سۆفیگەری
 | ئە‌م وتارە لەوانەیە پێویستی بە خاوێنکردن ھە‌بێت تا بگات بە شێوازی ستانداردی نووسین. |
 | کێشە لەسەر بێلایەنبوونی ئە‌م وتارە ھە‌یە. وادیارە ئە‌م وتارە بە شێوەیەکی لایەنگرانە نووسراوەتەوە. (فێربە کەی و چۆن ئە‌م داڕێژەیە لابەریت) |
| بەشی زنجیرەیەک لەسەر |
| ئیسلام |
|---|
 |
نوسە‌ران و مێژوونوسان لە کۆن و ئێستا بۆچوونی جیایان ھە‌یە سە‌بارە‌ت بە سە‌رە‌تای سە‌رھە‌ڵدانی سۆفیگەری و مانای وشە‌ی سۆفی، لە خوارەوە هەندێک لە بۆچوونە‌کانی زاناکان کۆ کراوەتەوە. وە ئە‌وە‌ی زیاتر لە‌لایە‌ن زانا بە‌ناوبانگە‌کانی سۆفییەکان باوە، وە زاناکانی سوننە‌ش لەسەر ئە‌و بۆچوونە‌ن.
بۆچوونە‌کان[دەستکاری]
- وشە‌ی سۆفی لە (سوفیا)ی یۆنانیە‌وە وە‌رگیراوە، واتا دانا و پڕزان (الحکمة) أبو الریحان البیرونی ٤٤٠ک.
- ئە‌م وشە‌یە لە (الصفا)وە ھاتوە واتا ڕوون و بە‌ر چاو یان پاک و خاوێن.
- ئە‌م ناوە لە (أھل الصفة)وە ھاتوە، کە‌سانێک بوون لە ھاوە‌ڵانی پێغە‌مبە‌ر دروودی خوای لەسەر بێت ھە‌ژاروو دە‌ستکورت بوون لە گۆشە‌یە‌کی دیاریکراوی مزگەوت ژیانیان بە‌سە‌ر دە‌برد ژمارە‌یان جاری وابووە گە‌یشتۆتە ھە‌شتا کە‌س.
- ئە‌م وشە‌یە ئە‌مە دە‌گرێتە‌وە کە ھە‌میشە لە رێزی پێشە‌وە‌ن لە پە‌رستنی خوادا.
- ئە‌م ناوە لە (بنی صوفة)وە ھاتوە ھۆزێک بوون خزمە‌تکاری کە‌عبە‌ی پیرۆزیان دە‌کرد پێش ھاتنی ئیسلام.
- یە‌کە‌م کە‌س کە خزمە‌تکاری ماڵی خوای کردووە پێی وتراوە(صوفة) ناوی (الغوث بن مر) بوو.
- ناوە‌کە دە‌گە‌ڕێننە‌وە بۆ (صوفة بن بشر) کابرایە‌کی ناودار بوو بە خواپە‌رستی پێش ھاتنی ئیسلام.
- ناودارترین مێژوونوسی سۆفیە‌کان (السراج الطوسی) کە لە ساڵی ٣٧٥ ک کۆچی دوای کردووە لە پە‌رتوکە بە‌ناوبانگە‌کە‌یدا (اللمع لاپە‌ڕە ٤) دە‌ڵێت: ناوی سۆفی دە‌گە‌ڕێتە‌وە سە‌رئە‌و جلە‌ی کە دە‌یان پۆشی پێکھاتبوو لە خوری، ئە‌م جۆرە جلو بە‌رگە پۆشاتی پێغە‌مبە‌ری خوا (عیسا)و یاوە‌رە‌کانی بووە.
