بۆمبی ھێشوویی

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
بەکارھێنانی بۆمبەکە لە زنجیرە چیاکانی کۆریایی باشوور
بەکارھێنانی بۆمبەکە لە جەنگی ڤێتنام لە لایەن ئەمریکاوە
موشەکێک کە لە لایەن بەرگری ئاسمانی ئۆکرانیا خراوەتە خوارەوە

بۆمبی ھێشوویی (بە ئینگلیزی: Cluster munition) پێکھاتووە لە ژمارەیەکی زۆری تەقەمەنی قەبارە بچووک کە لە زەوی و ئاسمانەوە ھەڵدەدرێت لەنێو مووشەک یان گولـەتۆپێکدا جێگیرکراون و لەکاتی تەقاندن یان خستنەخوارەوەیدا، تەقەمەنییە بچووکەکان بە رووبەرێکی فراواندا بڵاودەبنەوە. بۆمبەکە بۆ کوشتنی سەرباز و لەناوبردنی ئۆتۆمبێل و ڕێڕەوی فڕین و بان ھێڵەکانی گواستنەوەی کارەبا دروستکراوە.

بۆمبی ھێشوویی کاتێک بەر زەوی دەکەوێت، دەتەقێتەوە و زیانێکی زۆر بە چواردەوری خۆی دەگەیەنێت، ھەندێک جاریش تەقەمەنییە بچووکەکانی بڵاودەبنەوە و بەشێکیان راستەوخۆ ناتەقن و دواتر لەکاتێکی دیکە دەتەقنەوە، ئەمەش کاتێک روودەدات کە بەر زەوییەکی نەرم یان لیتە بکەون.

لەبەر ئەوەی بۆمبەکە کۆکراوەی چەندین بۆمبی بچووکە بەسەر ناوچەیەکی فراواندا بڵاودەبنەوە، و مەترسی لەسەر ھاوڵاتیانی مەدەنی دروست دەکەن چ لە کاتی ھێرشەکاندا و چ دوای ھێرشکان.  

بۆمبە نەتەقیوەکان دەتوانن ھاوڵاتیانی مەدەنی یان ئامانجە نەخوازراوەکان بکوژن یان پەک بخەن دوای ماوەیەکی زۆر لە کۆتایی ھاتنی ململانێیەک، و دۆزینەوە و لابردنی تێچوویەکی زۆری دەوێت. ڕێژەیەی بۆمبە نەتەقیوەکانی ناوی لە نێوان لەسەدا ٢ بۆ لەسەدا ٤٠ یان زیاترە.

بەکارھێنانی بۆمبەکە  بۆ ئەو وڵاتانە قەدەغەیە کە ڕێککەوتننامەی قەدەغەکردنی بەکارھێنانی بۆمبەکەیان پەسەند کردووە، کە لە مانگی ئایاری ٢٠٠٨ لە دەبڵین لە ئێرلەندا پەسەند کرا.

ڕێککەوتننامەکە لە 1ی ئابی ٢٠١٠ کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە و بوو بە یاسای نێودەوڵەتی پابەندکەر بۆ ئەو دەوڵەتانەی واژوویان کردووە و، ئەمەش دوای شەش مانگ لە پەسەندکردنی لەلایەن ٣٠ دەوڵەتەوە.[١]

تا ١٠ی شوباتی ٢٠٢٢، بە گشتی ١٢٣ دەوڵەت پەیوەندییان بە ڕێککەوتننامەکەوە کردووە، کە ١١٠ دەوڵەتی بەشدارن[٢].

پەرەپێدان[دەستکاری]

یەکەم بۆمبی کلاستەر کە بە شێوەیەکی بەرچاو لە ڕووی ئۆپەراسیۆنییەوە لە لایەن ئەڵمانیاوە بەکارهات.[٣] کە بە شێوەیەکی باو بە بۆمبی پەپوولە ناودەبرێت[٤] لە جەنگی جیهانی دووەمدا بۆ هێرشکردنە سەر هەردوو ئامانجی مەدەنی و سەربازی بەکارهاتووە.  ئەم تەکنەلۆژیایە بە شێوەیەکی سەربەخۆ لەلایەن ئەمریکا و ڕووسیا و ئیتالیا پەرەی پێدراوە.

