگومان ئەوانە گەڕانەوەیان ھەر بۆ لای ئێمە. لەوەودوایش بەڕاستی حیساب و لێپرسینەوە و دادگاییان لەسەر ئێمەیە.

سێیەم/ باوەڕبوون بە بەھەشت و ئاگر

باوەڕبوون بە بەھەشت و ئاگر (دۆزەخ) کە سەرئەنجامی ھەتاھەتایین بۆ خەڵک، بەھەشت ماڵی خۆشگوزەرانییە و خوا ئامادەی کردووە بۆ باوەڕداران و چاکەکاران، و دۆزەخ ماڵی سزای خوایە بۆ بێباوەڕ و ستەمکاران.

لە ناوەکانی ڕۆژی دوایی

ڕۆژی دوایی بە چەندین ناوی جیاواز ناوی ھاتووە لە قورئاندا، ئەمانەی خوارەوە چەند ناوێکیانن؛

1. یوم ھەستانەوە (قیامەت): لە قورئاندا ھاتووە { … إلی یوم القیامە } واتە: تا ڕۆژی ھەڵسانەوە.
2. ڕۆژی دوایی: لە قورئاندا ھاتووە { … ولکن البر من آمن باللە والیوم اڵاخر … }. واتە: بەڵکو کرداری باش و کرداری چاک بریتییە لەوەی کە ئادەمیزاد باوەڕی ھێنابێت بە ڕۆژی دوایی.
3. کاتی دیاریکراو: لە قورئاندا ھاتووە { وأن الساعة لآتیة }. واتە: بێگومان کاتی دیاری کراو دێت.
4. زیندووبوونەوە: لە قورئاندا ھاتووە {... إن کنتم فی ڕیب من البعث …}. واتە :ئێوە ئەگەر گومانتان لە زیندوو بوونەوە ھەیە.
5. ڕۆژی دەرچوون: لە قورئاندا ھاتووە { یوم یسمعون الصیحە بالحق ذلک یوم الخروج }. واتە: لەم ڕۆژەدا بە ڕاستی گوێ بیستی ھاواری قیزەون دەبن ئا ئەوە ڕۆژی دەرچوونە.
6. قاریعە: خوای گەورە دەفەرموێ { القارعة ما القارعة … }. واتە: ئەو گرمەیەی دڵان دەلەرزێنێت، ئاخۆ – قارعة – چی بێت ؟.
7. ڕۆژی ھەڕەشە: لە قورئاندا ھاتووە {ھذا یوم الفصل }. واتە: ئینجا بە ھەڕەشەوە پێیان دەوترێت ئا ئەمە ڕۆژی ھەڕەشەیە.
8. ڕۆژی دین: لە قورئاندا ھاتووە { وإن الفجار لفی جحیم یصلونھا یوم الدین }. واتە :بێگومان تاوانبارو تاوانکارەکانیش لە ناو دۆزەخدا ژیانی پڕ لە ئێش و ئازار دەبەنە سەر، کە لە ڕۆژی پاداشت و سزا دووچاری دەبن.
9. دەنگێکی بەھێز: لە قورئاندا ھاتووە {فإذا جاءت الصاخة }. واتە: جا کاتێک قیامەت بەرپابوو بەھۆی دەنگێکی بەھێزی کپ کەرەوە.
10. بەڵا گەورەکە: خوای گەورە دەفەرموێ {فإذا جاءت الطامة الکبری }. واتە: جا کاتێک بەڵا گەورەکە پێش ھات، کە تەنگانە سامناکەکە ڕووی دا.
11. ڕۆژی پەشیمانی: لە قورئاندا ھاتووە { وأنذرھم یوم الحسرە إذ قضی اڵامر }. واتە: ئەی پێغەمبەر ستەمکاران ئاگادار بکە لە ڕۆژی ئاھو ناڵەو پەشیمانی کاتێک کار لە کار ترازاوە.