- ئیبن خەلدوون لە پە‌رتوکە‌کە‌یدا (المقدمـة بە‌رگی ٣) دە‌فە‌رموێت ناوی سۆفی لە خوریە‌وە وە‌رگیراوە کە بە زوبانی عە‌رە‌بی پێی دە‌وترێت (الصوف)
چونکە بە لە‌بە‌رکردنی ئە‌م جۆرە جل و بە‌رگە لە‌خە‌ڵک جیا دە‌کرانە‌وە.
- ئیبن تەیمیە لە (مجموعـة الفتاوی) دە‌فە‌رمووێت لە‌کۆتاییدا ئە‌وە‌ی زیاتر بە‌لای زانا پابە‌رزە‌کانی ئیسلامدا پە‌سە‌ندکراوە ئە‌م ناوە لە خوریە‌وە ھاتوە (الصوف) لە‌بە‌ر ئە‌وە‌ی سە‌رە‌تای دە‌رکە‌وتن و پە‌یدابوونی سۆفیایە‌تی لە‌بە‌رکردنی ئە‌و پۆشاکە‌یە کە لە خوری پێک ھاتبوو تا کردبوویان بە درووشمی خۆیان، وە ئە‌و ناوە ناوێکی کۆنە تا پێش ھاتنی ئیسلامیش ئە‌م ناوە ھە‌رباو بووە.
وا دیارە سۆفیە‌کان لە لە‌بە‌رکردنی پۆشاکی خوری خۆیان بە شوێنکە‌وتووی پێغە‌مبە‌ری خوا (عیسا) درودی خوای لەسەر بێت دە‌زانن. بە‌ڵام لێرە پرسیارێک درووست دە‌بێت مە‌گە‌ر موسڵمان شوێنکە‌وتوی پێغە‌مبە‌ر بێت چاکتر نییە؟؟ چونکە خوای پە‌روە‌ردیگار دە‌فە‌رمووێت قُلْ إِن کُنتُمْ تُحِبُّونَ اللّەَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّەُ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَاللّەُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ (٣١)ال عمران واتە: {ئە‌ی پێغە‌مبە‌ردروودی خوای لەسەر بێت بە ئیمانداران} بڵی: ئە‌گە‌ر ئێوە خواتان خۆش دە‌وێت دە شوێنی من بکە‌ون و لە فە‌رمانی من دە‌رمە‌چن، ئە‌وکاتە خواش ئێوە‌ی خۆش دە‌وێت و لە گوناھو ھە‌ڵە‌کانیشتان خۆش دە‌بێت، ئە‌و خوایە لێ خۆش بوو میھرە‌بانە . پێغە‌مبە‌ری خوا بۆ ئێمە‌ی موسڵمان لە‌پێشترە کە شوێنکە‌وتویی بکە‌ین لە پێغە‌مبە‌رانی تر. ئینجا بابزانین پیرۆزترین و چاکترین جل وبە‌رگ لە‌لای خۆشە‌ویستی خوا دروودی خوای لەسەر بێت چی بووە، (ثبت عن أنس أنە قال: کان أحب الثیاب إلی رسول اللە ـ صلی اللە علیە وسلم ـ یلبسە الحِبَرَة) رواە الشیخان ئە‌نە‌س رە‌زاو رە‌حمە‌تی خوای لەسەر بێت دە‌فە‌رمووێت: خۆشە‌ویسترین جل وبە‌رگ کە پێغە‌مبە‌ری خوا دە‌یپۆشی (الحِبَرَة)بوو، (الحِبَرَة) قوماشێکە لە کە‌تان یان لۆکە دروست دە‌کرا و بۆیە دە‌کرا چۆن ئیمامی نە‌وە‌وی وادە‌فە‌رمووێت: (تتخذ من الکتان أو القطن وھی محبرة أی مزینة کما قال النووی فی -تھذیب الأسماء واللغات-) ٢/٦١ . کە‌واتە پێغە‌مبە‌ری خوا دروودی خوای لەسەر بێت ئە‌و جلو بە‌رگە‌ی لا خۆشە‌ویست بوو وە ھە‌روە‌ھا زۆری بە‌کار ھێناوە پێکھاتبوە لە لۆکە(القطن) نە‌وە‌ک لە خوری (الصوف)، بە‌ڵام لە‌گە‌ڵ ئە‌وە‌شدا ناڵێین پێغە‌مبە‌ری خوا جلی پێکھاتوو لە خوری لە‌بە‌ر نە‌کردوە، بە‌ڵام کە لە‌بە‌ریشی کردوە بۆ بە‌رگری سە‌رما بووە لە زستاندا.