لە ساڵانی حەفتاکان تا نەوەدەکان بۆمبی ھێشوویی بوو بوونە تەقەمەنی ستاندارد کە لە ئاسمانەوە فڕێدراون بۆ زۆرێک لە گەلان، بە جۆرەها جۆری جیاواز.[٥]

مێژووی بەکارهێنانی بۆمبەکە[دەستکاری]

شەڕی ڤێتنام[دەستکاری]

لە کاتی جەنگی ڤێتنامدا، ئەمریکا بۆمبی هێشووی لە هێرشە ئاسمانییەکانیدا بۆ سەر ئامانجەکانی لە ڤێتنام، لاوس و کەمبۆدیا بەکار هێنا.[٦] لە کۆی ٢٦٠ ملیۆن بۆمب کە لە نێوان ساڵانی ١٩٦٤ بۆ ١٩٧٣ بەسەر لاوس باری، بەتایبەتی لە پارێزگای شینگ خوانگ، ٨٠ ملیۆنیان نەیانتوانی بتەقنەوە.[٧] تا ساڵی ٢٠٠٩ نزیکەی ٧ هەزار کەس بەهۆی ئەو تەقەمەنیانەی کە لە سەردەمی جەنگی ڤێتنامەوە بەجێماون لە ویلایەتی کونگ ترۆ لە ڤێتنام تەنها لە ویلایەتی کونگ تران گیانیان لەدەست داوە یان بریندار بوون.[٨]

ململانێی باشووری لوبنان، ١٩٧٨[دەستکاری]

لە کاتی ململانێی باشووری لوبنان لە ساڵی ١٩٧٨، ئیسرائیل بۆمبی هێشویی بەکارهێنا کە لەلایەن ئەمریکاوە دابینکرابوو.  بە گوتەی جیمی کارتەر سەرۆکی ئەمریکا، ئەم بەکارهێنانەی بۆمبە هێشویی پێشێلکردنی ڕێککەوتنی یاسایی نێوان ئیسرائیل و ئەمریکا بووە، چونکە ئەو چەکانە بۆ مەبەستی بەرگریکردن لە دژی هێرشکردنە سەر ئیسرائیل دابینکراون.[٩]  هەروەها ئیسرائیل چەکی ئەمریکی گواستەوە بۆ میلیشیا لوبنانییەکەی سەعد حەداد،[١٠] ئەمەش پێشێلکردنی یاسای ئەمریکایە.  ئیدارەی کارتەر ئامادەکاری کرد بۆ ئەوەی کۆنگرێس ئاگادار بکاتەوە کە چەکی ئەمریکی بە شێوەیەکی نایاسایی بەکاردەهێنرێت، ئەمەش دەبووە هۆی پچڕانی هاوکارییە سەربازییەکان بۆ ئیسرائیل.[١١]  کونسوڵی ئەمریکا لە قودس حکومەتی ئیسرائیلی لە پلانەکانیان ئاگادارکردەوە و بە گوتەی کارتەر، سەرۆکوەزیرانی ئەمریکا بیگین ڕایگەیاند کە ئۆپەراسیۆنەکە کۆتایی هاتووە.[١٢]

جەنگی سۆڤیەت-ئەفغانستان، ١٩٧٩-١٩٨٩[دەستکاری]

لە سەردەمی جەنگی سۆڤیەت و ئەفغانستاندا، سۆڤیەت بە توندی مامەڵەی لەگەڵ یاخیبووانی موجاحەدین و ئەوانەی پشتیوانیان دەکرد، کرد و بۆمبی هێشویی بەکار هێنا بۆ تەختکردنی تەواوی گوندەکان بۆ ئەوەی هیچ پەناگەیەکی سەلامەت نەهێڵنەوە بۆ دوژمنەکەیان.

گرێنادا، ١٩٨٣[دەستکاری]

ئەمریکا لە کاتی داگیرکردنی گرێنادا ٢١ بۆمبی هێشووی بەکارهێنا.[١٣]

یەکەم جەنگی چیچان، ساڵی ١٩٩٥[دەستکاری]

لەلایەن ڕووسیا بەکار هێنرا.

یوگۆسلاڤیا، ١٩٩٩[دەستکاری]

لەلایەن ئەمریکا و بەریتانیا و هۆڵەندا بەکار هات.

لە کاتی بۆردومانی ناتۆ بۆ سەر یوگۆسلاڤیا، لە ساڵی ١٩٩٩، نزیکەی ٢٠٠٠ بۆمبی هێشویی کە ٣٨٠ هەزار تەقەمەنی لاوەکی تێدابوو، فڕێدرایە سەر یوگۆسلاڤیا، کە هێزی ئاسمانی شاهانە ٥٣١ بۆمبی هێشویی فڕێدایە خوارەوە.[١٤]

ئەفغانستان، ٢٠٠١ بۆ ٢٠٠٢[دەستکاری]

ئەمریکا و وڵاتانی دیکەی ناتۆ لە قۆناغی سەرەتایی ئۆپەراسیۆنەکەدا ژمارەیەکی زۆر لە تەقەمەنی هێشویی بەکارهێنا.  لە لایەن هاوپەیمانییەوە هەزار و ٢٢٨ بۆمبی هێشویی کە ٢٤٨ هەزار و ٥٦ بۆمبی بچوککی تێدابووە بەکارهێنراون.[١٥]