12. غاشییە: لە قورئاندا ھاتووە { ھل أتاک حدیث الغاشیة }. واتە: ئایا ھەواڵ و دەنگوباسی ڕۆژی قیامەتت پێگەیشتووە؟ (ڕۆژێکە سەختییەکەی ھەموو کەسێک داگیر دەکات).
13. ڕۆژی نەمر: لە قورئاندا ھاتووە { ادخلوھا بسلام ذلک یوم الخلود }. واتە: بفەرموون بچنە ناو بەھەشتەوە لەگەڵ ئاشتی و ئارامی و ھێمنیدا، ئا ئەوە ئیتر ڕۆژی نەمری و نەبڕاوەیە.
14. ڕۆژی لێپرسینەوە: لە قورئاندا ھاتووە { … لا یؤمن بیوم الحساب }. واتە: … باوەڕی بە ڕۆژی لێپرسینەوە نەبێت.
15. واقیعە: لە قورئاندا ھاتووە {إذا وقعت الواقعة}. واتە: کاتێک ڕووداوە سامناکەکە پێش ھات.
16. ڕۆژی پێشھاتن: لە قورئاندا ھاتووە { … ذلک یوم الوعید }. واتە: … ئیتر ئەوە ڕۆژی پێشھاتنی ھەڕەشەو ئاگادارکردنەوەکانە.
17. ڕۆژە نزیکەکە: لە قورئاندا ھاتووە {... وانذرھم یوم الآزفة … }. واتە: ئەی محەممەد بیانترسێنەو ئاگایان بکەوە لە ڕۆژە نزیکەکە.
18. ڕۆژی کۆکردنەوە: لە قورئاندا ھاتووە { … یوم الجمع لا ڕیب فییە … }. واتە: ئاگادارو ھۆشیاریان بکەیت لە ڕۆژی کۆکردنەوە کە ھیچ گومانی تێدا نییە …
19. حاقە: لە قورئاندا ھاتووە { الحاقة ما الحاقة }. واتە: یەکێکە لە ناوەکانی ڕۆژی قیامەت ئەوە دەگەیەنێت کە لەو ڕۆژەدا خوای گەورە حەق و ڕاستی بەتەواوەتی دەچەسپێنێت، چی بێ ئەو ڕۆژە ؟!.
20. ڕۆژی بەیەکگەیشتنەوە: لە قورئاندا ھاتووە { لینذر یوم التلاق }. واتە: بۆ ئەوەی خەڵکی بترسێنێت لە ڕۆژی بەیەکگەیشتنەوە (گەیشتنەوەی ڕۆح و جەستە، گەیشتنەوەی ئادەمیزاد بە کردەوەکانی).
21. ڕۆژی ھاوار: لە قورئاندا ھاتووە { … إنی أخاف علیکم یوم التناد }. واتە: … من بەڕاستی دەترسم لە ڕۆژی ھاوارو ئاھو ناڵەو بانگکردنتان بۆ لێپرسینەوە (قیامەت).
22. ڕۆژی کۆبوونەوە: لە قورئاندا ھاتووە { یوم یجمعکم لیوم الجمع ذلک یوم التغابن …}. واتە: ڕۆژێک دێت خوا ھەموانتان کۆ دەکاتەوە، بۆ ڕۆژی کۆبوونەوەکە، ئەوە ڕۆژی زیان باری یە.

ھەروەھا چەندین ناوی تری ھەیە…

نیشانەکانی ڕۆژیی دوایی

بەپێی بیروباوەڕی ئیسلامی ڕۆژی دوایی چەندین نیشانەی ھەیە پێش ھاتنی ئەو ڕۆژە دەردەکەون، و جابەش دەبن بۆ نیشانە بچووکەکان و نیشانە گەورەکان، و نییە ھەموو نیشانەکان مانای ناپەسەندی و خراپیی تێدا بێت، بەڵکوو تێیان دا ھەیە ھەواڵ و پێشبینییە.

نیشانە بچووکەکان

نیشانە بچووکەکانی قیامەت زۆرن، گرنگترینیان ئەمانەی خوارەوەن.