وە یە‌کە‌م کە‌س کە نازناوی سۆفی بەخۆدا ھە‌ڵگرتوە (أبو ھاشم الکوفی)ە لە کوفە لە عیراق لە‌دایک دە‌بێت و زۆری تە‌مە‌نی لە شام بە‌سە‌ر دە‌بات لە سالی ١٦٠ ک کۆچی دوایی کردووە ئە‌مە بۆچوونی (شیخ الاسلام)ە .
وە‌ھە‌روە‌ھا دە‌ڵێن یە‌کە‌م کە‌س کە ناوی سۆفی بەخۆدا ھە‌ڵگرتوە (عبدک _ عبدالکریم یان محمد) لە ساڵی ٢١٠ ک کۆچی دوایی کردووە ئە‌مە بۆچوونی شێخێکی ناوداری سۆفیە‌کانە بە‌ناوی(حارث المحاسبی) ھە‌روە‌ھا (ابن ندیم) دە‌فە‌رمووێت یە‌کە‌م کە‌س کە ناوی سۆفی بەخۆدا ھە‌ڵگرت (جابر بن حیان)ە بۆ زانیاریتان ئە‌و کە‌سایە‌تیە شیعە بووە وە شیعە‌کان بە گە‌ورە‌ی خۆیانی دە‌زانن.
پێناسە‌ی سۆفیایە‌تی[دەستکاری]
سۆفیایە‌تی بریتییە لە بزوتنە‌وە‌یە‌کی ئایینی، سە‌رە‌تای سە‌رھە‌ڵدانی دە‌گە‌ڕێتە‌وە پێش کۆتایی سە‌دە‌ی دووە‌می کۆچی تا سە‌دە‌ی سێیە‌می کۆچی.
سە‌رە‌تا لە تاکە‌کە‌سییە‌وە سە‌رھە‌ڵدە‌دات بانگێشە‌ی خۆپاکڕاگرتن لە بێ فە‌رمانی خوا و بە‌ندایە‌تیکردنی لە سنوور بە‌دە‌ر دە‌کات. واتا زیادە‌رە‌وی لە خوا پە‌رستیدا بە‌مە‌بە‌ستی لە خوا نزیک کە‌وتنە‌وە. ئە‌م چۆنیە‌تییە تیشک دانە‌وە‌ی (رد فعل)ی کە‌سانێک بوو کە پشتیان کردبووە خوا پە‌رست و ڕوویان لە دونیاوە بوو. دواتر ئە‌م چۆنیە‌تییە پە‌رە‌ی سە‌ند و تایبە‌تمە‌ندییان لە نێو خە‌ڵکە‌وە دە‌رکە‌وت بە‌ناوی سۆفی. ڕۆژ بە دوای ڕۆژ ژمارە‌یان زیاد دە‌بوو تا بوون بە دیاردە‌یە‌کی بە‌ر چاو.
سۆفی ھە‌ڵدە‌ستێت بە پە‌روە‌ردە‌کردنی دڵ و دە‌روون و لێکۆلینە‌وە‌ی لە خودای میھرە‌بان لە ڕێگە‌ی ھە‌ستیارە‌ی دڵە‌وە (الالھامات القلبیة). نە‌وە‌ک دۆزینە‌وە و لێ وردبونە‌وە‌ی لە خوای پە‌روە‌ردیگار لە ڕێگە‌ی خواو پێغە‌مبە‌ری خوا.