عێراق، ١٩٩١، ٢٠٠٣-٢٠٠٦[دەستکاری]

لەلایەن ئەمریکا و بەریتانیا بەکار هێنرا

ساڵی ١٩٩١: ئەمریکا و فەرەنسا و بەریتانیا ٦١ هەزار بۆمبی کلاستەریان فڕێدایە سەر عێراق کە ٢٠ ملیۆن تەقەمەنی لاوەکییان تێدابوو، بەپێی ئامارەکانی HRW

لە ساڵی ٢٠٠٣-٢٠٠٦: ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی بە ١٣ هەزار تەقەمەنی هێشویی هێرشیان کردە سەر عێراق، کە لە کاتی ئۆپەراسیۆنی ئازادی عێراقدا دوو ملیۆن تەقەمەنی لاوەکی تێدابوو.

لوبنان، ١٩٧٨، ١٩٨٢ و ٢٠٠٦[دەستکاری]

بە شێوەیەکی بەرفراوان لەلایەن ئیسرائیلەوە لە کاتی داگیرکردنی لوبنان لە ساڵی ١٩٧٨، داگیرکردنی لوبنان لە ساڵانی ١٩٨٢-٢٠٠٠ و هەروەها لەلایەن حزبوڵڵای لوبنان لە ساڵی ٢٠٠٦دا بەکارهێنرا.

لە کاتی ململانێی نێوان ئیسرائیل و لوبنان لە ساڵی ١٩٨٢، ئیسرائیل بۆمبی ھێشوویی بەکارهێنا، کە زۆربەیان دروستکراوی ئەمریکی بوون، بۆ ئامانجەکانی باشووری لوبنان. هەروەها ئیسرائیل لە جەنگی لوبنان لە ساڵی ٢٠٠٦دا بۆمبی ھێشوویی بەکارهێنا. [١٦][١٧]

ئەو وڵاتانەی کە پشکیان هەیە[دەستکاری]

تا مانگی ئەیلولی ٢٠١٨، لانیکەم ٥٧ وڵات کۆگای بۆمبی هێشویان هەیە.[١٨] ئەو وڵاتانەی کە بە تۆخی نووسراون، ڕێککەوتننامەی بۆمبی هێشویان واژۆ کردووە و پەسەندیان کردووە، لە بنەڕەتدا ڕێککەوتوون لەسەر ئەوەی کە کۆگاکانیان لەناوببرێن. ئەو وڵاتانەی کە بە لاری ڕیزکراون، واژۆیان کردووە، بەڵام هێشتا پەسەندیان نەکردووە، ئەو وڵاتانەی کە بە ئەستێرە (*) دیاری کێاون لە پرۆسەی لەناوبردنی کۆگاکانیاندان.

بەستەری دەرەکی[دەستکاری]

سەرچاوە[دەستکاری]

