فەڕەنسا

کۆماری فەڕەنسا
کۆماری فەڕەنسا République française
ئاڵا
	دروشم: ; Liberté, Égalité, Fraternité; (ئازادی، یەکسانی، برایەتی)
	سروود: "مارسیلی (La Marseillaise)";
	ھەڵکەوتەی Metropolitan France (سەوزی تاریک) – لە ئەورووپا (سەوز و خۆڵەمێشیی تاریک); – لە یەکێتیی ئەورووپا (سەوز) — [ڕێنوێن]
	قەڵەمڕەوەکانی کۆماری فەڕەنسا لە جیھاندا; (excl. Antarctica where sovereignty is suspended)
پایتەخت	پاریس; پۆتانەکان: Unable to parse latitude as a number:٤٨;
گەورەترین شار	پایتەخت
زمانە فەرمییەکان	فەڕەنسی
زمانە ناوچەییەکان; (ھەم فەرمی; و ھەم نافەرمی)	Alsatian ; Basque ; Breton ; Bushi (Mayotte) ; Catalan ; Corsican ; Creoles ; Dutch (شێوەزاری Flemish) ; Franc-Comtois ; en:Franco-Provençal ; Lorrain ; en:New Caledonian languages ; Occitan ; Oïl ; en:Shimaore dialect (Mayotte) ; Tahitian;
ناوی هاووڵاتی	فەڕەنسی
دەوڵەت	Unitary semi-presidential constitutional republic
یاسادانەر	پەڕلەمان
پێکھاتن
ڕووبەر
-	Metropolitan France
ژمارەی دانیشتوان
	(بەراوردی ٢٠١٢)
GDP (PPP)	بەراوردی ٢٠١١
GDP (nominal)	بەراوردی ٢٠١١
Gini (٢٠٠٨)	٢٨٫٩
HDI (٢٠١١)	٠٫٨٨٤ (very high) (٢٠ەم)
دراو	یوورۆ، (EUR,XPF)
ناوچەی کاتی	CET (UTC+١)
لای لێخوڕین	ڕاست
پاوانی ئینتەرنێت	.fr
کۆدی تەلەفۆن	٣٣

کۆماری فەڕەنسا یان فەڕەنسا بە فەڕەنسی پێی دەگوترێت (République française یان France)، وڵاتێکە دەکەوێتە (ئەورووپای خۆراوا) ئەم وڵاتە لەکۆمەڵێک دوورگە و زەویی دوای دەریاکان کە دەکەونە کیشوەری ترەوە پێک ھاتووە. فەڕەنسا لە دەریای "سپیی ناوەڕاست" ەوە درێژ دەبێتەوە بۆ نۆکەندی "ئینگلیزی" و دەریای باکور، ھەروەھا لەڕووباری "ڕاین" ەوە بۆ زەریای ئەتڵەسی. فەڕەنسا بەھۆی شێوە و پێکھاتەیەوە ناسراوە بە "شەش لا." فەڕەنسا ھاوسنوورە لەگەڵ «شانشینی یەکگرتوو، بەلجیکا، لۆکسەمبۆرگ، ئەڵمانیا، سویسڕا، ئیتالیا، مۆناکۆ، ئەندۆرا و ئیسپانیا» ھەروەھا، لە سنووری دەرەوە واتە لەدوورگە و زەوییەکانی تر دراوسێی ھەریەکە لە "بەڕازیل، سۆرێنام و دوورگەکانی ئەنتێلی ھۆڵەندیە". فەڕەنسا یەکێکە لە دامەزرێنەرانی «یەکێتیی ئەوروپا» و ڕووبەریشی لەھەمووان زیاترە و ئەندامی دامەزرێنەری "نەتەوە یەکگرتووەکان" یشە، ھەروەھا فەڕەنسا یەکێکە لە پێنج ئەندامە ھەمیشەییەکەی "ئەنجومەنی ئاسایش" کە پاشکۆی "نەتەوە یەکگرتووەکان" ەو مافی "ڤیتۆ" ی ھەیە، یەکێکیشە لەو "٩ " وڵاتەی کە بەھێزی ئەتۆمی ناسراون.