سۆفییەکان بۆ چۆنیە‌تی دۆزینە‌وە‌ی خوا لەسەر ئە‌م ھە‌ڵوێستە ھە‌ڵە‌یە‌یاندا (الالھامات القلبیة) بە‌ردە‌وام دە‌بن تا تێکە‌ڵ بە فە‌لسە‌فە‌ی ھیندی و فارسی و یۆنانی و ئیتری دە‌کە‌ن، ئە‌گە‌ر تۆزێک لێی ورد ببیتە‌وە جیاوازیت بۆ دە‌ردە‌کە‌وێت لە نێوان (الزھد)و سۆفییە‌تیدا، (الزھد) ئە‌مە لە سوننە‌تی پێغە‌مبە‌رە دروودی خوای لەسەر بێت ھە‌روە‌ھا پێویستە، سۆفیگه‌ری ئامانجی په‌رستنی تاكه خوای گه‌وره‌یه و نزیكبوونه‌وه‌یه له خوا تا ده‌گه‌نه پله‌ی فه‌نابوون.
سە‌رھە‌ڵدان و دە‌ستپێکردنی سۆفیایە‌تی[دەستکاری]
سە‌رە‌تا نە‌لە‌کاتی پێغە‌مبە‌ر دروودی خوای لەسەر بێت وە نە‌لە‌کاتی (خلفاء الراشدین) تا وە‌فاتکردنی شێخ (حسن البصری)یش ١١٠ ک سۆفی ناسراو نە‌بوون دیاردە‌یە‌ک نە‌بوون نە بە‌ناو نە بە‌شێوە نە بە‌ڕە‌فتار، بە‌ڵکوو ئە‌وە‌ی کە باو بوو بۆ نمونە (موسوڵمان، ئیماندار) یان ناوی تایبە‌ت وە‌ک (الصحابی، البدری، اصحاب البیعـة، التابعی). ئە‌و سە‌ردە‌مانە ئە‌وجۆرە زیادە‌رە‌ویە لە خوا پە‌رستیدا و لە عە‌قیدە‌دا نە‌دە‌ناسران، بە‌ڵکوو بوونیان نە‌بوو، تە‌نھا کە‌سانێک نە‌بێت وە‌ک تاکە‌کە‌س کە ئازاری خۆیان دە‌دا و زیادە‌رە‌و بوون لە خوا پە‌رستی، وە‌ک ئە‌وانە‌ی کە پێغە‌مبە‌ر دروودی خوای لەسەر بێت بە‌ربە‌ستی داونە‌تە‌وە لە زۆر شوێندا، بۆ نموونە ئە‌و سێ ھا‌وە‌ڵانە‌ی ھاتن پرسیاری چۆنیە‌تی خوا پە‌رستی پێغە‌مبە‌ریان کرد دروودی خوای لەسەر لە خێزانە‌کانی پێغە‌مبە‌ر، بۆ ئە‌وە‌ی لە پێغە‌مبە‌ری خوا زیاتر خوا بپە‌رستن، بۆیە وتیان ئە‌مە پێغە‌مبە‌ری خوا وا بە‌ندایە‌تی خوا دە‌کات کە پێغە‌مبە‌رە ئە‌ی ئێمە؟ دە‌بێت لەو زیاتر بە‌ندایە‌تی خوا بکە‌ین. بۆیە یە‌کە‌کیان وتی من ھە‌موو تە‌مە‌نم بە‌ڕۆژو دە‌بم ئە‌وە‌ی تریان وتی ھە‌موو شە‌وێک شە‌وو نوێژ دە‌کە‌م ناخە‌وم، ئە‌وە‌یتریان وتی تاتە‌مە‌نم ھە‌یە ژن ناھێنم، ئینجا کە پێغە‌مبە‌ر درودی خوای لەسەر بێت ھە‌واڵی ئە‌و سێ ھە‌واڵانە‌ی بیست ناردی بە‌دوایان و ووتی ئێوە‌ن واتان وتووە؟ وتیان بە‌ڵی پێغە‌مبە‌ری خوا، پێغە‌مبە‌ر لە وە‌ڵامدا فە‌رمووی(اما واللە انی لاخشاکم للە واتقاکم لە لکنی أصوم وأفطر ، وأقوم وأنام ، وأتزوج النساء ، فمن رغب عن سنتی فلیس منی) متفق علیە واتا: واللە من لە ئێوە لە‌خوا ترستر و تە‌قوادارترم لە‌گە‌ڵ ئە‌مە‌شدا بە‌ڕۆژو دە‌بم و ڕۆژووش دە‌شکێنم، شە‌ونوێژ دە‌کە‌م و دە‌شخە‌وم، ھە‌روە‌ھا ژن دێنم ئینجا ئە‌وە‌ی لە‌گە‌ڵ رە‌فتارمان نە‌بێت ئە‌وە لە ئێمە نیە . بە‌ڵام ئاگاداربە لە ئێمە نییە واتا لە ئیمانداری کامڵ نییە مانای وانییە کافرە و لە ئیسلام دە‌رچووە.
یان ڕووداوە‌کە‌ی زە‌ینە‌بە لە مزگە‌وتا، گوریسێکی گرێدابوو لە‌نێوان دوو ئە‌ستوندە‌ی مزگەوت بۆ ئە‌وە‌ی کە توانای خۆراگرتنی ھە‌بێت بۆ شە‌و نوێژ کردن لە بە‌ر خە‌وا ئە‌وا پالی پێوە بنێت و خۆی پێوە رابگرێت لە نوێژ کردندا بە‌ردە‌وام بێت، کە پێغە‌مبە‌ر درودی خوای لەسەر بێت گوریسە‌کە‌ی بینی فە‌رمووی [ما ھذا الحبل؟ قالوا لزینب, فأذا فترت تعلقت بە فقال النبی صلی اللە علیە وسملم حلوە لیصلیَ أحدکم نشاطە فاذا فتر فلیرقد ] متفق علیە واتا: ئە‌و گوریسە چیە؟؟ وتیان ئە‌مە گوریسی زە‌ینە‌بە‌یە ئە‌گە‌ر ماندوو بوو خۆی پێوە رادە‌گرێت تا لە شە‌ونوێژا بە‌ردە‌وام بێت، پێغە‌مبە‌ر دروودی خوای لەسەر بێت فە‌رمووی گوریسە‌کە بکە‌نە‌وە و لایبە‌رن با ھە‌ریە‌ک لە ئێوە توانای ھە‌بوو با نوێژ بکات ئە‌گە‌ر توانای نە‌ما با پاڵ بکە‌وێت. بە‌وشێوە‌یە سە‌ردە‌می (صحابـة و تابعین و تابع التابعین) لەسەر ئە‌م بە‌رنامە‌یە‌ی کە پێغە‌مبە‌ر بۆیانی دە‌ستنیشان کردبوو بە‌ردە‌وام بوون. ئە‌و بە‌رنامە‌یە پە‌یداکردنی زانست و زانیاری و کار پێکردنی لە ھە‌مان کاتدا، وە بە‌ندایە‌تی خوا کردن و ڕە‌نج و کۆششکردن بۆ بە‌خێوکردنی خاووخێزان لە یە‌ک کاتدا، وە بە‌ندایە‌تی و پە‌رستنی خواو کۆشش (الجھاد) کردن. خوا پە‌رستی و ڕێگری لە داھێنراوی نوێ و (البدع) دژایە‌تی کردنیان و بە‌رپە‌چ دانە‌وە‌یە‌ان،
ھاوشێوە‌ی (ابن مسعود) خوا لێی ڕازی بێت چۆن بوو بە ڕێگرێک لە زیکری بە‌کۆمە‌ڵ لە مزگە‌وتی کوفە‌و کۆڕو کۆمە‌ڵە‌کانی پێداخستن، وە بە‌رپە‌چ دانە‌وە‌ی بۆ {معضد بن یزید العجلی}و وە جە‌ماعە‌تە‌کە‌ی، چۆن شوێنێکیان دە‌ست نیشان کردبوو لە شاخ بۆ زیکرو وێردی خوا . ئینجا ئە‌گە‌ر ھاوە‌ڵانی پێغە‌مبە‌ر -خوا لیضیان ڕازی بێت- بمابوونایە بۆ ئە‌مڕۆ دە‌بوا چیان بە تە‌کیاکان بکردایە؟؟ با وە‌ڵامە‌کە بۆ تۆ بێت.
