مەھدی

نیشاندانێکی خۆشنووسی ناوی مەهدی وەک لە مزگەوتی پێغەمبەر لە مەدینە دەردەکەوێت

مەهدی (بە بە عەرەبی: ٱلْمَهْدِيّ, romanized: al-Mahdī: أْمَهْدِيّ، : ئەل-مەهدی، بە واتای 'سەرپەرشتیار') کەسایەتییەکی ئاسمانیانەیە لە ئایینی ئیسلامیدا کە باوەڕ وایە لە کۆتایی کاتەکاندا دەردەکەوێت بۆ ئەوەی جیهان لە خراپە و نادادپەروەری دەرباز بکات. دەگوترێ ئەو لە نەوەی موحەمەدەوەیە کە ماوەیەکی کەم پێش پێغەمبەر ئیسا (عیسا) دەردەکەوێت و سەرکردایەتی موسڵمانان دەکات بۆ فەرمانڕەوایی جیهان.

هەرچەندە مەهدی لە قورئاندا ئاماژەی پێنەکراوە، و لە چەند کۆکراوەیەکی حەدیس بوونی نیە، لەوانە دوو کۆکراوەی حەدیسەکانی سوننە: سەحیحی بوخاری و سەحیحی موسلیم، لە ئەدەبیاتی حەدیسدا ئاماژەی پێکراوە. دیارە تیۆری مەهدی لە کاتی ئاژاوەیی و ئاژاوەی شۆڕشەکانی ئایینی و سیاسی سەدەی یەکەم و دووەمی ئیسلامدا بەهێز بوو. لەنێوان یەکەمین ئاماژەکان بۆ مەهدی لە کۆتاییەکانی سەدەی حەوتەمدا دەردەکەوێت، کاتێک شۆڕشگێڕ موختەر ئیبن ئەبی عەبید (١٦٢٢-١٦٨٧) محەمەد ئیبن حەنافییا، کوڕی خەلیفە عەلی (٦٥٦-١٦٦١) بە مەهدی ڕاگەیاند. هەرچەندە چەمکی مەهدی لە ئیسلامدا بیردۆزیەکی بنەڕەتی نییە، بەڵام لە نێو موسڵماناندا بەناوبانگە. ئەمە بەشێک بووە لە عەقیدەی موسوڵمانان بۆ ماوەی ١٤٠٠ ساڵ. چەندین کەس خۆیان بە مەهدی ناساندوە بەدرێژایی مێژوو.

مەهدی لە هەردوو لقی شیعە و سوننی ئیسلامدا هەیە، هەرچەندە بە شێوەیەکی بەرفراوان جیاوازن لەسەر تایبەتمەندی و پێگەی خۆیان. لەنێوان شیعەی دوازدە ئیمامیدا، مەهدی باوەڕ دەکرێت محەمەد مەهدی بێت، کوڕی ئیمامە یازدەهەمەکە، حەسەن ئەلئەسکاری (لەدایکبووی ٨٧٤)، کە دەگوترێ بە خواستی خودایی لە غەیبوبەدا بووە. ئەمە لەلایەن سوننییەکانەوە ڕەتدەکرێتەوە، کە دەڵێن مەهدی هێشتا لەدایک نەبووە.

وشەڕەتناسی

زاراوەی مەهدی لە ڕەگی عەرەبی h-d-y (ه-د-ي) وەرگیراوە، کە بە شێوەیەکی گشتی بەکاردێت بۆ واتای "ڕێنمایی خودایی". هەرچەندە ڕەگەکە لە قورئاندا لە چەندین شوێن و چوارچێوەی جیاوازدا دەردەکەوێت، بەڵام وشەی مەهیدی هەرگیز لە کتێبەکەدا دەرناکەوێت. دەستەواژەی پەیوەندیدار بە حەیدایە، کە بە واتای ڕێنمایی دێت. هەرچۆنێک بێت، مەهدی دەتوانرێت بە چالاک بخوێنرێتەوە، کە واتای ئەو کەسە دەگەیەنێت کە ڕێنمایی دەکات، ھەروەھا واتای ئەو کەسەیە کە ڕێنمایی دەکرێت. لە واتای تیۆرییدا، مەهیدی ناونیشانی ڕزگارکەری کۆتایی کاتە لە زۆربەی کۆمەڵە ئیسلامیدا.