ناوی فەڕەنسا لەناوی (فەڕەنکیا) ەوە ھاتووە، کە ئەمەش ئەو ھۆزە (ئەڵمانی)یە بوون کە ئەو ناوچەیان دوای ڕووخانی (ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی) داگیرکرد، بەتایبەت ناوچەی دەوروپشتی (پاریس-48°51′N 2°21′E / 48.850°N 2.350°E / 48.850; 2.350) کە مەڵبەندی سەروەریی شانشینی فەڕەنسا بوو، زۆرینەی دانیشتوانی ئەم وڵاتە فەڕەنسییەکانن و لە ئایینی مەسیحی (کاتۆلیک) یدا ڕۆچوون.

مێژوو[دەستکاری]

وڵاتی فەرەنسای ئێستا زۆرینەی ئەو ڕووبەرە داگیر دەکات کە وڵاتی (گالە Gaule)ی پێکھێناوە، کە ببوو بەھەرێمێکی (ڕۆمانی)، ھۆزە ئەڵمانیەکان لەدەوروبەری سەدەی (چوار) ی زایینی ھاتنە ئەو ناوچەیەوە، یەکێک لەو ھۆزانە کە بە (فڕەنکە) ناسرابوو لەو ناوچەیە نیشتەجێبوو، دوای نەمانی (ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی) ئەم ھۆزە ناویان لەم وڵاتە نا (فەرەنسا)، دوای ئەمە ئەو ناوچەیەی کە فەرەنسای ئێستا دەگرێتەوە یەکخرا، لە ساڵی (٤٨٦) ز، کە شا (کلۆڤیسی یەکەمClovis Ier) بەم کارە ھەڵساو ھەموو ھۆزە ئەڵمانیەکانی لەژێر ئاڵای یەک وڵاتدا کۆکردەوە، ئەم شانشینە تازەیە چەندین ھۆزی جۆراوجۆری لەخۆگرتبوو، وەک ھۆزەکانی ئەلامان (Alamans) و بەرگەندیەکان (Burgondes) و گووتە خۆرئاوایەکان (Wisigoths)، ئەم وڵاتە واتە وڵاتی (گالە Gaule) دابەش بوو بۆ چەند شانشینێک، کە ھەریەک لەو شانشینانە لەلایەن فەرمانڕەوایەکی بنەماڵەی میرۆڤینجیەکان (Mérovingien) بەڕێوەدەبرا.

لەنیوەی سەدەی (ھەشت) ی زایینی وەچە و بنەماڵەی کارۆلنگییەکان (Carolingiens) شوێنی میرۆڤینجییەکان (Mérovingien) یان گرتەوەو ھەستان بەفراوانکردنی زەویەکانی شانشینی (فەڕەنگ) ی.

شانشینی (فەڕەنگ) ی بوو بەئیمپراتۆریەت دوای ئەوەی کە (شارلمان Charlemagne) ھاتە سەر تەخت و (شارلمان) لە ساڵی (٨٠٦) ئیمپراتۆریەتە فراوانەکەی لەنێوان ھەر سێ کوڕەکەیدا دابەش کرد کە ئەوانیش (پیپین، لویس‌و شارل) بوون، بەڵام (پیپین) ساڵی (٨١٠) مردو (شارل) یش ساڵی (٨١١) مرد، لەکوڕەکانی تەنھا (لویس) مایەوە، (لویسی یەکەم) ئاھەنگێکی شکۆداری ڕێکخست بۆ گۆڕینی (پاشا) بۆ (ئیمپراتۆر) لە ساڵی (٨١٣) ز.