کەمبوونەوەی زانست و زۆربوونی نەفامی، زۆربوونی کوشتنی بێ ھۆ لەناو خەڵکیدا، زۆر بوونی بوومەلەرزە و ڕِۆچوونی زەوی، دەرکەوتنی ئەو دەجالانەی کە بانگەشەی پێغەمبەرایەتی بۆ خۆیان دەکەن کە ژمارەیان نزیکەی سی کەسن، بڵاوبوونەوەی خراپە و ستەم کردن، خواردنەوەی مەی و لە دەستچوونی بەرپرسیارێتی و نەمانی پێشەوای داد و دڵسۆز و بڵاوبوونەوەی ڕیبا و ژەن (مۆسیقا) و ڕازاندنەوەی مزگەوتەکان و بەرزبوونەوەی کۆشک و خانووەکان و کورتبوونەوەی کات و بڵاوبوونەوەی گەندەڵی و پچڕاندنی سیڵەی ڕەحم و زۆریی بەرچاوتەنگی و زۆربوونی بازرگانی و کەمبوونەوەی پیاوچاکان و بەرزبوونەوەی بێمێشک و بێڕێزەکان و سڵاوکردن تەنھا لە ناسیاو دەبێ و زۆربوون و بڵاوبوونەوەی درۆ و گەیاندنی ھەواڵەکان بەبێ دڵنیایی لە ڕاستگۆیی و زۆربوونی شایەتیدانی درۆ و زۆربوونی ژن و کەمبوونی پیاوان و زۆربوونی مردنی کتوپڕ و بڵاوبوونەوەی ڕق و کینە و وشکیی لە نێو خەڵک و سووکایەتی بە سوننەت و پەیامەکانی خوا… ھتد.

نیشانە گەورەکان

لە گرنگترین نیشانە گەورەکانی قیامەت ئەمانەی خوارەوەن.

دەرکەوتنی محمدی مەھدی لە سەر زەویدا، و گەڕِاەنەوەی عیسا لە ئاسمانەوە بۆ سەر زەوی، و دەرچوون و سەرھەڵدانەوەی یەئجوج و مەئجوج لە سەر زەوی و دەرچوونی ئەو گیانلەبەرەی کە گفتوگۆ لەگەڵ خەڵکی دەکات، و ئەو ئاگرەی کە خەڵکی ڕووەو مەحشەر ڕاو دەنێت، و لەگەڵ سێ ڕِۆچوونی گەورە کە لەسەر زەوی ڕِوو دەدەن، و دەرکەوتنی دەجالی گەورە کە بانگەشەی خوایەتی دەکات.

بابەتە پەیوەندیدارەکان

• بیروباوەڕی ئیسلامی
• پایەکانی باوەڕ

سەرچاوەکان

• قورئانی پیرۆز
• سایتی تەنزیل
• سایتی دەنگی ئیسلام ٦ی تەممووزی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
• سایتی سێبەر
• باوەڕبوون بە ڕۆژی دوایی، وەرگێڕانی/ محمد عبدالرحمن لطیف