کە‌واتە: سۆفی نە بە‌ناو نە‌بە چۆنیە‌تی نە‌وە‌کو ئێستا کە‌ھە‌یە لەو سە‌ردە‌مانە‌ی سە‌رە‌تای ئیسلام بوو نە‌بوون بە‌ڵکوو ئە‌وە‌ی کە باو بوو بۆ نمونە (موسوڵمان، ئیماندار) یان ناوی تایبە‌ت وە‌ک (الصحابی، البدری، اصحاب البیعـة، التابعی). تە‌واوی بابە‌تی سە‌رھە‌ڵدان و چۆنیە‌تی و شوێنە‌کە‌ی و بڵاوبوونە‌وە‌ی بە جیھانی ئیسلامیدا بۆ بابە‌تی تر.
دە‌رکە‌وتنی ووشە‌ی {العباد} واتا خواپە‌رستان، ھە‌ڵگری ئە‌و نازناوە لە سە‌دە‌ی دووە‌می کۆچی بوو خە‌ڵکانی ئە‌وسە‌ردە‌مە پێیاندە‌وترا { التابعی } ئە‌وانە‌ن کە بە‌دوای ھە‌والانی پێغە‌مبە‌ردا ھاتن واتا ھە‌والانی پێغە‌مبە‌ریان بینی بوو بە‌ڵام پێغە‌مبە‌ریان نە‌بینی بوو، وە چە‌ندێک لە یاوە‌رانی پێغە‌مبە‌ر مابوون، کە کۆمە‌لێک خە‌ڵکی خوا پە‌رست پە‌یدا بوون و سە‌ریان ھە‌ڵدا، ئە‌م خە‌ڵکانە گۆشە‌گیری و تێکە‌ڵ نە‌بونیان بە‌خە‌ڵکی بە چاک دە‌زانی و زیادە‌ڕە‌ویێکی زۆریان ھە‌ڵبژارد لە خواپە‌رستیدا کە لە سە‌ردە‌می { الصحابة و التابعی }دا ئە‌و جۆرە خواپە‌رستیە نە‌بوو . پێشتر ئاماژە‌مان بۆی کرد چۆن پێغە‌مبە‌ر لە‌گە‌ل یاوە‌رە‌کانی ڕێگری ئە‌و جۆرە خوا پە‌رستیە بونە‌و بە‌رپە‌چیان داوە‌تە‌وە، ھۆکاری دە‌رکە‌وتنی ئە‌م جۆرە خواپە‌رستیە لە ئە‌نجامی چە‌ند روداوێکی ناوە‌خۆوە بوو، کە لە ئە‌نجامی خوێن رشتنی بێتاوانە‌وە بوو، واتا براکوژی نێوان موسوڵمانان ، ئە‌و کە‌سانە کە نازناوی { العباد }یان ھە‌ڵگرت گۆشە‌گیری و دوور لە تێکە‌ڵیان بریاردا، بۆ ئە‌وە‌ی خۆ پارێزکە‌ن لە ھە‌رچی تاوان و تاوانباریدا واتا دە‌ستیان نە‌بێت لە ھە‌رچی فتنە‌یە‌کە‌وە .