دوای مردنی (لویسی یەکەم) جارێکی تر شانشینی (فەڕەنگ) ی دابەش بووەوە، کە بوو بە دوو شانشین؛ یەکێکیان شانشینی (فەڕەنگی ڕۆژھەڵات Francia orientalis) بوو کە (ئەڵمانیا) ی ئێستای لێ پێکھات، ئەوی تریشیان شانشینی (فەڕەنگی خۆراوا Francia occidentalis) بوو کە فەرەنسای ئێستای لێ پێکھات، لە ساڵی (٨٤٢) نەوەکانی (شارلمان) پەیمانی (ستراسبۆرج) یان لە (شتراسبۆرگ) (serments de Strasbourg) مۆر کرد. ئەم بەڵگەنامەیەی ئەو پەیمانە بەکۆنترین ئەو بەڵگەنامە نووسراوانە ھەژماردەکرێت کە بەھەردوو زمانی (توداسک و ڕۆمان) نووسراوە و ڕوون کراوەتەوە کە ئەو سەردەمە بەکار ھاتووە، ھەندێک لە مێژوونوسەکانی فەرەنسا ئەم پەیماننامەیە لەدایکبوونی فەرمی فەرەنسا و ھەروەھا ئەڵمانیاش دادەنێن، ھەروەھا کارۆلنگیەکان (Carolingiens) تا ساڵی (٩٨٧) دەسەڵاتی شانشینی (فەڕەنگ) یان بەڕێوەبرد و ھەر لەو ساڵەدا شازادە (ھۆگ کاپێت Hugues Capet) چووە سەر تەخت و بوو بەپاشای وڵات، بەم شێوەیە نەوەیەکی تر جێگەی نەوەی پێشووی گرتەوە کە ئەویش (کەپیشیەکان Capétiens) بوون. ئەمانە ھەستان بە فراوانکردنی زەویەکانی شانشینی (le domaine royal)، توانییان دەوڵەتی تازە بەڕێوەبەرن تاکو سەدەی (١٢) ز، ھەروەھا وەچەکانی (کەپیشیەکان Capétiens) بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ یان بەلاوەکی دەسەڵاتی فەرەنسایان بەڕێوەدەبرد، تا بەرپابوونی شۆڕشی فەرەنسا لە ساڵی (١٧٨٩) ز.

لەدوای شۆڕشی فەرەنسا دەسەڵاتی پاشانشینی کۆتایی ھات و سیستمی کۆماری ڕاگەیەندرا.

جوگرافیا[دەستکاری]

لەکاتێکدا بەشی سەرەکی فەرەنسا دەکەوێتە (ئەوروپای خۆراوا)،^[١] بەڵام فەرەنسا بەشێک لەزەویەکانی دەکەونە (ئەمریکای باکور، ئەمریکای باشور، کاریبی‌و زەریای ھیندی) خۆرئاواو ڕۆژھەڵاتەوە، ھەروەھا باکورو باشوری (زەریای ھیندی) و کیشوەری (جەمسەری باشور) ەوە. فەرەنسا خاوەنی چەندین دیمەنی سروشتی یە، کە دەکەونە دەشتە کەنارئاویەکان لەباکورو باشور، سێیەکی ڕووبەری گشتی فەرەنسا پێک دەھێنێت، فەرەنسا دەکەوێتە سنوری (دەریای باکور و زەریای ئەتڵەسی) یەوەو دەکشێت بۆ چیاکانی ناوچەی باشوری خۆرئاواو چیای (ئەلب) یش دەکەوێتە ناوچەی باشوری خۆرھەڵاتەوە، لەناوەراستی فەرەنسادا ناوچەی بەرزی بەردین‌و دارینی چڕ ھەیە، چیا سەرەکیەکەی فەرەنسا چیای (ئەلب) ە و بەرزترین لوتکە شاخ تێیدا بریتی یە لەلوتکەی (ئەلمۆن بلان) ە و بە بەرزترین لوتکە شاخی (ئەوروپای خۆراوا) دەژمێررێت‌و بەرزیەکەی دەگاتە(٤٨٠٨)م، ھەروەھا چەندین چیای تری ھەیە وەک (پیرینیە، گۆرا، لیە ئەردان، لوماسیف سەنترال‌و فۆج) ە، فەرەنسا بەھۆی ئەوەی چەندین دەریای لەدەوروپشتە بۆیە زەویەکانی شێدارن.

دانیشتووان[دەستکاری]

بەپێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠١٤ ژمارەی دانیشتوانی وڵاتی فەڕەنسا ٦٤٬٦٤١٬٢٧٩ کەس بووە کە دەکاتە ٠٫٨٩ لەسەدی ڕێژەی خەڵکی جیھان. تەمەنی مام‌ناوەندی خەڵکی ئەم وڵاتە ٤٠٫٨ ساڵە. ھەروەھا ٨٧ لەسەدی دانیشتوانی وڵات لە شارەکان دەژین.^[٢] چڕی دانیشتوان لەھەر کیلۆمەترێک چوارگۆشە دەگاتە ١١١ کەس.