کتێبنامە

• Arjomand، Saïd Amir (٢٠٠٠). «Origins and Development of Apocalypticism and Messianism in Early Islam: 610–750 CE». Oslo: Congress of the International Committee of the Historical Sciences.
• Arjomand، Saïd Amir (2007). «The Concept of Mahdi in Sunni Islam». Encyclopaedia Iranica. بەرگی 14, Fasc. 2. Encyclopædia Iranica Foundation. لە 11 March 2022 ھێنراوە. {{cite encyclopedia}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
• Bashir، Shahzad (٢٠٠٣). Messianic Hopes and Mystical Visions: The Nūrbakhshīya Between Medieval and Modern Islam. Columbia, SC: University of South Carolina Press. ژپنک ١-٥٧٠٠٣-٤٩٥-٨.
• Bentlage، Björn؛ Eggert، Marion؛ Krämer، Hans-Martin؛ Reichmuth، Stefan (٢٠١٦). Religious Dynamics under the Impact of Imperialism and Colonialism: A Sourcebook. Brill. ژپنک ٩٧٨٩٠٠٤٣٢٩٠٠٣.
• Blichfeldt، Jan-Olaf (١٩٨٥). Early Mahdism: Politics and Religion in the Formative Period of Islam. Leiden: E. J. Brill. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-٠٧٦٤٣-٣.
• Cook، David (٢٠٠٢a). Studies in Muslim Apocalyptic. Princeton: The Darwin Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٧٨٥٠-١٤٢-٧.
• Cook، David (٢٠٠٢b). «Ḥadīth, Authority and the End of the World: Traditions in Modern Muslim Apocalyptic Literature». Oriente Moderno. ٨٢: ٣١–٥٣. doi:١٠.١١٦٣/٢٢١٣٨٦١٧-٠٨٢٠١٠٠٤. hdl:١٩١١/٧٠٥٣٨. JSTOR ٢٥٨١٧٨١١.
• Cook، Michael (٢٠١٦). «Eschatology and the Dating of Traditions». لە Motzki، Harald (ed.). Ḥadīth: Origins and Developments. London and New York: Routledge. ژپنک ٩٧٨-١-١٣٨-٢٤٧٧٩-٦.
• Daftary، Farhad (٢٠١٣). A History of Shi'i Islam. London: I.B. Tauris. ژپنک ٩٧٨-١-٧٨٠٧٦-٨٤١-٠.
• Doi، A. R. I. (١٩٧١). «The Yoruba Mahdī». Journal of Religion in Africa. ٤ (2): ١١٩–١٣٦. doi:١٠.١١٦٣/١٥٧٠٠٦٦٧١x٠٠٠٧٠. JSTOR ١٥٩٤٧٣٨.
• Esposito، John L. (١٩٩٨). Islam and Politics (چاپی 4th). Syracuse: Syracuse University Press. ژپنک ٠-٨١٥٦-٢٧٧٤-٢.
• Filiu، Jean-Pierre (٢٠٠٩). «The Return of Political Mahdism». Current Trends in Islamist Ideology. ٨: ٢٦–٣٨. ISSN ١٩٤٠-٨٣٤X. لە ڕەسەنەکە لە ٢٠ی ئایاری ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
• Filiu، Jean-Pierre (٢٠١١). Apocalypse in Islam. لەلایەن DeBevoise، M. B. وەرگێڕدراوە. Berkely: University of California Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢٠-٢٦٤٣١-١.
• Fishman، Jason Eric؛ Soage، Ana Belén (٢٠١٣). «The Nation of Islam and the Muslim World: Theologically Divorced and Politically United». Religion Compass. ٧ (2): ٥٩–٦٨. doi:١٠.١١١١/rec٣.١٢٠٣٢.
• Friedmann، Yohanan (١٩٨٩). Prophecy Continuous: Aspects of Ahmadi Religious Thought and its Medieval Background. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. ژپنک ٠-٥٢٠-٠٥٧٧٢-٤.
• Furnish، Timothy R. (٢٠٠٥). Holiest Wars: Islamic Mahdis, Jihad and Osama Bin Laden. Westport, CT: Praeger. ژپنک ٠-٢٧٥-٩٨٣٨٣-٨.
• Halm، Heinz (١٩٩٧). Shi'a Islam: From Religion to Revolution. لەلایەن Brown، Allison وەرگێڕدراوە. Princeton: Markus Wiener Publishers. ژپنک ١-٥٥٨٧٦-١٣٤-٩.