  1. ^ "Treaty status | The Treaty | CMC". www.stopclustermunitions.org. Retrieved 2023-07-14.
  2. ^ "Home". The Convention on Cluster Munitions (بە ئینگلیزی). Retrieved 2023-07-14.
  3. ^ . November 2007. ISBN 978-2-940369-07-2. {{cite book}}: Missing or empty |title= (help)
  4. ^ Rogers, James I. (2013-06-21). "Remembering the terror the Luftwaffe's butterfly bombs brought to the North". The Guardian (بە ئینگلیزی). ISSN 0261-3077. Retrieved 2023-07-14.
  5. ^ "International Herald Tribune". 7 Dec 2007.{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link)
  6. ^ "Vietnam's Cluster Bomb Shadow". thediplomat.com (بە ئینگلیزی). Retrieved 2023-07-14.
  7. ^ MacKinnon, Ian (2008-12-03). "Forty years on, Laos reaps bitter harvest of the secret war". The Guardian (بە ئینگلیزی). ISSN 0261-3077. Retrieved 2023-07-14.
  8. ^ "GlobalPost. Boston, MA". 29 July 2012. {{cite web}}: Check date values in: |date= (help)CS1 maint: url-status (link)
  9. ^ Carter, Jimmy (2007). The blood of Abraham: insights into the Middle East (3. ed ed.). Fayetteville [Ark.]: Univ. of Arkansas Press. ISBN 978-1-55728-862-2. {{cite book}}: |edition= has extra text (help)
  10. ^ "Book sources - Wikipedia". en.wikipedia.org (بە ئینگلیزی). Retrieved 2023-07-14.
  11. ^ "Book sources - Wikipedia". en.wikipedia.org (بە ئینگلیزی). Retrieved 2023-07-14.
  12. ^ Carter, Jimmy (2007). The blood of Abraham: insights into the Middle East (3. ed ed.). Fayetteville [Ark.]: Univ. of Arkansas Press. ISBN 978-1-55728-862-2. {{cite book}}: |edition= has extra text (help)
  13. ^ Docherty, Bonnie (2010-11-22). "Meeting the Challenge". Human Rights Watch (بە ئینگلیزی).
  14. ^ "Nato comes clean on cluster bombs - World Politics, World - The Independent". web.archive.org. 2009-12-27. Retrieved 2023-07-14.
  15. ^ "Obama moves to legalize cluster munitions". World Socialist Web Site (بە ئینگلیزی). 2011-11-18. Retrieved 2023-07-14.
  16. ^ Times, Special to the New York (1982-06-28). "Use of Cluster Bombs Is Confirmed by Israel". The New York Times (بە ئینگلیزی). ISSN 0362-4331. Retrieved 2023-07-14.
  17. ^ "President Reagan News Conferences & Interviews on the Middle East/Israel (1982)". www.jewishvirtuallibrary.org. Retrieved 2023-07-14.
  18. ^ "Stockpilers | Cluster bombs | CMC". www.stopclustermunitions.org. Retrieved 2023-07-14.
  19. ^ "Algeria Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 3 July 2018. Retrieved 27 September 2018.
  20. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-azerbaijan نەدراوە
  21. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-bahrain نەدراوە
  22. ^ "Belarus Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 26 June 2018. Retrieved 27 September 2018.
  23. ^ "Botswana Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 2 August 2018. Retrieved 27 September 2018.
  24. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-brazil نەدراوە
  25. ^ "Bulgaria Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 7 August 2018. Retrieved 27 September 2018.
  26. ^ "Cambodia Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 26 June 2018. Retrieved 27 September 2018.
  27. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-china نەدراوە
  28. ^ "Cyprus Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 3 July 2018. Retrieved 27 September 2018.
  29. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-egypt نەدراوە
  30. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-eritrea نەدراوە
  31. ^ "Estonia Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 3 July 2018. Retrieved 27 September 2018.
  32. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-ethiopia نەدراوە
  33. ^ "Finland Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 3 July 2018. Retrieved 27 September 2018.
  34. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-georgia نەدراوە
  35. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-greece نەدراوە
  36. ^ "Guinea Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 3 July 2018. Retrieved 27 September 2018.
  37. ^ "Guinea Bissau Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 9 July 2018. Retrieved 27 September 2018.
  38. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-india نەدراوە
  39. ^ "Indonesia Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 26 June 2018. Retrieved 27 September 2018.
  40. ^ "Iran Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 2 August 2018. Retrieved 27 September 2018.
  41. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-israel نەدراوە
  42. ^ "Jordan Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 26 June 2018. Retrieved 27 September 2018.
  43. ^ "Kazakhstan Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 26 June 2018. Retrieved 27 September 2018.
  44. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-north-korea نەدراوە
  45. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-south-korea نەدراوە
  46. ^ "Kuwait Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 3 July 2018. Retrieved 27 September 2018.
  47. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-libya نەدراوە
  48. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-morocco نەدراوە
  49. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-nigeria نەدراوە
  50. ^ "Oman Cluster Munition Ban Policy". archives.the-monitor.org. 12 August 2014. Retrieved 27 September 2018.
  51. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-pakistan نەدراوە
  52. ^ "Peru Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 2 August 2018. Retrieved 27 September 2018.
  53. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-poland نەدراوە
  54. ^ "Qatar Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 3 July 2018. Retrieved 27 September 2018.
  55. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-romania نەدراوە
  56. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-russia نەدراوە
  57. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-saudi-arabia نەدراوە
  58. ^ "Serbia Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 3 July 2018. Retrieved 27 September 2018.
  59. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-singapore نەدراوە
  60. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-slovakia نەدراوە
  61. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-south-africa نەدراوە
  62. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-sudan نەدراوە
  63. ^ "Switzerland Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 2 August 2018. Retrieved 27 September 2018.
  64. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-syria نەدراوە
  65. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-taiwan نەدراوە
  66. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-thailand نەدراوە
  67. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-turkey نەدراوە
  68. ^ "Turkmenistan Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 26 June 2018. Retrieved 27 September 2018.
  69. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-ukraine نەدراوە
  70. ^ "United Arab Emirates Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 9 July 2018. Retrieved 27 September 2018.
  71. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-united-states نەدراوە
  72. ^ "Uzbekistan Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 26 June 2018. Retrieved 27 September 2018.
  73. ^ "Venezuela Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 9 July 2018. Retrieved 27 September 2018.
  74. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری profile-yemen نەدراوە
  75. ^ "Zimbabwe Cluster Munition Ban Policy". the-monitor.org. 2 August 2018. Retrieved 27 September 2018.
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=بۆمبی_ھێشوویی&oldid=1164010»