فەرەنسا لە ٧٣ کۆمەڵگەی نیشەنی پێکدێت، کە ٥ لەم کۆمەڵگە نیشەنیانە زۆر گەورەن بەپێی ئەو سەرژمێریەی ٢٠٠٣ ئەنجامدراوە بەم شێوەیە یە:

پاریس: ١١، ٢ میلیۆن کەس
مارسیلیا: ١، ٥ میلیۆن کەس
لیۆن: ١، ٧ میلیۆن کەس
لیل: ١، ٢ میلیۆن کەس
تۆلۆز: ١ میلیۆن کەس

لەسەرەتای نەوەدەکاندا ژمارەی ھاوسەرگیری دابەزی، لەھەمانکاتدا پەیوەندی سەربەست زۆرتر بوو بەبێ ھاوسەرگیری، کە لە ساڵی ١٩٩٠ گەیشتە ١، ٥ میلیۆن حاڵەت، بەڵام ٢٠٠٤ گەیشتە ٢، ٤ میلیۆن حاڵەت.

ئابووری[دەستکاری]

فەڕەنسا ئەندامی گرووپی ٨ (G8)ە، فەڕەنسا لەوەتەی ١ی کانوونی دووەمی ١٩٩٩ ەوە لەگەڵ یازدە وڵاتی دیکە چوونە پاڵ یەکێتیی ئەورووپاوە لە ساڵی ٢٠٠٢ەوە دەستی بە بەکارھێنانی دراوی یۆرۆ کرد،^[٣] ساڵانەش بەھۆی ھەناردەکردنی بەرھەمی کشتوکاڵی وەک دانەوڵە و بەرھەمی گۆشت و خواردەمەنی بەیانییان فەڕەنسا دارییەکەیی دەگەشێتەوە ئەوەش یەکیک لەھۆکارەکان بوو کە فەڕەنسا بەھۆی ھەناردەکردنەوە لە ساڵی ٢٠٠٦ بڕی ١٠ میلیارد یۆڕۆی دەستکەوت،^[٤] لەڕووی ماوەی کارکردنی کرێکارانێش لە ساڵی ١٨٣٣ ماوەی کارکردنی ژنان و منداڵان بۆ ١١ کاتژمێر بۆ ڕۆژێک دیاریکرا^[٥]

جۆرەکانی بژێوی[دەستکاری]

لەچوار بەش، سێ بەشی فەڕەنسییەکان لەشارەکاندا دەژین کە دەکاتە ٧٤٪. لە (پاریس) و شارەکانی تری فەڕەنسا کە خەڵکی لەخانوو باڵەخانەی زەبەلاحدا دەژین، بەڵام ھەندێک لەدانیشتوانی (پاریس) و شارەکانی تر وایان لاپەسندە کە لەخانووی کۆندا بژین، کەمترگرنگی بەئامێرو ھۆکارەکانی تری ژیان و خۆشگوزەرانی سەردەم دەدەن، زۆرتر سوود لە ئامێرو دەزگای کۆن وەردەگرن. وەک ئاگردانی خەڵوزو چەندین شتی تر، لەھەندێک لەشارەکاندا چەند ڕێنمایی‌و ڕێوشوێنی توند دەگیرێتەبەر بۆ دروستنەکردنی باڵەخانەی بەرز لەناو چەقی شارەکان، لەبەر کەمکردنەوەی قەڕەباڵغی‌و پاراستنی ئارامی شارەکان،

لە دەوروبەری شارەکاندا چەندین شوێنی نیشتەجێبوون بۆ (چینی ناوەڕاست) دروست دەکرێت، لەھەمانکاتدا ئامێرو ھۆکاری گواستنەوەی تایبەتیان بۆ دابین دەکرێًت بۆ گواستنەوەیان بۆ سەر شوێنی کارەکانیان، شوێنەکانی تری شارەکان.