• Halm، Heinz (٢٠٠٤). Shi'ism. لەلایەن Watson، Janet؛ Hill، Marian وەرگێڕدراوە (چاپی 2nd). Edinburgh: Edinburgh University Press. ژپنک ٠-٧٤٨٦-١٨٨٨-٠.
• Halverson، Jeffry R.؛ Goodall، H. L. Jr.؛ Corman، Steven R. (٢٠١١). Master Narratives of Islamist Extremism. New York: Palgrave Macmillan. ژپنک ٩٧٨-٠-٢٣٠-١٠٨٩٦-٧.
• Ibn Warraq (١٩٩٥). Why I Am Not a Muslim. Prometheus Books. لاپەڕە ١٢٣–١٢٧.
• Klemm، Verena (١٩٨٤). «Die vier sufarā' des Zwölften Imām: Zur formativen Periode der Zwölferšīʽa». Die Welt des Orients. ١٥: ١٢٦–١٤٣. JSTOR ٢٥٦٨٣١٤٦.
• Lange، Christian (٢٠١٦). «Introducing Hell in Islamic Studies». لە Christian Lange (ed.). Locating Hell in Islamic Traditions. BRILL. لاپەڕە ١–٢٨. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-٣٠١٢١-٤. JSTOR ١٠.١١٦٣/j.ctt١w٨h١w٣.٧.
• Leirvik، Oddbjørn (٢٠١٠). Images of Jesus Christ in Islam (چاپی 2nd). London: Continuum International Publishing Group. ژپنک ٩٧٨-١-٤٤١١-٧٧٣٩-١.
• Madelung، Wilferd (١٩٨١). «ʿAbd Allāh b. al-Zubayr and the Mahdi». Journal of Near Eastern Studies. ٤٠: ٢٩١–٣٠٥. doi:١٠.١٠٨٦/٣٧٢٨٩٩. S2CID ١٦١٠٦١٧٤٨.
• Momen، Moojan (١٩٨٥). An Introduction to Shi'i Islam: the history and doctrines of Twelver Shiʻism. Yale University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٣٠٠-٠٣٤٩٩-٨.
• Rustomji، Nerina (٢٠٠٩). The Garden and the Fire: Heaven and Hell in Islamic Culture. Columbia University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٢٣١-١٤٠٨٥-٠. لە ٢٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ھێنراوە.
• Sachedina، Abdulaziz A. (١٩٧٨). «A Treatise on the Occultation of the Twelfth Imāmite Imam». Studia Islamica: ١٠٩–١٢٤. doi:١٠.٢٣٠٧/١٥٩٥٣٥٥. JSTOR ١٥٩٥٣٥٥.
• Sachedina، Abdulaziz A. (١٩٨١). Islamic Messianism: The Idea of Mahdi in Twelver Shi'ism. Albany, NY: State University of New York Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٧٣٩٥-٤٤٢-٦.
• Smith، Jane I.؛ Haddad، Yvonne Y. (١٩٨١). The Islamic Understanding of Death and Resurrection. Albany, N Y: SUNY Press.
• Sonn، Tamarra (٢٠٠٤). A Brief History of Islam. Blackwell Publishing. ژپنک ٩٧٨-١-٤٠٥١-٢١٧٤-٣.
• Thomassen، Einar (٢٠٠٩). «Islamic Hell». Numen. ٥٦ (2–3): ٤٠١–٤١٦. doi:١٠.١١٦٣/١٥٦٨٥٢٧٠٩X٤٠٥٠٦٢. JSTOR ٢٧٧٩٣٧٩٨. لە ٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
• Valentine، Simon Ross (٢٠٠٨). Islam and the Ahmadiyya Jama'at: History, Belief, Practice. New York: Columbia University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٢٣١-٧٠٠٩٤-٨.

ئەمانەش ببینە

• "Fath al-Bari" (from Sahih al-Bukhari by ibn Hajar al-Asqalani).
• Esposito, John, The Oxford Dictionary of Islam, Oxford University Press, 2003, ISBN 0-19-512558-4.
• Richard C. Martin, Said Amir Arjomand, Marcia Hermansen, Abdulkader Tayob, Rochelle Davis, John Obert Voll, Encyclopedia of Islam and the Muslim World, MacMillan Reference Books, 2003, ISBN 978-0028656038.
• Lawson, Todd (1999). Duality, Opposition and Typology in the Qur'an: The Apocalyptic Substrate. Journal of Quranic Studies. 10: 23–49.