ھەزەبانی
| میرنشینی ھەزەبانی | ||||
| ||||
| پایتەخت | ھەولێر (پایتەختی زستانە) | |||
| زمان(ەکان) | کوردی | |||
| ئایین | ئیسلام | |||
| حکوومەت | شانشینی | |||
| مێژوو | ||||
| - دامەزراندن | ٩٠٦ | |||
| - کۆتاییھاتن | ١١٣١ | |||
ھەزەبانی، ھۆزەبانی یان ھۆزەوان[١]:39-40 (بە عەرەبی: الهذبانية)[٢] ھۆزێکی مەزنی کوردیی موسڵمانی سوننە بوو لە چاخی ناوەڕاست، ئەم ھۆزە لە زۆر ناوچە بەربڵاو ببوو، لە کوردستان و دەرەوی کوردستان ھەژمونیان ھەبوو.[١]
وشەڕەتناسی (ئێتیمۆلۆژی)
[دەستکاری]بە گوێرەی ڤلادیمێر مینۆرسکی، ناوی ھۆزەکە لە زاراوەیەکی جوگرافیاوە بۆ ناوچەی ئەربیل (ھەولێر) وەرگیراوە، کە بە ناوی ئەپستۆریای نێستۆری، ئادیابێنێ (ھاسایپ) پارێزراوە.[٣] ناوەکە بە ئەگەرێکی زۆرەوە ناوی ھەزەبانی تێکەڵەیەکە لە "ھۆز" و بان یاخود وان ("سەرکردە"یان" سەرۆک")، لە زمانی کوردیدا کە بە واتای "سەرکردەی ھۆز" یاخود "سەرھۆز" دێت.[١]:39-40
ناوچەی ھەزەبانەکان
[دەستکاری]ناوەندی ھەزەبانییەکان لە ھەولێر و شنۆو و ورمێ بوو. فەرمانڕەوایی ئەوان ناوچەکانی مەراغە و ورمێ لە ڕۆژھەڵات و ھەولێر و شنگال و بەشێک لە خاکی جەزیرە لە باشوور و ڕۆژاوا و بەرکاری و ھەکاری و سەلماس لە باکوورەوە،[٤][٥][٦] ھەولێر یەکێک بوو لە پایتەختەکەیان،[٧] لە نێوان ساڵی ٩٠٦ تا ١١٣١/١١٤٤ فەرمانڕەوایان کردووە.[٨][١]:65-66
بە گوێرەی ئیبن حەوقەل ناوچەی جەزیرە لەوەڕگەی ھاوینەی کوردانی ھەزەبانەکان بووە،[٩] بوونی ھەزەبانەکان تۆمار کراوە لە سەدەی ١٠زی دا لە دوین لە ئەرمەنستان، کە بە کەنارەکانی دەریای کاسپی تێدەپەڕێت بۆ خاکی جەزیرە.[١٠]
مێژوو
[دەستکاری]لە ساڵی ٩٠٦ی زایینی، محەممەدی کوڕی بیلالی ھەزەبانی، لادێکانی مووسڵی وێران کرد. فەرمانڕەوای حەمدانییەکان، ئەبو ھیجا عەبدوڵڵای کوڕی حەمدان، بە سوپایەک بەدوای کەوت بەڵام تووشی شکست بوو. خەلیفەی عەباسی بەغدا ھێزی پشتیوانی نارد و ئەبو ھیجا بەردەوام بوو لە بەدواکەتنی محمەدی بیلالی ھەزەبانی لەگەڵ ٥٬٠٠٠ خێزانی ھەزەبانی. لە دەرئەنجام ئاشتییەک کرا و محەممەدی کوڕی بیلال ناچار بوو ھەموو خاکەکانیان لە باکووری مووسڵ ڕادەستی ھۆزی داسنی و ھۆزی ھومەیدی بکاتن.[١١][١٢]
لە ساڵی ١٠٤١ز، دوای شکستی غوزە تورکەکان و دواتر کۆمەڵکوژیان لە ئازەربایجان لەلایەن میر واسودانی ڕەوەندی و کوردانی ھەزەبانی. تورکەکان ھەڵھاتن بۆ ھەکاری لەوێ وێرانیان کرد. لە کۆتاییدا لەلایەن کوردەکانەوە شکستیان ھێنا و ١٥٠٠ پیاوی ھۆزەکی غوز کوژران و ڕزگاربووان لەلایەن کوردەکانەوە کران بە بەند.[١١][٥]
تیرەی ھەزەبانییەکان
[دەستکاری]ھۆزی ھەزەبانی چەند تیرەیەکی لەخۆ دەگرت، لەمانەش زێرزاری (زرزاری)، ڕەوەندی، مێھرانی و مارانی. ھەر یەک لە خانەدانی شەدادی و ئەییووبی و ڕەوادی دەگەڕێنەوە سەر یەکێک لە تیرەکانی ھەزەبانی.[١]:71-72 [١٣]
ناودارانی هۆزەکە
[دەستکاری]- محەمەد کوڕی بیلال ٩٠٦-٩٤٣
- جەعفەر کوڕی چەکۆ (لە دەوروبەری ساڵی ٩٤٣ - ٩٧٧، سەلماس و موسڵ)
- میر ئەبو هەیجا موسک کوڕی چەکۆ ٩٧٧ - ١٠٤٠
- ئەبو هەیجا کوڕی ڕەبیب ئەلدەولە 1040 ورمێ
- میر شەرەفەدین عیسا کوڕی موسک 1045
- میر سالار کوڕی موسا 1046
- میر ئەبولحەسەن عەلی کوڕی موسک 1046–48
- میر ئەبو عەلی حەسەن کوڕی موسک ١٠٤٨-٦٣
- میر ئەبو هەیجای دووەم، حوسێن کوڕی ئەبو عەلی ئەلحەسەن ١٠٦٣-١٠٨٠
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ ئ ا ب پ ت العزيز، محمود، أحمد عبد (2006). الامارة الهذبانية الكردية في آذربيجان وأربيل والجزيرة الفراتية: من 293-656/هـ 905־1258 م: دراسة سياسية حضارية (بە عەرەبی). مكتب التفسير للنشر والاعلان،.