بەڵام لەلادێکاندا نزیکەی چارەکی دانیشتوانی فەرەنسا) کە دەکاتە ڕێژەی (٢٦٪)ی گشتی دانیشتوانی ئەم وڵاتە دەژین، کە زۆربەیان سەرقاڵن بەڕاوە ماسی‌و کشتوکاڵکردن‌و زۆرینەی خەڵکی لادێکان وەک دانیشتوانی شارەکان سوود لەئامێرو ھۆکاری خۆشگوزەرانی‌و ئاسودەیی وەردەگرن، زۆرینەیان لەخانووی یەک خێزانیدا دەژین‌و سوودمەند بوون لەئامێرەکانی وەک ئۆتۆمبیل‌و تەلەڤیزیۆن‌و سەتەلایت‌و بەفرگر و جلشۆر و چەندین ئامێری تر، کە ژیانیان ھاوشێوەی خەڵکی شارەکانە، ئەو زەویانەی کە بەروبومی کشتوکاڵی تێدا دەکەن بە بەراورد بەوڵاتانی ئەورووپا بچوکترن‌و ئەم پارچە زەویە بچوکانەش بژێوی تەواو بۆ دانیشتوانی ئەم لادێیانە دابین ناکەن.

ئایین[دەستکاری]

فەڕەنسا وڵاتێکی جیھانگیریییە و بەپێی دەستووری وڵات فرە ئاینی و ئازادی لە ئایین ڕێگەپێدراوە.

٢٥٪ مەسیحی کاسۆلیک.
١٠٪ مسوڵمان.
٣٪ پرۆستانت.
١٪ جوولەکە.
٥٪ بڕوای دیکە.

بێ ئایینی:

٣١٪ بێ خوایی.
٢٦٪ گومانکردن لە ئایین.

ئاستی زەوی[دەستکاری]

ناوچەکانی فەرەنسا لەڕووی جوگرافیەوە جیاوازن‌و دوو ھەرێمی دروستکردووە کە باکوور و خۆرئاوان، لەدەشتی پان‌و بەرین‌و پێچاوپێچ‌و لەتەپۆلکەو چیا پێک دێت لەھەرێمەکانی خۆرھەڵات و ناوەڕاست‌و باشوری وڵات، زەویەکانی فەرەنسا دابەش دەبێت بۆ (١٠) ھەرێم کە ئەمانەن:

تەپۆلکەکانی بەریتانی - نۆرمەندیا.
دەشتایەکانی باکووری فەرەنسا.
بانی باکووری خۆرھەڵات.
دۆڵی ڕاین.
زەویە نزمەکانی ئەکویتان.
بەرزایەکانی ناوەڕاست.
ناوچەکانی ئەلپی فەرەنسا.
چیاکانی جۆراو بەرانس.
ناوچە نزمایەکانی سپی ناوەڕاست‌و دۆلی ڕۆن.
دورگەی کۆرسیکا.

حکوومەت و ڕامیاری[دەستکاری]

دەستووری کۆماری پێنجەمی فەرەنسا لەڕێگەی ڕاپرسی گشتیەوە لە ٢٨ی ئەیلوولی ١٩٥٨ چەسپا، سەرکۆمار بەپێی دەستوور ھەر (٥) ساڵ جارێک ھەڵدەبژێردرێت، پەرلەمانیش لەدوو ئەنجومەن پێکدێت کە ئەوانیش:

١) ئەنجومەنی پیران (Sénat): لە (٣٣١) ئەندام پێکدێت‌و ئەم ئەنجومەنە بەشێوەی تیرو پشکی ناڕاستەوخۆ نیوەی ئەندامانی ھەر (٣) ساڵ جارێک ھەڵدەبژێردرێن.

٢) کۆمەڵەی نیشتیمانی (Assemblée nationale): ئەم کۆمەڵەیە لە (٥٧٧) ئەندام پێکدێت، ھەروەھا یەکەم دەسەڵاتی یاسادانانە لەوڵات.

کارگێڕی:

فەرەنسا لەڕووی کارگێڕیەوە دابەش دەکرێت بۆ:

ناوچە: بەفەرەنسی پێی دەوترێت (Région).
ھەرێم: بەفەرەنسی پێی دەوترێت (Département).
فەرمانگەی بەڕێوەبردن: بەفەرەنسی پێی دەوترێت (Arrondissement).
بەڕێوەبەرایەتی: بەفەرەنسی پێی دەوترێت (Canton).
شارەوانی: بەفەرەنسی پێی دەوترێت (Commune).