پەرەپێدانی مێژوویی

بیرۆکەی پێش ئیسلامی

هەندێک لە مێژوونووسان پێشنیاری ئەوە دەکەن کە لەوانەیە ئەم زاراوەیە خۆی لە ئیسلامدا لە لایەن هۆزە عەرەبییەکانی باشوورەوە هێنرابێت کە لە ناوەڕاستی سەدەی حەوتەمدا لە سوریا نیشتەجێ بوون. ئەوان باوەڕیان وابوو کە مەهدیەکان دەیانگەڕێننەوە بۆ وڵاتەکەیان و شانشینی هیماریتیان دامەزراندەوە. هەروەها باوەڕیان وابوو کە لە کۆتاییدا ئیستەنبوڵی ئەوکاتە داگیر دەکات. هەروەها پێشنیار کراوە کە چەمکی مەهدی لەوانەیە لە باوەڕە مەسیحییە جولەکە و مەسیحییەکانی پێشوویەوە وەرگیرابێت. بەگوێرەی ئەوە، نەریتەکان بۆ پاڵپشتیکردنی هەندێک بەرژەوەندیی سیاسی، بەتایبەتی هەستی دژە عەباسیەکان، ئەم نەریتانە دەربارەی مەهدی تەنها لە کاتەکانی دواتردا لە کۆکراوەکانی حەدیس وەک سونەنی ترمزی و سونەنی ئەبوداودا دەرکەوتن، بەڵام لە کارە سەرەتاییەکانی بوخاری و موسلیمدا نەبووە.