{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ Öpengin 2021, پ. ٢٧.
- ^ Minorsky، V. (1953). 0521057353&redir_esc=y Studies in Caucasian History: I. New Light on the Shaddadids of Ganja II. The Shaddadids of Ani III. Prehistory of Saladin (بە ئینگلیزی). CUP Archive. لاپەڕە ١٢٩. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢١-٠٥٧٣٥-٦.
{{cite book}}: نرخی|ناونیشان=بپشکنە (یارمەتی) - ^ Bozarslan، Hamit؛ Gunes، Cengiz؛ Yadirgi، Veli (٢٢ی نیسانی ٢٠٢١). 9781108473354&redir_esc=y The Cambridge History of the Kurds (بە ئینگلیزی). Cambridge University Press. لاپەڕە ٢٧. ژپنک ٩٧٨-١-١٠٨-٤٧٣٣٥-٤.
{{cite book}}: نرخی|ناونیشان=بپشکنە (یارمەتی) - ^ ئ ا Peacock, Andrew (2017). "Rawwadids". Encyclopædia Iranica, online edition. New York.
- ^ Kennedy، Hugh (١٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥). The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the Sixth to the Eleventh Century (بە ئینگلیزی). Routledge. لاپەڕە ٢١٥. ژپنک ٩٧٨-١-٣١٧-٣٧٦٣٩-٢.
- ^ Brill، E. J. (1993). E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam: 1913-1936. Ṭāʻif - Zūrkhāna (بە ئینگلیزی). BRILL. لاپەڕە ١٠٤٩. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-٠٩٧٩٤-٠.
- ^ Minorsky، V. (1953). 9780521057356&redir_esc=y Studies in Caucasian History: I. New Light on the Shaddadids of Ganja II. The Shaddadids of Ani III. Prehistory of Saladin (بە ئینگلیزی). CUP Archive. لاپەڕە ١٤٣. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢١-٠٥٧٣٥-٦.
{{cite book}}: نرخی|ناونیشان=بپشکنە (یارمەتی) - ^ Bozarslan، Hamit؛ Gunes، Cengiz؛ Yadirgi، Veli (٢٢ی نیسانی ٢٠٢١). 9781108473354&redir_esc=y The Cambridge History of the Kurds (بە ئینگلیزی). Cambridge University Press. لاپەڕە ٢٦. ژپنک ٩٧٨-١-١٠٨-٤٧٣٣٥-٤.
{{cite book}}: نرخی|ناونیشان=بپشکنە (یارمەتی) - ^ James، Boris (٢٣ی تەممووزی ٢٠٠٧). «Le " territoire tribal des Kurdes " et l'aire iraqienne (xe-xiiie siècles): Esquisse des recompositions spatiales». Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée (بە فەرەنسی) (117–118): ١٠١–١٢٦. doi:١٠.٤٠٠٠/remmm.٣٣٣١. ISSN ٠٩٩٧-١٣٢٧.
- ^ ئ ا Brill، E. J. (1993). E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam: 1913-1936. S - Ṭaiba (بە ئینگلیزی). BRILL. لاپەڕە ١١٣٦-١١٣٨. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-٠٩٧٩٣-٣.
- ^ الموصلي، القس، سليمان صائغ (١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣). 9782745179449&redir_esc=y تاريخ الموصل 1-2 ج1 (بە عەرەبی). Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية. لاپەڕە ١٣١-١٣٢. ژپنک ٩٧٨-٢-٧٤٥١-٧٩٤٤-٩.
{{cite book}}: نرخی|ناونیشان=بپشکنە (یارمەتی) - ^ Öpengin 2021, پ. ٣٠.
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- Öpengin، Ergin (٢٠٢١). Bozarslan، Hamit؛ Gunes، Cengiz؛ Yadirgi، Veli (eds.). The Cambridge History of the Kurds. Cambridge University Press.