داھات[دەستکاری]

داھاتی فەرەنسا دابەش دەکرێت بۆ:

بەرووبومی سروشتی: کشتوکاڵ‌و چەندین کانزای ھەیە، وەک ئاسنی خاو و بۆکسایت‌و خەڵوزی بەردین‌و نەوت و غازی سروشتی.
پیشەسازییە خزمەتگوزاریەکان: ئەوانیش ئۆتۆمبیل‌و پیشەسازیە

کیمیایەکان‌و خزمەتگوزاری ئوتێل کە ساڵانە چەندین گەشتیار سەردانی ئەم وڵاتە دەکەن، ھەروەھا فێرکردن‌و چاودێری تەندروستی‌و کاری تر دەگرێتەوە.

دارستانەکان: سەرچاوەی گرنگی داھاتی وڵاتن‌و ئەمانەش بریتین لەداری بەڕوو، زەیتون، سنەوبەرو چەندین داری تر کە ھەم بۆ پیشەسازی ناوخۆ ھەم بۆ بازرگانی دەرەکی بەکاردێن‌و چارەکی زەوی فەرەنساش پێکدەھێنن.
کانزاکاری: زیاتر لەناوچەی (لۆرین) ە، ئەوانیش بریتین لەخاوی ئاسن و پۆڵا و خاوی بۆکسایت، ھەروەھا لەباشووری وڵات دەریاندەھێنن، لەناوچەی (ئەلزاس) پۆتاس دەردەھێنرێت کە لەدروستکردنی پەینی کیمیاویدا بەکاردەھێنرێت، ناوچەی (لاک) لەباشووری فەرەنسا سەرچاوەی غازی سروشتی دۆزرایەوەو ھەروەھا فەرەنسا چەندین کانی خوێ، گۆگرد، تەنگستن‌و یۆرانیۆم ھەیە.

٥) ڕاوە ماسی: لەفەرەنسا نزیکەی (٨٦٠) ھەزار تەن ساڵانە ماسی بەرھەم دێت، کە ماسی تونەو سەردین‌و چەندین جۆری تری ماسی ڕاودەکرێت.

بازرگانی دەرەوە: فەرەنسا بەپێنجەم ولات دەژمێررێت لەبازرگانی دەرەوە لەھەموو جیھاندا، بەربوومە نەوتیەکان لەگرنگترین جۆری ئەو بازرگانیەیە، کە ئۆتۆمبیل‌و کەرەسەی کارەباو پیشەسازییە کیمیایەکان و ھتد… دەگرێتەوە، گرنگترین ئەو وڵاتانەی کە فەرەنسا بازرگانیان لەگەڵدا دەکات بریتین لە (یابان، سعودیە، سویسرا، ئەمریکاو وڵاتانی یەکێتی ئەورووپا).
گەشت و گوزار:ئەم ووڵاتە بە یەکێک لە ووڵاتە گەشت و گوزاریە جیھانیەکان دادەنرێت بە ھۆی ئەو ھەڵکەوتەی ئاو و ھەوایەی کە ھەیەتی و ھەروەھا بوونی ئەو ھەموو روداوە مێژوویە گرنگانەی کە کاریگەریان لەسەر گۆرینی وەرچەرخانی مرۆڤایەتی ھەبووە لە سەردەم قۆناغەکانی مێژوو و کە بەشی زۆری شوێنەوارەکان پارێزراون جگە لەوەی لە سەردەمانێک فەرەنسا خاوەنی ئیمپراتۆریەتیکی مەزن بوە کە کەرەستە و بەروبوم و ئاسەواری ئەو ووڵاتانەشی ھێناوە کە داگیری کردوون.

گواستنەوە گەیاندن[دەستکاری]