سەرچاوەکان

• Arjomand، Saïd Amir (2000). «Origins and Development of Apocalypticism and Messianism in Early Islam: 610-750 CE». Oslo: Congress of the International Committee of the Historical Sciences.
•  
• Bashir، Shahzad (٢٠٠٣). Messianic Hopes and Mystical Visions: The Nūrbakhshīya Between Medieval and Modern Islam. Columbia, SC: University of South Carolina Press. ژپنک ١-٥٧٠٠٣-٤٩٥-٨.
• Bentlage، Björn؛ Eggert، Marion؛ Krämer، Hans-Martin؛ Reichmuth، Stefan (٢٠١٦). Religious Dynamics under the Impact of Imperialism and Colonialism: A Sourcebook. Brill. ژپنک ٩٧٨٩٠٠٤٣٢٩٠٠٣.
• Blichfeldt، Jan-Olaf (١٩٨٥). Early Mahdism: Politics and Religion in the Formative Period of Islam. Leiden: E. J. Brill. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٠٤-٠٧٦٤٣-٣.
• Cook، David (٢٠٠٢a). Studies in Muslim Apocalyptic. Princeton: The Darwin Press. ژپنک ٩٧٨٠٨٧٨٥٠١٤٢٧.
• Cook، David (٢٠٠٢b). «Ḥadīth, Authority and the End of the World: Traditions in Modern Muslim Apocalyptic Literature». Oriente Moderno. ٨٢: ٣١–٥٣. doi:١٠.١١٦٣/٢٢١٣٨٦١٧-٠٨٢٠١٠٠٤. JSTOR ٢٥٨١٧٨١١.
• Cook، Michael (٢٠١٦). «Eschatology and the Dating of Traditions». لە Motzki، Harald (ed.). Ḥadīth: Origins and Developments. London and New York: Routledge. ژپنک ٩٧٨١١٣٨٢٤٧٧٩٦.
• Daftary، Farhad (٢٠١٣). A History of Shi'i Islam. London: I.B. Tauris. ژپنک ٩٧٨-١-٧٨٠٧٦-٨٤١-٠.
• Doi، A. R. I. (١٩٧١). «The Yoruba Mahdī». Journal of Religion in Africa. ٤ (2): ١١٩–١٣٦. doi:١٠.١١٦٣/١٥٧٠٠٦٦٧١x٠٠٠٧٠. JSTOR ١٥٩٤٧٣٨.
• Esposito، John L. (١٩٩٨). Islam and Politics (چاپی 4th). Syracuse: Syracuse University Press. ژپنک ٠-٨١٥٦-٢٧٧٤-٢.
• Filiu، Jean-Pierre (٢٠٠٩). «The Return of Political Mahdism». Current Trends in Islamist Ideology. ٨: ٢٦–٣٨. ISSN ١٩٤٠-٨٣٤X. لە ڕەسەنەکە لە ٢٠ی ئایاری ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی ئابی ٢٠٢٢ ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخی |issn= بپشکنە (یارمەتی)
• Filiu، Jean-Pierre (٢٠١١). Apocalypse in Islam. لەلایەن DeBevoise، M. B. وەرگێڕدراوە. Berkely: University of California Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢٠-٢٦٤٣١-١.
• Fishman، Jason Eric؛ Soage، Ana Belén (٢٠١٣). «The Nation of Islam and the Muslim World: Theologically Divorced and Politically United». Religion Compass. ٧ (2): ٥٩–٦٨. doi:١٠.١١١١/rec٣.١٢٠٣٢.
• Friedmann، Yohanan (١٩٨٩). Prophecy Continuous: Aspects of Ahmadi Religious Thought and its Medieval Background. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. ژپنک ٠-٥٢٠-٠٥٧٧٢-٤.
• Furnish، Timothy R. (٢٠٠٥). Holiest Wars: Islamic Mahdis, Jihad and Osama Bin Laden. Westport, CT: Praeger. ژپنک ٠-٢٧٥-٩٨٣٨٣-٨.
• Goldziher، Ignaz (٢٠٢١). Introduction to Islamic Theology and Law. Princeton University Press. ژپنک ٩٧٨١٤٠٠٨٤٣٥١٠.
• Halm، Heinz (١٩٩٧). Shi'a Islam: From Religion to Revolution. لەلایەن Brown، Allison وەرگێڕدراوە. Princeton: Markus Wiener Publishers. ژپنک ١-٥٥٨٧٦-١٣٤-٩.
• Halm، Heinz (٢٠٠٤). Shi'ism. لەلایەن Watson، Janet؛ Hill، Marian وەرگێڕدراوە (چاپی 2nd). Edinburgh: Edinburgh University Press. ژپنک ٠-٧٤٨٦-١٨٨٨-٠.
• Halverson، Jeffry R.؛ Goodall، H. L. Jr.؛ Corman، Steven R. (٢٠١١). Master Narratives of Islamist Extremism. New York: Palgrave Macmillan. ژپنک ٩٧٨-٠-٢٣٠-١٠٨٩٦-٧.
• Klemm، Verena (1984). «Die vier sufarā' des Zwölften Imām: Zur formativen Periode der Zwölferšīʽa». Die Welt des Orients. ١٥: ١٢٦–١٤٣. JSTOR ٢٥٦٨٣١٤٦.
•  
• Leirvik، Oddbjørn (٢٠١٠). Images of Jesus Christ in Islam (چاپی 2nd). London: Continuum International Publishing Group. ژپنک ٩٧٨-١-٤٤١١-٧٧٣٩-١.
• Madelung، Wilferd (١٩٨١). «ʿAbd Allāh b. al-Zubayr and the Mahdi». Journal of Near Eastern Studies. ٤٠: ٢٩١–٣٠٥. doi:١٠.١٠٨٦/٣٧٢٨٩٩.
• Momen، Moojan (١٩٨٥). An Introduction to Shi'i Islam: the history and doctrines of Twelver Shiʻism. Yale University Press. ژپنک ٩٧٨٠٣٠٠٠٣٤٩٩٨.
• Sachedina، Abdulaziz A. (1978). «A Treatise on the Occultation of the Twelfth Imāmite Imam». Studia Islamica: ١٠٩–١٢٤. doi:١٠.٢٣٠٧/١٥٩٥٣٥٥. JSTOR ١٥٩٥٣٥٥.
• Sachedina، Abdulaziz A. (١٩٨١). Islamic Messianism: The Idea of Mahdi in Twelver Shi'ism. Albany, NY: State University of New York Press. ژپنک ٩٧٨٠٨٧٣٩٥٤٤٢٦.
• Sonn، Tamarra (٢٠٠٤). A Brief History of Islam. Blackwell Publishing. ژپنک ٩٧٨-١-٤٠٥١-٢١٧٤-٣.
• Valentine، Simon Ross (٢٠٠٨). Islam and the Ahmadiyya Jama'at: History, Belief, Practice. New York: Columbia University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٢٣١-٧٠٠٩٤-٨.
•  
•  
• Hussain، Jassim M. (١٩٨٦). Occultation of the Twelfth Imam: A Historical Background. Routledge Kegan & Paul. ژپنک ٩٧٨٠٧١٠٣٠١٥٨١.
• Tabatabai، Sayyid Mohammad Hosayn (١٩٧٥). Shi'ite Islam. Translated by Sayyid Hossein Nasr. State University of New York Press. ژپنک ٠-٨٧٣٩٥-٣٩٠-٨.
•  
• Hussain، Jassim M. (١٩٨٩). «Messianism and the Mahdi». لە Nasr، Seyyed Hossein؛ Dabashi، Hamid؛ Nasr، Seyyed Vali Reza (eds.). Expectation of the Millennium: Shi'ism in History. State University of New York Press. ژپنک ٩٧٨٠٨٨٧٠٦٨٤٤٧.
• Sobhani، Ja'far (٢٠٠١). Doctrines of Shi'i Islam (PDF). لەلایەن Shah-Kazemi، Reza وەرگێڕدراوە. I.B.Tauris. ژپنک ٠١٨٦٠٦٤٧٨٠٤.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ignored ISBN errors (بەستەر)
• Modarressi، Hossein (١٩٩٣). Crisis and Consolidation in the Formative Period of Shi'ite Islam: Abū Ja'far Ibn Qiba Al-Rāzī and His Contribution to Imāmite Shī'ite Thought (PDF). Darwin Press. ژپنک ٩٧٨٠٨٧٨٥٠٠٩٥٦. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٦ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی ئابی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
• Nanji، Azim؛ Daftary، Farhad (٢٠٠٦). «What is Shiite Islam?». لە Cornell، Vincent J. (ed.). Voices of Islam. Vol. ١. Greenwood Publishing Group. ژپنک ٩٧٨٠٢٧٥٩٨٧٣٢٩.