فەرەنسا خاوەنی خێراترین شەمەندەفەری جیھانە، ئەو شەمەندەفەرەی لەنێوان (لیۆن و پاریس) دا ھاتوچۆ دەکات خێرایەکەی دەگاتە (٣٠٠ کم لەکاتژمێرێک دا و ھەروەھا ھەردوو فڕۆکەخانەی (ئۆرالی‌و چارل دیگۆل) لەقەرەباڵغترین فڕۆکەخانەکانن‌و لەچەندین شاری تریش فڕۆکەخانە ھەیە، چەندین کەشتی جۆراوجۆر لەنێوان نۆکەندو ڕووبارەکاندا سەرقاڵی گواستنەوەن، لەفەرەنسادا ڕۆژانە (٨٥) ڕۆژنامە دەردەچێت، گرنگترین ئەو ڕۆژنامانەش بریتین لە (ئۆست فرانس، فرەنس سوار، لۆمۆندو لیبراسیۆن) و… ھتد، چەندین کەناڵی ڕاگەیاندن ھەیە کە زۆربەیان دامودەزگا حکومیە سەربەخۆکان بەڕێوەی دەبەن، باجی ساڵانە بەسەر تەلەڤیزیۆن و ڕادیۆکاندا دەسەپێنرێت، تا ئەو کەناڵە تەلەڤیزیۆن‌و ڕادیۆیانە پارەدار بکرێن.

دەسەڵاتی یاسا[دەستکاری]

دەسەڵاتی یاسا لەفەرەنساپارێزەری ئازادی تاکە کەسە، سیستمی یاسایی لەو وڵاتەدا دوو جۆر دادگای ھەیە:

دادگا مەدەنیەکان: ئەو دادگایانەن کە تایبەتن بەمافی گشتی، وەک (دادگای بەرایی گەورە) و دادگا تایبەتەکانیش (دادگای بەرایی، دادگای بازرگانی، دادگاکانی کێشەی دەسەبەری کۆمەڵایەتی و دادگای کرێکار) کە کێشەی نێوان خاوەنکارو کرێکار چارەسەر دەکات.
دادگای سزادان: تایبەتە بەسزاکان و سێ ئاستە:

- سەرپێچیەکان: دەدرێتە دادگای پۆلیس. - سوکە تاوان: تایبەتە بە دادگایی سوکە تاوان. - تاوانەکان: تایبەتەو دەدرێًتە دادگای تاوانەکان. چەندین دادگای تر ھەیە وەک دادگای منداڵ‌و کارگێڕی و… ھتد.

زمانی فەڕەنسی[دەستکاری]

زمانی فەڕەنسی (français, la langue française) یاخود فەڕانسی یەکێکە لە زمانە ڕۆمانسەکان کە نزیکەی ٨٠ میلیۆن کەس قسەی پێ دەکەن لە ھەموو جیھان وەکو زمانی فەرمیی سەرەکی زگماکی و، نزیکەی ١٩٠ میلیۆن کەس وەکو زمانی دووەم و نزیکەی ٢٠٠ میلیۆن کەسی تر لە جیھاندا وەکو زمانێکی وەرگیراو، ئەوانەی قسەی پێ دەکەن لە نزیکەی ٥٤ وڵاتدا بڵاودەبنەوە، مێژووی زمانەکە بۆ نێوان سەدەی ١٧ بۆ سەدەی ١٩ دەگەڕێتەوە^[٦]

فێرکردن[دەستکاری]

فەرەنسا لەڕووی پەروەردەو فێرکردن بەوڵاتێکی گرنگ دادەنرێت‌و زانکۆکانی ئەو وڵاتە بەوە ناسراون کە ئاستی خوێندن تیایاندا بەرزەو چەندین کەس کە لەو زانکۆیانە دەرچوون بوون بە خاوەنی (خەلاتی نۆبڵ)، ئاستی خوێندنیشی لەفەرەنسا بەم شێوەیەیە:

پلەی (لیسانس یان مەتەرێز Licence/Maîtrise) بەرامبەر پلەی (بەکالۆریۆس) ە لەولاتانی تر.
پلەی (دیبلۆم Diplôme d'études approfondies) بەرامبەر ماستەرە (Master).

زانکۆی (سۆربۆن) یەکێکە لەزانکۆ بەناوبانگەکانی فەرەنسا.

مێژوو[دەستکاری]

فەرەنسا کۆمەڵێ شوێنەروار و ئاسەواری مێژوویی لێیە بەشی زۆرییان لە مۆزەخانەی لۆفەر و مۆزەخانی دۆرسی پارێزراون، وەھەروەھا بورجی ئیڤڵ یەکێکە لەشوێنەوارە گەشتییارییەکانی فڕانسە کە لە ساڵی ١٨٨٩ کراوەتەوە و ساڵانە گەشتیاری زۆر ڕووی تێدەکەن

پارتە رامیاریەکان[دەستکاری]

پارتی یەکێتی لەپێناو دیموکراتی فەرەنسا
پارتی ڕاسترەو
پارتی سۆشیالیستی
پارتی ڕادیکاڵی چەپرەو
پارتی کۆمۆنیست
پارتی بەری نیشتیمانی
پارتی دیگۆلی نوێ
چەندین پارت‌و ڕێکخراوی تر

وەرزش لە فەڕەنسا[دەستکاری]

یاریەکانی تۆپی پێ و تێنس و جودۆ پڕ بینەرترین یارییەکانی وەرزشن لە فەڕەنسا^[٧] و ھەروەھا یاری تۆپی باسکە^[٨] وەھەروەھا فەڕەنسا میوانداری جامی جیھانیی فیفای ١٩٩٨ و جامی جیھانیی فیفای ١٩٣٨^[٩]

وەھەروەھا توانی جامی جیھانیی فیفای ١٩٩٨ بەدەست بھێنێت ئەمەش دوای بردنەوەی لەھەڵبژاردەی نیشتیمانیی بەڕازیل، و ھەروەھا توانیشی جامی جیھانی ٢٠١٨ی ڕووسیا بە دەست بێنێت کە لە ھەڵبژاردەی کڕواتیای بردەوە.. لەمیانی خولی نێوخۆیی فەڕەنساش جەماوەرەکی زۆری لەخۆ خڕکردۆتەوە و لەنێویانیش چەندین یانەی تۆپی پێی باش ھەن کە پشێبڕکێی خولەکە و خوولەکانی دیکەی ئەوڕووپاش دەکەن لەوێنەی پاریس سان گێرمان و ئۆڵمپیک لیۆن و مۆناکۆ و بۆردۆ و مارسێلییا وڵاتی فەڕەنسا میوانداری جامی جیھانیی ڕەکبی ٢٠٠٧ کرد^[١٠]

ئەمانەش ببینە[دەستکاری]

سنووری فەڕەنسا- ئیسپانیا

سەرچاوەکان[دەستکاری]

^ http://www.essex.ac.uk/armedcon/world/europe/western_europe/default.html
^ Countries in the world (ranked by 2014 population)‏ (ئینگلیسی). ماڵپەڕی Worldometers. سەردان لە ڕێکەوتی ‏١٥ی ئایاری ٢٠١٥.
^ http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1845045.stm
^ http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-11216061
^ http://www.nationalarchives.gov.uk/education/lesson13.htm
^ زمان https://web.archive.org/web/20080423103843/http://www.history.com/encyclopedia.do?articleId=207636
^ http://www.insee.fr/fr/themes/tableau.asp?ref_id=NATTEF05401&reg_id=0
^ http://www.france-pub.com/esport.htm
^ http://www.fifa.com/mm/document/fifafacts/mcwc/ip-201_10e_fwcdraw-history_8842.pdf ١٤ی حوزەیرانی ٢٠١٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
^ https://web.archive.org/web/20110606170717/http://www.rugby.com.au/news/2003_april/france_wins_right_to_host_the_2007_rugby_wor_15381%2C3851.html

[1] ttp://www.essex.ac.uk/armedcon/world/europe/western_europe/default.html

[2] Countries in the world (ranked by 2014 population)‏ (ئینگلیسی). ماڵپەڕی Worldometers. سەردان لە ڕێکەوتی ‏١٥ی ئایاری ٢٠١٥.

[3] ttp://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1845045.stm

[4] ttp://www.bbc.co.uk/news/world-europe-11216061

[5] ttp://www.nationalarchives.gov.uk/education/lesson13.htm

[6] زمان https://web.archive.org/web/20080423103843/http://www.history.com/encyclopedia.do?articleId=207636

[7] ttp://www.insee.fr/fr/themes/tableau.asp?ref_id=NATTEF05401&reg_id=0

[8] ttp://www.france-pub.com/esport.htm

[9] ttp://www.fifa.com/mm/document/fifafacts/mcwc/ip-201_10e_fwcdraw-history_8842.pdf ١٤ی حوزەیرانی ٢٠١٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[10] ttps://web.archive.org/web/20110606170717/http://www.rugby.com.au/news/2003_april/france_wins_right_to_host_the_2007_rugby_wor_15381%2C3851.html

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]